بررسی رابطه بین مصرف رسانههای ارتباط جمعی (ماهواره، رادیو، تلویزیون، روزنامه، اینترنت و ویدئو) و دینداری با تأكید بر مصرف رادیو و تلویزیون (مطالعه موردی شهر قم)
نام نشریه: دین و رسانه، سال نهم ـ دوره جدید ـ شماره سوم ـ تابستان 1390
چكيده
رشد و گسترش وسايل ارتباط جمعي جديد به نفوذ و تعامل آن با بسياري از حوزه‌هاي زندگي بشري منجر شده است. در كل، توجه عمومي به دين در دنياي معاصر و احساس نياز دين‌داران به استفاده از رسانه‌هاي ارتباط جمعي براي ترويج و گسترش دين مورد نظر خود به ويژه ظهور حكومتي ديني در ايران كه كنترل اصلي رسانه‌ها را در دست دارد، پيوند دين و رسانه را در ايران داراي اهميتي دوچندان كرده است. بررسي رابطه رسانه‌هاي داخلي و خارجي با دين‌داري افراد در شهر قم، مسئله‌اي جزئي است كه (بخشي از موضوع مهم‌تر و بزرگ‌تر يعني تعامل دين و رسانه را تشكيل مي‌دهد و) اين پژوهش درصدد بررسي آن است. به اين منظور، تعداد 385 نفر از مردان بالاي هجده سال شهر قم از كل جامعه آماري آنها كه 326969 نفر بوده است، با استفاده از روش خوشه‌اي چند مرحله‌اي، به عنوان نمونه تحقيق انتخاب شدند و با استفاده از پرسش‌نامه، با آنها مصاحبه شد. نتايج تحقيق بيانگر وجود رابطه منفي بين مصرف رسانه‌هاي خارجي و دين‌داري بوده، در حالي‌كه وجود رابطه بين مصرف رسانه‌هاي داخلي و دين‌داري تأييد نشد.
كليد واژگان
رسانه، رسانه‌هاي ارتباط جمعي، رسانه‌هاي داخلي، رسانه‌هاي خارجي، دين‌داري.
مقدمه و بيان مسئله
ارتباطات پايه اوليه تمدن بشري (دادگران، 1379: 29) و يكي از ويژگي‌هاي مهم جامعه انساني در همه دوران‌هاست و رشد و گسترش آن در دوران ما چنان سريع و بي‌سابقه بوده است كه صاحب‌نظران آن را فصل مميّز جامعه معاصر از همه دوره‌ها و جوامع پيش از اين دانسته‌اند. (صبري، 1381: 91)
انسان در طول تاريخ همواره در جهت توسعه ارتباطات خود با هم‌نوعانش تلاش كرده و در اين زمينه از ابزارهاي گوناگون ارتباطي بهره جسته است. پيدايش و گسترش ابزارهاي ارتباطي (رسانه‌ها) تغييراتي در ساختارهاي جامعه انساني ايجاد كرده است. پيآمدهاي فرهنگي و اجتماعي ناشي از گسترش و تحول فن‌آوري‌هاي ارتباطي، بر ساحت‌هاي مختلف زندگي فردي و اجتماعي قشر‌هاي مختلف جامعه تأثير گذاشته است. با توجه به خنثي نبودن فن‌آوري و انتقال ارزش‌ها و هنجارهاي خاص از طريق آن در ميان قشر‌هاي مختلف اجتماعي، هر يك از فن‌آوري‌هاي ارتباطي در زمان پيدايش خود، اثرگذاري‌هاي متفاوتي بر اعضا و ساختارهاي اجتماعي جوامع انساني داشته‌اند. (كرم‌اللهي، 1390: 15)
وسايل سنتي ارتباط در سال‌هاي اخير جاي خود را به وسايل الكترونيكي و ديجيتالي از راه دور داده است. وسايل جديد با ظرفيت‌ها و قابليت‌هاي بسيار، نقش تعيين‌كننده‌اي در تغيير ابعاد مختلف جامعه به عهده دارند. تكنولوژي، پديده‌اي است كه هر جامعه هر اندازه درصدد بسته ماندن و دوري گزيدن از جهان برآيد، قادر به مصون كردن خويش، از آثار آن نخواهد بود. (محسني، 1380: 30)
رسانه‌هاي گروهي در جامعه مدرن نقشي بنيادي بر عهده گرفته‌اند. مقصود از رسانه‌هاي گروهي، آن دسته از وسايل ارتباطي است كه به دست انبوه مخاطبان مي‌رسند و تأثير عميقي بر زندگي ما دارند: مانند روزنامه، تلويزيون، راديو، ويدئو، سي دي و ديگر شكل‌هاي رسانه. اين رسانه‌ها نه تنها موجب تفريح و سرگرمي ما مي‌شوند، بلكه بيشتر اطلاعاتي را كه بر مبناي آنها در زندگي روزانه خود عمل مي‌كنيم، فراهم مي‌آورند و به آنها شكل مي‌دهند. (گيدنز، 1386: 695) به نظر مي‌رسد از ميان جنبه‌هاي گوناگون فراگرد ارتباط جمعي، بيش از همه درباره اثرگذاري‌هاي آن، مطالعه و بحث شده است. (سون، 1387: 333)
تأثير متقابل رسانه و دين (به ويژه در كشور ما) از دغدغه‌هاي جامعه امروز ماست. بدين ترتيب، از سويي رسانه‌ها تأثيري عميق و گسترده بر دين و اخلاق در جامعه مي‌گذارند و از سويي ديگر، مجبورند در كاركردهاي ذاتي خويش، آموزه‌ها و خطوط قرمز ديني را رعايت كنند. (اسماعيلي، 1383: 8)
اين پژوهش به طور مشخص در پي يافتن پاسخ دو پرسش زير است:
1. آيا بين مصرف رسانه‌هاي ارتباط جمعي (تلويزيون، راديو، ماهواره، اينترنت، ويدئو و روزنامه) با ميزان دين‌داري افراد رابطه‌اي وجود دارد؟
2. در صورت وجود رابطه، جهت و شدت رابطه رسانه‌هاي داخلي (تحت نظارت رسمي شامل تلويزيون، راديو داخلي و روزنامه) در مقايسه با رسانه‌هاي خارجي (غير رسمي شامل ماهواره، راديو خارجي، اينترنت و ويدئو) با دين‌داري، در چه وضعي قرار دارد؟
چارچوب نظري
موضوع رابطه و تأثير رسانه‌هاي ارتباط جمعي با حوزه دين و دين‌داري را از دو منظر مي‌توان بررسي كرد: يكي نسبت دين و رسانه به عنوان دو نهاد اجتماعي و ديگري، نظريه‌هاي مربوط به چگونگي و سازوكار اثرگذاري‌هاي رسانه در همه حوزه‌هاي بشري كه دين نيز بخشي از آن به شمار مي‌رود.
جمع‌بندي و نتيجه‌گيري
ارتباطات، شرط لازم دين است. جوهره عبادت نيز خطابه، مناسك و آيين‌هاي جمعي است. متأسفانه مطالعات آكادميك دين و ارتباطات جداي از يكديگر بوده‌اند و پل‌هاي معرفت‌شناختي كمي بين آنها وجود داشته است. (استوت، 1388: 15)
گرچه مباحث تعامل رسانه و دين به تازگي و در نيمه دوم قرن بيستم به تدريج جايگاه خود را در محافل علمي باز كرده است، در امتداد قرن بيست و يكم، دين و رسانه روز به روز بيشتر به يكديگر مرتبط مي‌شوند. شواهد زيادي نيز نشان مي‌دهند رسانه‌ها به نقطه‌اي رسيده‌اند كه مي‌توانند شرايطي را تعيين كنند تا از طريق آنها علايق و ايده‌هاي ديني و معنوي ساخته شوند، شكل گيرند و منتقل شوند. (هوور، 1388: 403)
از سوي ديگر، در دوره معاصر اين مسئله كه رسانه‌ها آثار قدرتمندي بر جامعه و افكار عمومي دارند، امري پذيرفته شده است. برداشت‌هاي افراد از دين كه دين‌داري آنها را شكل مي‌دهد، نمي‌تواند از تأثير رسانه‌هاي ارتباطي بر كنار بماند. نظريات برجسته‌سازي و كاشت به خوبي اين واقعيت را تبيين مي‌كنند. در اين ميان، كشور ايران چون تنها كشور در جهان است كه هم جامعه، دولت و مخاطبان ديني دارد و هم راديو، تلويزيون و روزنامه‌هاي آن در كنترل و نظارت دولت هستند، در كانون نظر قرار دارد. در جوامعي كه وسايل ارتباط جمعي در دست دولت قرار دارد، پرورش و تربيت فرهنگي مردم از طريق مطبوعات، راديو و تلويزيون كاري ظريف و دقيق است. (دادگران، 1379: 155)
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران و استقرار نظام جمهوري اسلامي، رويكرد سكولار به اداره جامعه، جاي خود را به نظامي برآمده از آموزه‌هاي فقه سياسي شيعه داد و نهادهاي مختلف جامعه همچون نهاد رسانه، از اين تغيير رويكرد متأثر شدند و با اين ديدگاه كه رسانه‌ها به عنوان ابزار في حد ذاته از نظر اسلام، مشروع است و مي‌توان در تبليغ دين از آنها استفاده كرد، زمينه حضور دين در رسانه‌هاي نوين فراهم آمد. (مدني مباركه، 1388: 110)
بر اساس نظريه برجسته‌سازي و اثرگذاري‌هاي كاشت مي‌توان گفت كه رسانه‌هاي راديو و تلويزيون در ايران با برجسته‌سازي مطالب و مضامين ديني موجب افزايش اهميت مسائل ديني در بين مخاطبان مي‌شوند و در درازمدت نيز تداوم پخش اين نوع برنامه‌ها منجر به شكل‌گيري تصور مثبت مخاطبان از دين مي‌شود، همان‌گونه كه به دنبال آن، دين‌داران نيز گرايش و توجه بيشتري به استفاده از اين رسانه‌ها نشان خواهند داد.
در مقابل، رسانه‌هايي چون ماهواره و راديو خارجي كه در فضايي سكولار به تهيه برنامه‌هاي غير ديني و گاه ضد ديني مي‌پردازند، موجب كاهش دين‌داري در استفاده‌‌كنندگان اين رسانه‌ها مي‌شود، ضمن اينكه افرادي كه از نظر دين‌داري در حد پاييني قرار دارند، بيشتر از اين رسانه‌ها استفاده مي‌كنند.
ميزان موفقيت كشور ايران در اجراي اين هدف كه در متن قانون اساسي نيز به آن اشاره شده، موضوعي كلي است كه به بررسي فراوان و همه‌جانبه نياز دارد. اين پژوهش به طور مشخص در پي بررسي تأثير مصرف رسانه‌هاي ارتباط جمعي (با تأكيد بر راديو و تلويزيون) در دو بعد رسانه‌هاي داخلي و خارجي بر ميزان دين‌داري افراد در جامعه آماري شهر قم بوده است.
3. فرضيه‌هاي تحقيق
با توجه به مباحث نظري بيان شده مي‌توان فرضيه‌هاي زير را به عنوان فرضيه‌هاي تحقيق در نظر گرفت:
1. بين ميزان استفاده از رسانه‌هاي ارتباط جمعي داخلي (تلويزيون و راديو) با دين‌داري رابطه مثبت وجود دارد.
2. بين ميزان استفاده از رسانه‌هاي ارتباط جمعي خارجي (ماهواره، راديو خارجي، اينترنت و ويدئو) با دين‌داري رابطه منفي وجود دارد.
3. بين متغير‌هاي زمينه‌اي همچون سن، تحصيلات و وضعيت تأهل با دين‌داري رابطه وجود دارد.
4. رابطه بين ميزان استفاده از راديو داخلي با دين‌داري، قوي‌تر از رابطه بين استفاده از تلويزيون با دين‌داري است.
4. روش تحقيق
اين پژوهش با توجه به اهداف آن براي تدوين چارچوب نظري از روش اسنادي و جمع‌آوري اطلاعات و روش پيمايش استفاده كرده و با ابزار پرسش‌نامه و مصاحبه حضوري به انجام رسيده است. سنجش متغيرها نيز از طريق گويه‌هاي استانداردشده‌اي كه محققان و صاحب‌نظران علوم اجتماعي از آنها استفاده كرده‌اند، صورت گرفته است.
5. تعريف مفهومي و عملياتي متغيرها
در اين پژوهش، متغير مستقل، مصرف رسانه‌هاي ارتباط جمعي و متغير وابسته نيز دين‌داري بوده است.
6. مطالعه مقدماتي
براي استانداردسازي مقياسِ ساخته‌شده براي اندازه‌گيريِ ميزان استفاده از رسانه‌هاي ارتباط جمعي و نيز دين‌داري، گويه‌ها در قالب پرسش‌نامه، تنظيم و در جامعه آماري به شكل اتفاقي بين سي نفر توزيع شد. با جمع‌آوري داده‌ها، بعضي از پرسش‌هاي پرسش‌نامه مقدماتي حذف و اصلاح شد كه پس از اصلاحات لازم، روايي نهايي آنها را بر اساس آلفاي كرونباخ مي‌توان در جدول زير مشاهده كرد. (ميزان آلفا اگر 7/0يا بالاتر باشد، نشانه تأييد روايي گويه است.)
جدول شماره 3ـ روايي مقياس مصرف رسانه‌اي و دين‌داري
بعد
آلفاي كرونباخ
مصرف رسانه
680 درصد
دين‌داري
933 درصد
7. جامعه آماري و حجم نمونه
جامعه آماري در اين تحقيق، همه مردان هجده سال و بالاتر شهرستان قم در سال 1388 بودند كه تعداد آنها بنا بر اطلاعات اداره آمار استان قم، برابر 326969 نفر بوده است. حجم نمونه بر اساس فرمول كوكران برابر با 385 نفر بوده كه براي تعيين آن، از روش نمونه‌گيري چندمرحله‌اي خوشه‌اي، يكي از روش‌هاي نمونه‌گيري احتمالي، استفاده شده است.
ابتدا شهر قم به چهار منطقه اصلي تقسيم شد (نواحي چهارگانه شهرداري). سپس از هر منطقه نيز كه شامل محله‌هاي مختلف بود، دو يا سه محله (به تناسب جمعيت منطقه) به طور تصادفي، انتخاب و در نهايت، نمونه‌ها نيز از دو كوچه در دو طرف خيابان اصلي به طور تصادفي، گزينش و با آنها مصاحبه شد.
8. داده‌هاي توصيفي
بررسي توصيفي داده‌ها، آمارهاي ساده و اوليه‌اي را فراهم مي‌كند كه مي‌توان تحليل‌هاي تبييني را بر اساس آن انجام داد. در بين پاسخ‌گويان، 4/24 درصد، مجرد و 6/75 درصد، متأهل بوده‌اند. توزيع پاسخ‌گويان بر اساس تحصيلات و سن نيز در جدول زير مشخص شده است.
جدول شماره4ـ توزيع پاسخ‌گويان بر اساس ميزان تحصيلات
تحصيلات
بي‌سواد
ابتدايي
سيكل
ديپلم
فوق‌ديپلم
كارشناسي
كارشناسي
ارشد و بالاتر
حوزوي
جمع
فراواني
17
60
59
95
35
75
38
5
383
درصد
4/4%
6/15%
3/15%
7/24%
1/9%
5/19%
2/11
3/1%
100%
جدول شماره 5 ـ توزيع پاسخ‌گويان بر اساس سن
سن
18ـ27
28ـ37
38ـ47
48ـ57
58ـ67
68 ـ77
miss
كل
فراواني
133
116
62
45
18
5
6
379
درصد
5/34%
1/30%
1/16%
7/11%
7/4%
3/1%
100%
بنا بر اطلاعات جداول بالا، تركيب 60 درصد پاسخ‌گويان، داراي تحصيلات عمومي (ديپلم و پايين‌تر) و 40 درصد، داراي تحصيلات دانشگاهي و حوزوي بوده‌اند. همچنين بيش از 80 درصد پاسخ‌گويان در سنين بين 18 تا 47 سال و بقيه بالاتر از 47 سال بوده‌اند. بنابراين، بيشتر آنان در سنين فعال و مؤثر از نظر شغلي و تعامل اجتماعي بوده‌اند.
9. ميزان مصرف رسانه
به منظور سنجش ميزان استفاده پاسخ‌گويان از رسانه، از آنان خواسته شد تا ميزان استفاده از رسانه‌هاي ارتباط جمعي مورد نظر را (در يك شبانه‌روز) با استفاده از يك طيف 6 درجه‌اي ليكرت بيان كنند. گزينه‌هاي اين طيف شامل: اصلاً =0، خيلي كم =1، كم=2، متوسط=3، زياد=4 و خيلي زياد=5 است. در جدول زير، ميانگين عدديِ ميزان مصرف رسانه‌هاي داخلي و خارجي به تفكيك رسانه مشخص شده است.
جدول شماره 6 ـ ميانگين (0 ـ 5) و درصد مصرف رسانه‌هاي ارتباط جمعي در بين پاسخ‌گويان
مصرف رسانه‌هاي داخلي
روزنامه
تلويزيون
راديوهاي داخلي
كل داخلي
23/2
37/16/0
69/3
61/50/0
61/1
83/26/0
54/2
33/42/0
مصرف رسانه‌هاي خارجي
اينترنت
راديوخارجي
ماهواره
ويديو
كل خارجي
43/1
83/23/0
56/0
33/9/0
64/0
66/10/0
97/1
83/32/0
15/1
16/19/0
بنا بر اطلاعات جدول بالا؛
1. ميزان مصرف رسانه‌هاي داخلي از خارجي بيشتر بوده است.
2. تلويزيون، بيشترين و راديوهاي خارجي، كمترين مصرف را در بين رسانه‌ها به خود اختصاص داده است.
3. ميزان مصرف ماهواره نسبت به سال 1382 رشد داشته است. در پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان در سال 1382، ميزان استفاده از ماهواره را نزديك به صفر اعلام كرده بودند.
10. دين‌داري
توزيع دين‌داري افراد در سه سطح پايين، متوسط و بالا در نمونه آماري به صورت جدول زير بوده است.
جدول شماره 7ـ توزيع پاسخ‌گويان بر حسب ابعاد مختلف دين‌داري
ميزان دين‌داري
بعد دين‌داري
پايين
متوسط
بالا
جمع
اعتقادي
فراواني
3
13
369
385
درصد
5/0/
4/3/
1/96/
100/0
تجربي
فراواني
1
44
336
385
درصد
3/0/0
5/11/0
3/88/0
100/0
مناسكي
فراواني
9
73
203
385
درصد
3.2/0
19/0
7/78/0
100/0
دين‌داري
فراواني
1
27
353
385
درصد
3/0/0
1/7/0
6/93/0
100/0
اطلاعات جدول شماره 7، از ميزان بالاي دين‌داري در جامعه آماري حكايت دارد. اين ميزان بالا براي اعتقادات دين‌داري، 96 درصد، در زمينه بعد تجربي، 88 درصد و براي شركت در مناسك ديني، 78 درصد بوده است.
11. تحليل دو متغيره
يافته‌هاي تحقيق درباره رابطه بين مصرف رسانه‌ها در دو بعد داخلي و خارجي با دين‌داري به صورت زير بوده است:
· الف) رابطه بين مصرف رسانه‌هاي خارجي و دين‌داري
براي سنجش اين رابطه از ضريب رو اسپيرمن استفاده شده كه نتيجه آن به شرح جدول زير است.
جدول شماره 8ـ هم‌بستگي بين مصرف رسانه خارجي و دين‌داري
دين‌داري
بعد تجربي
بعد مناسكي
بعد اعتقادي
هم‌بستگي مصرف رسانه و دين‌داري
**326/0-
**248/0-
**331/0-
**167/0-
هم‌بستگي
ماهواره
000/0
000/0
000/0
001/0
معناداري
**173/0-
**147/0-
*109/0-
*116/0-
هم‌بستگي
راديو خارجي
001/0
004/0
032/0
023/0
معناداري
058/0-
054/0-
034/0-
080/0
هم‌بستگي
اينترنت
257/0
292/0
503/0
116/0
معناداري
039/0
048/0-
*102/0-
073/0-
هم‌بستگي
CD و DVD
453/0
348/0
046/0
155/0
معناداري
**171/0-
122/0-
177/0-
151/0-
هم‌بستگي
رسانه‌هاي خارجي
001/0
017/0
000/0
003/0
معناداري
بنا بر جدول بالا:
1. مصرف ماهواره، رابطه منفي و قوي با ميزان دين‌داري افراد داشته است. اين تأثير منفي در بعد مناسكي بيشتر بوده است؛ يعني ميزان مصرف ماهواره مي‌تواند بر شركت افراد در مناسك جمعي تأثير منفي بيشتري داشته باشد. اين رسانه، دين‌داري افراد را به سوي نوعي دين‌داري سكولار و فردي سوق مي‌دهد. ضمن اينكه بر ابعاد اعتقادي و تجربي آن نيز تأثير منفي مي‌گذارد.
اگر حتي بپذيريم كه پاسخ‌گويان معمولاً استفاده از رسانه‌هاي خارجي را در ايران كتمان مي‌كنند، مقايسه دو مقطع زماني در استفاده از اين رسانه، به ما كمك مي‌كند. براي مثال، با توجه به ممنوعيت ماهواره هم در سال 1379 و هم در سال 1388، ابراز نكردن حقيقت استفاده از اين رسانه بايد در هر دو زمان اتفاق افتاده باشد، حال آنكه در ميزان استفاده از اين رسانه تغيير نسبي ديده مي‌شود. در سال 1379، در پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان در كشور، ميزان استفاده از رسانه در بين پاسخ‌گويان در حد صفر بوده است (دفتر طرح‌هاي ملي، 1381)، در حالي‌كه در تحقيق حاضر در سال 1388، اين ميزان نزديك به 10 درصد بوده است. اين مسئله نشان مي‌دهد كه ماهواره مرز ممنوعيت را پشت سر گذاشته است و به عنوان يك واقعيت، هم‌زمان با كنترل آن بايد در مورد آينده و چگونگي مصرف آن برنامه‌ريزي اساسي كرد. قانون ممنوعيت استفاده از ماهواره در عين حال كه در كوتاه‌مدت، راه حلي فوري، كوتاه و آسان براي مقابله با پيآمدهاي منفي آن، همچون تهاجم فرهنگي بوده، آثار منفي نيز با خود به همراه داشته كه يكي از آنها ولع بيشتر افراد براي استفاده از اين رسانه بوده است. نپرداختن به بحث و گفت‌وگوهاي مؤثر درباره سودها و زيان‌هاي اين رسانه، از ديگر پيآمدهاي منفي آن است. (بردبار، 1380: 53 ـ 79)
شناخت اقتضائات اين رسانه همچون رسانه‌هاي داخلي، روز به روز بيشتر احساس مي‌شود و به طور طبيعي در آينده، ضرورت اين امر با توجه به گسترش استفاده از آن بيشتر خواهد بود، حتي اگر ممنوعيت استفاده از آن با صرف هزينه‌هاي فراوان استمرار يابد. بنابراين، باز كردن مجاري بحث و گفت‌وگو درباره اين نوع رسانه‌ها به موازات كنترل آنها امري لازم و ضروري به نظر مي‌رسد.
2. ميزان مصرف راديوهاي خارجي نيز رابطه‌اي منفي، ولي در حد متوسط با ميزان دين‌داري افراد داشته است. اين رابطه در مورد بعد تجربي دين‌داري، قوي‌تر بوده است.
نكته مهمي كه درباره رسانه‌هاي خارجي و تأثير آنها بر دين‌داري بايد در نظر داشت، اين است كه پيوند دين و سياست در كشوري چون ايران، مخالفت‌هاي سياسي را با مخالفت‌هاي ديني در برخي موارد متحد مي‌كند؛ زيرا بيشتر گردانندگان رسانه‌هاي خارجي، در ابعاد مختلف، در موضعي مخالف با موضع ايران قرار دارند. بنابراين، طبيعي است كه عرفي‌سازي رسانه‌هاي خارجي به علت مخالفت با حكومت ايران، در داخل كشور تشديد مي‌شود. بر عكس اين مطلب نيز صادق است، چنان‌كه در داخل كشور، مصرف رسانه‌هاي داخلي و دين‌داري افراد، هر دو رابطه‌اي مثبت با ميزان اعتماد آنها به دولت و نهادهاي دولتي داشته است.
3. رابطه اينترنت با دين‌داري تأييد نشده است. شايد يك علت، مربوط به انگيزه‌هاي استفاده از اين رسانه در مقايسه با ماهواره و راديو خارجي باشد. اينترنت ممكن است مكاني براي استفاده از مطالب ضد ديني همچون ماهواره باشد، ولي انگيزه‌هاي آموزشي و شغلي از يك سو و كنترل بيشتر اين رسانه در داخل از سوي ديگر، از تأثير منفي اين رسانه بر دين‌داري افراد مي‌كاهد.
4. مصرف فيلم از طريق ويدئو، تنها با بعد مناسكي دين‌داري رابطه داشته است؛ يعني استفاده از اين رسانه در كاهش گرايش افراد به مناسك ديني و اجتماعي مؤثر است.
به طور كلي، ميزان استفاده از رسانه‌هاي خارجي با دين‌داري داراي رابطه‌اي منفي بوده است.
·
· ب) رابطه بين مصرف رسانه‌هاي داخلي و دين‌داري
براي سنجش اين رابطه نيز از ضريب رو اسپيرمن استفاده شده كه نتايج آن در جدول زير آمده است.
جدول شماره 9ـ هم‌بستگي بين مصرف رسانه داخلي و دين‌داري
دين‌داري
بعد تجربي
بعد مناسكي
بعد اعتقادي
هم‌بستگي بين مصرف رسانه داخلي و دين‌داري
028/0
057/0
075/0
016/0
هم‌بستگي
تلويزيون
580/0
263/0
139/0
748/0
معناداري
025/0
052/0
**135/0
071/0
هم‌بستگي
راديو داخلي
625/0
315/0
008/0
166/0
معناداري
020/0-
014/0
040/0
083/0
هم‌بستگي
مطبوعات
691/0
787/0
429/0
103/0
معناداري
009/0
042/0
*124/0
001/0
هم‌بستگي
رسانه‌هاي داخلي
858/0
410/0
015/0
979/0
معناداري
بنا بر اطلاعات جدول بالا:
1. رابطه بين ميزان مصرف تلويزيون با ميزان دين‌داري تأييد نشده است. تلويزيون به عنوان مهم‌ترين و پربيننده‌ترين رسانه داخلي با هيچ يك از ابعاد دين‌داري رابطه نداشته است. گرچه دولت در ايران، ترويج مباني اسلام و برنامه‌هاي ديني را از اصول قانون اساسي خود قرار داده و اجراي آن را به عهده گرفته، دست‌كم در مورد رسانه تلويزيون، به موفقيت لازم نرسيده است. يك علت مهم، نبود دانش بومي در حوزه ارتباطات جمعي در ايران است.
تأييد نظريه ذات‌گرايي و ابزارگرايي رسانه به صورت مطلق پذيرفتني نيست و رسانه‌ها هر يك اقتضائات خاص خود را دارند، ولي كشور ايران در شناخت يا استفاده اقتضائات رسانه در مسير ترويج دين‌داري، به نقطه مطلوب نرسيده است. به عبارت ديگر، كاركردهاي عرفي‌سازي رسانه به ويژه تلويزيون، آشنا نبودن با اقتضائات رسانه و ضعف دانش بومي، مانع از عملي شدن اهداف ديني مطرح در قانون اساسي شده است.
ما ايرانيان و از همه مهم‌تر، دست‌اندركاران تبليغ ديني، نزديك به 240 سال ديرتر از مسيحيان با اولين رسانه آشنا شديم و در واقع، 240 سال، رسانه اصلي ما منبر بود. تا زماني كه عقب‌ماندگي 240 ساله خود را از طريق خارج كردن نظريه‌هاي غيركارشناسانه و تلاش در شناخت ماهيت رسانه‌ها آغاز نكنيم، همچنان با احتمال آسيب‌ديدگي از سوي رسانه‌هاي داخلي و خارجي روبه‌رو خواهيم بود. اين پديده حتي در به كارگيري راديو و تلويزيون جمهوري اسلامي ايران در خدمت دين نيز صدق مي‌كند و با كمي اشتباه ممكن است تاريخ در آينده، اين‌گونه قضاوت كند كه اين رسانه در توسعه دين عوامانه سهم بزرگي داشته است. (محسنيان، 1388: 22)
2. برعكس تلويزيون، برنامه‌هاي راديو داخلي با بعد مناسكي رابطه مثبت و متوسط داشته است؛ يعني راديو در پخش مناسك عبادي نسبت به تلويزيون موفق بوده است. بر اين اساس، اين فرضيه كه راديو، وسيله مناسب‌تري براي پخش مستقيم برنامه‌هاي مذهبي است، تأييد مي‌شود. البته مصرف راديو با دين‌داري در حالت كلي تأييد نشده است.
3. مطبوعات نيز رابطه معناداري با دين‌داري نداشته‌اند؛ زيرا اولويت اين رسانه، ترويج دين‌داري نيست، بلكه اطلاع‌رساني است. گرچه اين رسانه‌ها داراي رابطه مثبت با دين‌داري، تأثير منفي نيز بر دين‌داري نداشته‌اند.
به طور كلي، رسانه‌هاي داخلي رابطه معناداري با بعد مناسكي دين‌داري داشته‌اند كه اين رابطه، متأثر از رابطه راديو با بعد مناسكي دين‌داري بوده است. البته رسانه‌هاي داخلي رابطه معناداري با دين‌داري نداشته‌اند كه اين مسئله، بسيار تأمل‌برانگيز است و به بررسي بيشتر به ويژه در مورد تلويزيون نياز دارد.
رسانه يكي از ابزارهاي مهم و قدرتمند براي معرفي و شكل‌دهي هويت و فرهنگ در جهان معاصر به شمار مي‌رود. اين ابزار گرچه به طور مطلق نمي‌تواند در خدمت اهداف بشري همچون اهداف ديني قرار بگيرد، هر چه شناخت ماهيت و اقتضائات آن عميق‌تر شود، قدرت تسلط و جهت‌دهي به آن بيشتر مي‌شود. متأسفانه كشور ما در سه دهه گذشته موفق به حل مطلوب اين مسئله‌اي نشده، هر چند به دستاوردهاي مثبتي نيز رسيده است. اگرچه با توجه به انتظارات جامعه ديني در ايران از يك سو و وجود رقباي قدرتمند و بزرگ در عرصه رسانه در جهان از سوي ديگر، دست‌يابي به اين هدف امري بسيار مشكل و طاقت‌فرساست، گريزي از حركت به سوي آن نيست؛ زيرا رسيدن به اين هدف، با آرمان‌هاي جمهوري اسلامي ايران گره خورده است.
منابعكتاب
استوت، دانيل، برگزيده دانش‌نامه دين، ارتباطات و رسانه، ترجمه: گروه مترجمان، قم، دفتر عقل، 1388.
بردبار، محمدحسن، درآمدي بر حقوق ارتباط جمعي، تهران، ققنوس، 1380.
تن، الكسيس، نظريه‌ها و پژوهش‌هاي ارتباط جمعي، ترجمه: نعيم بديعي، تهران، همشهري، 1388.
جستارهايي در رسانه (جلد 2)، (دين و رسانه)، گردآوري: سيد حميدرضا قادري و حسين عميد، قم، انتشارات دانشگاه اديان و مذاهب، 1388.
دادگران، سيد محمد، مباني ارتباطات جمعي، تهران، فيروزه، چاپ سوم، 1379.
دفتر طرح‌هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پيمايش ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان، يافته‌هاي پژوهشي در قم، ويرايش اول، 1381.
سراج‌زاده، حسين، چالش‌هاي دين و مدرنيته، مباحثي جامعه‌شناختي در دين‌داري و سكولار شدن، تهران، طرح نو، 1383.
صبري، حميد، آشنايي با دانش ارتباطات، آذربايجان، نشر امين، 1387.
طالبان، محمدرضا، بررسي تجربي دين‌داري نوجوانان كشور، تهران، دفتر توسعه و برنامه‌ريزي امور پرورشي وزارت آموزش و پرورش، 1379.
گيدنز، آنتوني، جامعه‌شناسي، تهران، ني، 1386.
گيويان، عبدالله، «دين، فرهنگ، رسانه»، فصلنامه رسانه، شماره 69، 1388.
لي لاموره، ادوارد، «نظريه تأثيرات رسانه»، ترجمه: راضيه سادات ميرخندان، دانيل استوت، دانش‌نامه دين، ارتباطات و رسانه، گروه مترجمان، قم، دفتر عقل، 1388.
هوو، استوارت، بازانديشي درباره رسانه دين و فرهنگ، ترجمه: مسعود آريايي نيا، تهران، سروش، 1382.
ــــــــــــــ ، دين در عصر رسانه، ترجمه: علي عامري مهابادي و همكاران، قم، دفتر عقل، 1388.
مقاله
اديب بهروز، اميرمجتبي، «بررسي وضعيت دين‌داري دانش‌آموزان شهر قم»، فصلنامه علمي ـ تخصصي مطالعات فرهنگي اجتماعي، پيش شماره دوم، زمستان 1389.
اسماعيلي، محسن، «تعامل دين و رسانه از ديدگاه حقوق»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق عليه السلام ، شماره 21، بهار 1383.
حسيني، سيد حسن، «دين و رسانه، رسانه ديني يا دين رسانه‌اي»، در: دين و رسانه، جلد اول، تهران، 1384.
خجسته، حسن و عبدالحسين كلانتري، «بررسي نسبت رسانه و دين، مطالعه موردي مناسك رسانه‌اي»، در: دين و رسانه، جلد اول، تهران، طرح آينده، 1386.
راود راد، اعظم، «تعامل دين و رسانه»، در: دين و رسانه، جلد اول، تهران، طرح آينده، 1386.
كرم‌اللهي، نعمت‌الله، «بررسي رابطه استفاده از راديو، تلويزيون و ماهواره با وضعيت دين‌داري مخاطبان، فصلنامه دين و رسانه، سال نهم، شماره دوم، بهار 1390.
مدني مباركه، سيد سجاد، «آسيب‌شناسي پژوهش‌هاي حوزه رسانه در سه دهه پس از انقلاب اسلامي»، فصلنامه رسانه، سال بيستم، شماره يك، 1388.
محسني، منوچهر، جامعه‌شناسي جامعه اطلاعاتي، تهران، ديدار، 1380.
ويندال، سون، بنو سيگتايتزر و جين اولسون،كاربرد نظريه‌هاي ارتباطات، ترجمه: علي‌رضا دهقان، تهران، انتشارات جامعه‌شناسان، چاپ دوم، 1387.
افزودن دیدگاه جدید