اهمیت و ضرورت مشاوره دینی

نویسنده: محمد اسفندیاری
نام نشریه: سایت پژوهشكده باقرالعلوم (ع)، گروه مطالعات فرهنگ و ارتباطات دینی

مقدمه :

زندگي شهري و گسترش آن در دنياي معاصر و تحولات بي حد و حصر در بنيان هاي جوامع، موجب پديد آمدن فرهنگ هاي متفاوتي شده است كه نتيجه ي آن سردر گمي انسان براي دستيابي به اولويت هاي اساسي زندگي است واين امر يعني بروز مشكلات عديده و بيشمار ي كه گذشتگان درگير آنها نبودند .در جامعه ديني كه اصول و فروع دين در آن جاري است و مردم بر اساس باورهاي ديني و مذهبي رفتارهاي فردي ،خانوادگي واجتماعي خويش را سامان مي دهند و اعتقادبه جامعيت و خاتم بودن ديني دارند كه از كوچكترين برنامه هدايتي انسان غافل نبوده است بي درنگ هنگام بروز مشكلات در اين جامعه راه چاره را بايد از متن دين جستجو نمود و مي توان گفت كه دين براي تمام مشكلات فرا روي بشر برنامه هاي خاصي دارد كه كارشناسان و متخصصان در هر زمان مي توانند آنها را استنباط و بكار گيري نمايند.(نياز بشر به دين) از اين رو كوشش براي حل مشكلات مردم ،مسئوليتي بوده كه پيامبران الهي هميشه دغدغه آن را داشته و در اين راستا اقدام مي نمودند.اينكه اين برنامه ها اكنون نيز از متن آموزه هاي ديني احصاء شده يا نه؟ بحث جداگانه اي است، اما يقينا بسياري از موارد وجود دارد كه با دقت در آنها مي توان فهميد كه استفاده از روش هاي معرفي شده توسط دين تدبيري درست و اصولي بوده است.

لذابايد براي درمان استرس هاو نگراني هايي ناشي از مشكلا ت ريز و درشتي كه گريبان انسان را مي گيرد به كارشناساني مراجعه نمود كه در زمينه خدمات مشاوره ديني تخصص دارند. مشاورديني در اين بحث به متخصصاني گفته مي شود كه علاوه بر تخصص هايي نظيرتجربه و دانش روانشناسي ،تخصص در آموزه هاي ديني را نيز دارا باشد ودارو و درمان تمام درد ها را از متون ديني استخراج نمايد و كيفيت و محل بكار گيري آن را هم دقيقا بداند به گونه اي كه بتواند بحران هاي خاصي كه پيش روي افراد پديد مي آيد يا پديد آمده را متوقف نمايد، که اگر متوقف نشود دنياي روحي - رواني آنها را متلاطم مي شود. 

آسيب هاي اجتماعي و روحي - رواني از جمله طلاق، اعتياد، خودکشي، مشکلات تحصيلي، اختلافات خانوادگي، نارضايتي شغلي، اضطراب، افسردگي و... محصول تحولات زندگي صنعتي هستند كه كمتر به دين و آموزه هاي آن توجه شده است.

مشاوره و مددکاري در اسلام

گرچه مراجعه به مشاور به عنوان يك راهنماي داراي تخصص خود يك امر مدرن و امروزي است و زمان بسيار زيادي از عمر آن نمي گذرد و درجامعه نوگراي ما نيز مورد استقبال قرار گرفته است لكن دربرسي منابع مذهبي و اسناد تاريخي به دست مي آيد که مشاوره نه بعنوان يک حرفه وشغل بلکه بعنوان يک وظيفه مذهبي واجتماعي از ديرباز درجوامع مختلف وجود داشته است وهمواره راهگشاي مشكلات به شمار مي آمده است و مشاوره در مفهوم وسيع آن سابقه ي ديرينه در اسلام دارد معصومين عليهم السلام به عنوان فعاليتي مستمر به آن مبادرت مي ورزيدند و ارائه الطريق و ايصال الي المطلوب از برنامه روزانه آنان بود. سيره علمي و عملي اهل البيت عليهم السلام گواهي مي دهد كه مردم از ائمه اطهار عليهم السلام در حوزه هاي اخلاقي،اقتصادي،پزشكي،فلسفي ،كلامي،فقهي و.... مشاوره مي گرفتند چون آنان را جامع علوم و داراي اطلاعات فراوان در همه زمينه ها مي دانستند.

پس از معصومين عليهم السلام عالمان دين طلاب و روحانيون يكي از گروه هاي مرجع جهت مشاوره مردم بودند متدينين از مردم به خاطر اعتماد و وثوقي كه به علماء داشتند آنان را امين خود مي دانسته و در امور اجتماعي ،فرهنگي و خانوادگي و ...با آنان مشورت مي كردنداكنون نيز اين رويه وجود دارد و مردم يا طلاب در امورات مختلف در عرصه هاي تحصيلي و اجتماعي با اساتيد خويش به عنوان كارآگاهان و متخصصان اين امر مشاوره مي نمايند.لذا موضوع مشاوره مسئله حديث و جديدي در جوامع ديني محسوب نمي شود و مي توان تاريخ پيدايش آن را همزاد با دين تلقي نمود.

آئين مقدس اسلام درمسيرخدمات اجتماعي وتامين نيازهاي انسان از مرز توصيه به نيکوکاري وارشاد و دعوت مردم به محبت و ياري، يا حمايت ازسالمندان و کودکان فراتررفته وقوانين مشخص و تکاليف شرعي برهمگان فرض نموده است. فرامين اين مذهب جهان شمول درقالب اعمال واجب و مستحب و حرام،مکروه ومباح بيان شده است اسلام پس ازتاکيد وتوصيه درحمايت،وياري همه دردمندان و نيازمندان،چگونگي حمايت و مددکاري ومشاوره وراهنمائي را نيزبه شکل قوانين مشخص و مدون تعيين کرده است.

اين قوانين درآيات قرآن و احاديث وفقه اسلامي ابعاد گسترده اي دارد که در ذيل نمونه هائي از آنها ذكر مي شود:1-«وامرهم شوري بينهم»: درامور يبا همديگر مشورت نمائيد[1]2-«کان الناس امه واحده فبعث الله مبشرين و منذرين وانزل معهم الکتاب بالحق ليحکم بين الناس فيها اختلفوافيه»:[2] مردم يک امت بودند، خداوند پيامبران را برانگيخت که بشارت دهنده نيکوکاران و ترساننده بدکاران باشند وبا ايشان کتاب فرستاد تا بين مردم به حق حکم کنند، درآنچه اختلاف کردند.

درلسان ائمه عليهم السلام نيزآمده است: رفتن براي مشورت عين هدايت است وآنکه خود را از مشورت با ديگران بي نياز بداند خويشتن را به مخاطره افکنده است. دين مي تواندپاسخگوي بحران هاي روحي - رواني انسان ها باشد; بحران هايي که متعاقب پيشرفت علوم و تکنولوژي بر انسان ها نمايان شده است واگر عده اي در مشكلات و بحرانهاي فرا رو فقط دست به دامن علمي به نام علم "مشاوره و روانشناسي باليني" مي زنند بايد اذعان داشت كه آنها يا به اصل و جامعيت دين اسلام پي نبرده و يا متخصصان ماهر و زبر دست در اين قسمت را درك نكرده اند چون زندگي در جوامع ديني تنها متأثر از علم نيست بلكه دين نقش بيشتر و اساسي تري را ايفا مي نمايد اينجاست كه مشاوره بايد با دين گره بخورد و از آنجائيكه دين اسلام به عنوان دين جامع و خاتم معرفي شده است و تمام ابعاد زندگي فردي و اجتماعي انسانها در آن لحاظ شده است كه مردم مي توانند از ريز ترين مسائل فردي خود تا اداره حكومت جامعه و حتي حوادث مربوط به سراي ديگر را در دين جستجو نمايند نقش مشاوران ديني از اهميت خاص و ويژه اي برخوردار مي باشد.

ذكر اين نكته ضروري است كه قرآن كريم قبل از هر چيز كتاب زندگي است لذا براي جامعه ي ديندار شايسته است كه زندگي خويش را بر اساس تعاليم اين كتاب آسماني تنظيم ودر مشكلات احتمالي فرا رو با توجه به آن و آموزه هاي ديني سعي در رفع آنها بنمايد از اين روي سازمان هاي ديني مثل حوزه هاي علميه –سازمان تبليغات اسلامي و...بايد بر خود فرض بدانند تا براي آن دسته از عزيزاني كه در مواقع حساس يا در بحرانهاي روحي، رواني ومشكلات خاص در تحير و سر در گمي فرورفته اند مساعدتهاي لازم ديني را به سر انجام برسانند و براي جلوگيري ازتسريع و پيشرفت بحرانها و توقف آنها اقدام به تشكيل مركز مشاوره ديني نمايند تا افراد بتوانند با استفاده از آموزه هاي ديني و كتاب آسماني توانائي ها ي خويش را بالا برند و زمينه سازگاري، رضايتمندي و رفتار مثبت و مفيد فراهم آيد ، اين توانائي ها فرد را قادر مي سازد كه مسئوليت هاي اجتماعي خود را بپذيرد و بدون لطمه زدن به خود و ديگران با خواست ها، انتظارات و مشكلات روزانه ، به ويژه در روابط بين فردي به شكل مؤثر والهام گرفته از متن دين روبرو شود كه در اصطلاح امروزي از آن به عنوان مهارتهاي زندگي ياد مي شود

نقش مشاوره ديني درکاهش بحران ها

نقش مشاورديني نيز در اين مسير تكاملي نقشي حساس و مؤثر است ، آگاه كردن آدمي به چگونگي مقابله و مبارزه با مشكلات ، پشتيباني و حمايت از مراجعان و تقويت روحيه و بالا بردن ظرفيت هاي احساسي و رواني آنان بر حسب آموزه هاي ديني از نكات ممتاز كاركرد او در کمک به كسب فضائل است و تلاش هاي او در جهت تقويت خود باوري ، اعتماد به نفس و استقلال زمينه هاي تكامل و تقرب آدمي را به منبع والاي پاكي ها فراهم خواهد نمود.نبايد فراموش كنيم كه"جوامع جوان و بويژه کشورهاي در حال توسعه اي مثل ايران، نيازمند به واکسينه شدن در مقابل بيماري هاي عاطفي، رفتاري هستند و اين نياز برطرف شدني نيست مگر با حضور کارشناسان و متخصصان حوزه دين و سلامت چون ما دريک جريان سريع تغييرات اجتماعي قرار گرفته ايم. در چنين شرايطي، طبيعتا کار فکري و تصحيح بينش به عنوان يک مولفه مهم در تغيير رفتار تعيين کننده است. 

اين که ما چگونه مي انديشيم بسيار مهم است چون منشأرفتار ماست و در قسمت بنيادسازي و سالم سازي تفکر و رفتار، مشاوره ديني نقش اساسي دارد(جهان بيني و ايدئولوژي).لذامشاوره و روانشناسي ديني در رديف يکي از پايه اي ترين ضرورت هاي زندگي انسان امروز مطرح مي شوند آنهم در دوره اي که سلامت فكري انسانها، محور توسعه پايدار تلقي مي شود.

مشاوره ديني در آيات وروايات ولسان بزرگان

آيات قرآن حكيم و روايات مملو از مشاوره هاي ديني هستند كه فقط ذكر آنها باعث بوجود آمدن كتابهاي بسيار زيادي خواهد شد فقط به ذكر چند نمونه اكتفا مي گردد و چون معمولا در مشاوره گرفتاري مراجعين رفع شده و مسرور مي گردند از روايات متناسب با اين بخش استفاده شده است از امام صادق (ع)روايت است که هر که خواري از روي برادر مؤمن خود بردارد خداي متعال ده حسنه براي او بنويسد و هر که بر روي برادر مؤمن خود تبسم کند خداي تعالي از براي او حسنه ثابت کند.

پيامبر (ص) فرمود:هر کس غمي از غمهاي دنيا از برادرش بردارد خداي متعال يکي از گرفتاريهاي روز قيامت را از او برخواهد داشت.[3]

امام باقر (ع) فرمود _ رسول خدا فرمود:آن که مؤمني را شاد سازد مرا شاد کرده و آن که مرا شاد سازد خدا را شاد کرده است.[4]

امام صادق (ع) فرمود: کسي که مسلماني را خوشحال کند خداوند او را در قبر و حشر و نشر خوشحال مي کند.[5]

امام علي (ع) در کلمه 23 از کلمات قصار نهج البلاغه:از جمله عواملي که کفاره گناهان بزرگ انسان است ياري کردن به ستم ديدگان و شاد کردن انسانهاي غمگين و ناراحت است[6]

امام سجاد (ع) به نقل از رسول خدا فرمود: براستي که بهترين اعمال به سوي خداوند عزوجل وارد ساختن سرور و خوشحالي است بر مؤمنين[7]

از اين رو اسلام تأكيد به استفاده از نظريات متخصص و کارشناس را در سرلوحه امور قرار داده و مردم را به استفاده از رأي پيران و خبرگان و دانايان و آگاهان و خردمندان تشويق و ترغيب کرده است بخصوص در مسائل تخصصي اطاعت از حکيم ، مرجع و رهبر را واجب و لازم الاتباع مي داند. ادبيات اسلامي از قطعات منظوم و منثوري که به سالکان راه حقيقت پيروي از فرايض پير، شيخ ، مراد، مرشد و... توصيه شده است مملو است.

مردي از پيامبر پرسيد دورانديشي و محکم کاري چيست؟فرمود: با صاحب نظر مشورت کردن و رأيش را گردن نهادن.[8]پيامبر فرمود: هر کس با خردمندان مشورت کند به راه ثواب هدايت شود.[9]از پيامبر اکرم: خوشبخت آن کسي است که از سرگذشت ديگران پند گيرد.[10]حق مشورت کننده اين است که اگر رأيي داري اظهار کني و اگر نداري به صاحب نظري راهنمائيش کني(11)

جايگاه نظام مشاوره ديني در ايران

علم مشاوره و روانشناسي پا به پاي علوم ديگر و حتي فراتر از آنها در جامعه تکنولوژي زده امروز اهميت پيدا كرده ومي تواند نقش خود را در پرورش سلامت روحي و رواني انسان ها در توسعه پايدار ايفا کند لكن عمومي نبودن فرهنگ مشاوره در جامعه، يکي از مشکلات اساسي است که رشد و توسعه مشاوره و روانشناسي را با مشکل مواجه کرده است. مي توان، بيگانه بودن جامعه از تاثيرات علوم روانشناختي از نگاه دين مبين اسلام در زندگي روزمره اعم از مشکلات تحصيلي، اشتغال، ازدواج و ساير ابعاد معيشت فردي و زندگي اجتماعيشان دانست از اين رو بايد حمايت هاي لازم از مشاوران ديني صورت پذيرد همانگونه كه افراد در پستها و مشاغل گوناگون از اعتبار خاصي برخوردارند بايد مشاوران ديني نيز اعتبار خاصي داشته باشند و...سازمانهاي مرتبط با امور ديني بانظام مند کردن جايگاه مشاوره ديني و مشاوران ديني در کشور بايد تلاش وافري نمايندتا پيشرفت و عدالت كه يكي از آرزوهاي ديرينه مقام معظم رهبري است تحقق يابد و توسعه پايدار گردد كه موجب مي شودسلامت روحي در جامعه فراگير گردد و اگر اين اتفاق نيافتد افراد قادر به درک مسائل، مشکلات، ناهنجاري ها، بن بست ها و آسيب ها نبوده و از توان لازم براي ارائه راه حل ها و کمک به توسعه جامعه برخوردار نخواهند بود. از اين رو، علم مشاوره و روانشناسي ديني به عنوان مرهم بخش روح و روان انسان، اهميتي فراوان مي يابد.رسانه ها بخصوص صدا و سيما مي تواند کمک بسيار بزرگي براي رفع اين مشکلات باشد. از حضور روانشناسان ديني براي ميزگردهاي آموزشي جهت توانايي مقابله با مشکلات از منظردين دعوت به عمل آورد

برخي از فوائد مشاوره ديني از ابعاد مختلف

1. مشاوره به نوجوانان ، جوانان ، خانواده ها و افراد جامعه که مشکلات شخصيتي ، محيطي ، عاطفي ، رفتاري و ارتباطي دارند کمک مي کند تا راه حلي براي اين مشکلات بيابند.

2. باعث تصحيح جهان بيني افراد و در ادامه سبب تغيير در رفتار آنها بر اساس آموزه هاي دين مبين اسلام خواهد گشت كه از مهمترين اقدامات تربيتي است

3. تربيت صحيح افراد موجب هدايت آنان خواهد شد و در فرهنگ سازي جوامع نقش بسزائي را ايفاد مي كند.

4. مشاوره سبب تقويت توانائيها ، و كارآمدي افراد مي گرددتا از از فرصت هاي موجود بهترين را برگزيندو ضمن پاسخ به تقاضاهاي متنوع محيطي به خود رهبري برسد.

5. سبب شناخت آسان از خويش ،جهان و آينده مي گردد( سعادت دنيوي و اخروي)

6. تغيير در نگرش و رفتار باعث بوجود آمدن زندگي ايده آلي مي گردد(اصلاح سبك زندگي)

خصوصيات و ويژگيهاي مشاورديني

1. مشاور بايد خوش صحبت باشد[12]

2. مشاور بايد مهربان و خوش اخلاق باشد.تا بتواند با مخاطبين خويش ارتباطي صميمي و گرم برقرار نمايدو بتواند به ضمير پنهاني مخاطبين پي ببرد.

3. مديريت ارتباطات داشته باشد ومخاطب شناس ماهري باشد تا قادر به هدايت اطلاعات و گفتار مراجعه کننده در مسير دلخواه با توجه به آموزه هاي ديني باشد[13].

4. با كيفيت دينداري و ايمان مراجعه کننده آشنا باشد تا بتواند حرف او را، شرايط او را و درد اورا احساس کند و پاسخ مناسبي از منظر دين ارائه نمايد.

5. رازدار و امين ،صبور ومورد اعتماد باشد.

اهداف و نتايج مشاوره :

1. ارائه اطلاعات تخصصي ديني جهت کمک به تصميم گيري وتلاش براي تغيير نگرشهاي منفي نسبت به خود ، محيط و جامعه(سبك زندگي)

2. تصحيح بينش و نگرش افراد(جهان بيني)جهت تغييردر رفتار (افزايش کارايي)

3.  کشف استعدادها و قابليتها

4. آموزش و تسهيل روشهاي صحيح در شيوه ارتباط سازگارانه (زندگي رضايتمندانه)

در پايان مي توان گفت مساجدو حسينيه ها، سند مملكت اسلامي ماست، وروحانيون نقش مهمي در جامعه بر عهده دارند واگر روحانيت بتواند علم دين را با تخصص قرين سازد گام بسيار مهمي در اين زمينه برداشته است و با توجه به جامع بودن نظريات ديني ضرورت استفاده و بكار گيري آنان امروزه بيش از هر زمان ديگري احساس مي شود و بديهي استكه مسئولين و دست اندر كاران فرهنگ ديني نهادها و موسسات ديني بايد تمام تلاش و سعي خويش را جهت گسترش فرهنگ ديني بنمايند و در اين راستا سازمان تبليغات اسلامي بايد تمام همت و تلاش خويش را جهت گسترش مركز مشاوره ديني انجام دهد.

پی نوشت:

[1] آيه38 سوره شوري)

[2] آيه213 سوره بقره:)

[3] شهاب الاخبار 194

[4] اصول کافي 3/271

[5] مستدرک الوسايل _ محدث نوري جلد 12 ص 398

[6] اصول کافي 2/153

[7] اصول کافي جلد 3 ص 272

[8] تحف العقول ص 79:

[9] ارشاد شيخ مفيد ص 142:

[10] نصايح ص 16:

[11] نصايح ص 418: رساله حقوق امام سجاد (ع):

[12] سوره محمد آيه 26_ راه سعادت اطاعت خدا و گفتار نيکوست

[13] براي اطلاعات بيشتر نك.سوره آل عمران آيه 159 _ رحمت خدا ترا با خلق مهربان و خوشخوي گردانيد اگر سخت خوي و سخت دل بودي مردم از گرد تو پراکنده مي شدند.