مروری بر زندگانی و اندیشه حاج ملاهادی سبزواری - 1

حاج ملاهادی سبزواری[1]
شايسته است كه تاريخ فوت فيلسوف عظيم و عارف متأله حكيم جناب حاجى ملا هادى سبزوارى[2] صاحب الاسرار الحكم و متخلص به اسرار و كتب ديگر را ذكر نمايم. همانا تاريخ ولادتش «غريب» و مدت عمرش «حكيم» و تاريخ وفاتش در 28 ذى حجه در سنه 1289. چنانكه ملا كاظم سبزوارى متخلص به «سر» در حق استادش «اسرار» سروده چنين است:
اسرار چه از جهان بدر شد ***** از فرش به عرش ناله بر شد
تاريخ وفاتش ار بپرسند *****گويم «كه نمرد زنده تر شد» (1289)
قبر آن جناب در سبزوار معروف است در ميان بقعه و صحنى كه مرحوم ميرزا يوسف آشتيانى صدر اعظم ساخته و نزديك قبر آن حكيم جليل، قبر فرزند نبيلش آملا محمد است كه حكيمى فرزانه بوده و پيش از فوت پدر از دنيا رفت.
و بدان كه، از آثار باقيه ميرزا يوسف آشتيانى مذكور بقعه و صحنى است كه بر ظاهر قصبه حضرت عبد العظيم بر سر تربت سيد جليل فقيه مرحوم آسيد صادق طباطبائى ساخته. و سيد مذكور از تلامذه صاحب فصول بوده و در تهران رياست تامه و قبول عامه داشته و بر فصول استادش تعليقاتى نوشته، و در 16 ربيع الثانى سنه 1300 وفات كرد، و سلسله جليله آن مرحوم در تهران به جلالت معروفند.
تولد حاج ملاهادی سبزواری
در سال 1212 ق. در شهر سبزوار و در خانه حاج میرزا مهدی یكی از انسان های وارسته و مؤمن سبزوار كودكی پا به عرصه وجود گذاشت و هادی نام گرفت، هفت ساله بود که پدرش مرد.
او هشت سال داشت كه به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی ادبیات عرب (صرف و نحو) را فراگرفت و دیری نگذشت كه به جلسات درس های بالاتر راه یافت. وی هر چند در کودکی پدرش را از دست داد. توانست به كمك یكی از اقوام خویش راه های سخت آینده را هموار سازد. پسرعمه اش حاج ملا حسین سبزواری كه خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وی را یاری كرد.[3] و با كمك او راهی حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در كنار بارگاه امام رضا علیه السلام به تحصیل پرداخت سپس شهرت حکمای اصفهان او را برای تحصیل عرفان و فلسفه به اصفهان کشانید.
حاج ملاهادی سبزواری به دنبال حكمت
اصفهان در داشتن حوزه های علمیه پررونق، تاریخ درخشان دارد و گذشته این شهر با خاطرات بزرگان بسیاری نقش بسته است. حضور ملا هادی در حوزه اصفهان از روزی آغاز شد كه وی در سفر حج از راه اصفهان گذر می كرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پررونق اصفهان آن زمان استادانی چون حاج شیخ محمدتقی مؤلف كتاب هدایه المسترشدین و حاج محمدابراهیم كلباسی نگارنده كتاب اشارات الاصول و آیت الله ملا اسماعیل كوشكی در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند.
ملا هادی كه هنوز تا موسم حج فرصت داشت لحظاتش را مغتنم شمرده، در درس بزرگان شركت جست او چند وقتی به درس آیت الله كوشكی رفت و احساس كرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتی بوده كه اكنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته تر می نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوك دانش و معارف تبدیل كند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملا هادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و در این مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به بركت بزرگان آن سامان در علم حكمت افق های جدیدی فراراهش گشوده گردید. ملا هادی در سال 1242 به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.
اساتید حاج ملاهادی سبزواری
1. حاج ملا حسین سبزواری:
حكیم سبزواری پس از برشمردن عظمت این استاد می گوید: «...مرا از سبزوار به مشهد مقدس حركت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مكروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعی را هم در این ها چون در یك حجره بودیم سهم و مشاركت داشت و كینونت ما بدین سیاق طولی نكشید و سنواتی ریاضات و تسلیمیتی داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیه و فقهیه و اصولیه ولی با آن كه خود كلام حكمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما می دید نمی گفت مگر منطق و قلیلی از ریاضی پس عشره كامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم...».[4]
2. حاج محمدابراهیم كرباسی (1180ـ 1262 ق):
او از محضر سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر كاشف الغطاء و سید علی طباطبایی استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با كمال زهد و احتیاط و قناعت سپری نمود.
تألیفات مشهور این عالم با ورع عبارت است از: اشارات الاصول، الایقاظات، شوارع الهدایه الی شرح الكفایه (در شرح كفایه محقق سبزواری)، منهاج الهدایه الی احكام الشریعه و...[5]
3. آقا شیخ محمدتقی، معروف به صاحب هدایه المسترشیدن (متوفی 1248 ق):
تبحر او در علم اصول فقه به حدی بوده كه وی را به رئیس الاصولیین خطاب می كردند. او در محضر استادان بزرگی همچون علامه سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و سید محسن كاظمینی رشد كرده است. تألیفات مشهور او عبارت است از تقریرات سید بحرالعلوم، حجه المظنه، شرح الاسماء الحسنی و هدایه المسترشدین.[6]
4. ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی (متوفی 1246 ق):
وی از محضر علمای مازندران و قزوین استفاده كرده و كلام و حكمت را نزد آقا محمد بیدآبادی آموخته بود. تفسیر سوره اخلاص، حاشیه اسفار ملاصدرا و حاشیه مشاعر ملاصدرا از جمله تألیفات مشهور این عالم بزرگوار می باشد.
5. ملا اسماعیل كوشكی:
او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنی چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا علی نوری حاضر می شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق ملا عبدالرزاق لاهیجی، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تألیفات این عالم فرزانه است.[7]
شاگردان حاج ملاهادی سبزواری
حكیم سبزواری علاوه بر حوزه علمیه كرمان نزدیك چهل سال در حوزه علمیه مشهد به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیاری بوده است. در این جا تنها به اسامی تنی چند از آنان اشاره می شود:
آخوند ملا محمد فرزند ارشد حكیم
آخوند ملا محمدكاظم خراسانی مؤلف «كفایه الاصول»
ملا محمدكاظم سبزواری
آقا شیخ علی فاضل تبتی
شاهزاده جناب
آیت الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری
ملا علی سمنانی
آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی
ملا عبدالكریم قوچانی
شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم
ملا محمدصادق حكیم
شیخ محمدحسین معروف به جرجیس
آقا حسین ابن ملا زین العابدین
میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحكماء طالقانی
میرزا علی نقی ملقب به صدرالعلماء سبزواری
سید عبدالغفور جهرمی
میرزا حسین امام جمعه كرمانی
آیت الله حاج میرزا ابوطالب زنجانی
حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی
حاج میرزا حسن حكیم داماد حاج ملا هادی
وثوق الحكماء سبزواری
حاج ملا اسماعیل ابن حاج علی اصغر سبزواری
میرزا اسدالله سبزواری
شیخ عبدالاعلی سبزواری
شیخ علی اصغر سبزواری
فاضل صد خرومی سبزواری
میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری
فاضل مغیثه  ای سبزواری
سید عبدالرحیم سبزواری
ملا محمدرضا سبزواری متخلص به روغنی
ملا محمدصادق صباغ كاشانی
شیخ محمد ابن ملا اسماعیل كاشانی
میرزا آقا حكیم دارابی
آقا میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی
ملا غلامحسین شیخ الاسلام
میرزا عباس حكیم[8]
آثار ماندگار
عظمت تألیفات حكیم سبزواری بر اهل دانش و حكمت پوشیده نیست و ما در این جا با بررسی آثار ارزشمند وی گوشه  ای از افق فكری و وسعت علمی ایشان را معرفی می  كنیم:
1. منظومه و شرح منظومه سبزواری:
این اثر نفیس و كم  نظیر حاصل تلاش بیش از بیست سال از عمر بابركت حكیم در سنین جوانی است.[9] مؤلف خود در آخر كتاب تاریخ شروع را سال 1240 ق و زمان ختم آن را سال 1261 ق یاد كرده است.
حاج ملا هادی پس از فراغت از تألیف منظومه و شرح آن ابتدا خود به تدریس آن پرداخته و پس از پایان دوره اول آن فرزند بزرگ حكیم، آخوند ملا محمد تدریس مجدد آن را برای شیفتگان حكمت به عهده گرفته است.[10] در اهمیت این كتاب شریف همین بس كه از زمان تألیف تاكنون همواره در حوزه های علمیه و حتی در عصر حكیم در مركز علوم عقلی تهران جزو كتاب های درسی بوده است.[11]
شرح منظومه كه اكنون چون ستاره ای پرفروغ در محافل علمی و فكری می درخشد حاوی دو علم منطق و حكمت می باشد. حكیم در بخش حكمت كه نام آن را «غُررُالفرائد» گذاشته است با طبع روان خویش بیش از هزار بیت شعر پیرامون حكمت سروده و در آن به بررسی مسائل مهم فلسفه پرداخته است و چون این بخش دارای مفاهیم بسیار دقیق فلسفی بوده پس از فراغت از نظم آن خود به شرحش پرداخته است.
بخش دیگر كتاب مربوط به مباحث منطق است.[12] نام این بخش «لئالی المنتظمه» و به حق مخزن لؤلؤ و مرجان است. وی در این جا با سردون اشعاری بالغ بر سیصد بیت دقیق ترین مباحث منطق را به نظم درآورده و با زبان فصیح عرب معضلات این علم را بیان كرده است و چون این اشعار نیز بسیار پیچیده و دقیق است خود پس از فراغت از نظم به شرح ابیات پرداخته كه اكنون آن شرح در ذیل منظمومه وی به چاپ رسیده و با نام «شرح اللئالی المنتظمه» موسوم است.
مجموع مباحث منطق و فلسفه امروزه به نام شرح منظومه سبزواری كانون باصفای حوزه ها را گرم نگه داشته و علاوه بر این كه نشان می دهد حاج ملا هادی عالمی منطقی و فیلسوفی بزرگ بوده شاعری زبردست و توانا بوده است.
2. دیوان حاج ملا هادی: حاج ملاهادی غزل های حکمی و عرفانی نیز سروده است و در شعر "اسرار" تخلص می کرد. این كتاب كه اشعارش بالغ بر هزار بیت است غزلیات و رباعیات و... بسیار زبیای عرفانی را دربر گرفته است و نشان می دهد كه این عالم بزرگوار در فن شعر و ادب نیز توانایی كامل داشته است. در قسمتی از اشعارش كه نكات عرفانی دربر داشته، می خوانیم:
شورش عشق تو در هیچ سری نیست كه نیست
منظر روی تو زیب نظری نیست كه نیست                      

ز فغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان
سگ كویت همه شب تا سحری نیست كه نیست                      

نه همین از غم او سینه ما صد چاك است          
داغ او لاله صفت بر جگری نیست كه نیست                      

موسی نیست كه دعوی انا الحق شنود              
ورنه این زمزمه اند شجری نیست كه نیست                      

گوش «اسرار» شنو نیست وگرنه اسرار          
برش از علم معنی خبری نیست كه نیست[13]
3. اسرار الحكمه فی المفتتح المغتتم:
حكیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم كرده است. در بخش اول آن كه مربوط به حكمت نظری است. حكمت را پس از مقدمه در اثبات واجب الوجود و مباحث توحید آغاز و به دنبال آن مباحث معاد و نبوت و امامت را به طور استدلالی دنبال كرده است و با آوردن ادله ای در اثبات امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف این بخش را به پایان برده است.
در بخش دوم كتاب كه در حكمت عملی است پس از مقدمه، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و بر آن چهار دلیل اقامه كرده و به دنبال آن بحث طهارت و اسرار نجاست را بیان فرموده و با طرح مباحث نماز و زكات و روزه این بخش را نیز به پایان برده است.
حكیم در این كتاب از سایر ابواب فقه سخنی به میان نیاورده و در آخر كتاب اشاره كرده كه چون ما در كتاب نبراس سایر ابواب را به نظم درآورده ایم از طرح آن در اینجا خودداری نمودیم. این كتاب نشان می دهد كه حكیم علاوه بر فلسفه در علوم مختلف از جمله فقه تبحر داشته است:
4. شرح فارسی بر برخی از ابیات مشكل مثنوی مولانا
5. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح:
شرح دعای شریف صباح منسوب به مولی الموحدین امیرالمومنین علیه السلام است.
6. شرح الاسماء:
شرح دعای جوشن كبیر است.
7. النبراس فی اسرار الاساس:
یك دوره فقه به طور خلاصه در قالب نظم ریخته شده و با اسرار و حكمت بیان شده است.
8. راح قراح و كتاب رحیق در علم بدیع
9. حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوكیه:
اثر نفیس مرحوم صدرالحكماء المتألهین ملا صدرالدین شیرازی.
10. حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدرالدین شیرازی
11. حواشی بر كتاب مفاتیح الغیب ملا صدرالدین شیرازی
12. حاشیه بر مبدأ و معاد صدرالدین شیرازی:
البته نسبت به سه حاشیه قبل مختصرتر می باشد.
13. حاشیه بر شرح سیوطی لابن مالك (در علم نحو)
14. حاشیه بر كتاب «شوارق»:
اثر ملا عبدالرزاق لاهیجی (در حكمت).
15. هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء والائمه المعصومین.

پی نوشت:
[1] الفوايد الرضويه فى احوال علماء المذهب الجعفريه، ج‏2، ص: 1072.
[2]  در ترجمه حكيم متأله حاج ملا هادى سبزوارى ر. ك: كتابشناسى كتب درسى حوزه. احوال و افكار ملا هادى سبزوارى از حسن امين؛ حاج ملا هادى سبزوارى از حسين قريش‏زاده؛ در آسمان معرفت، ص 375؛ زندگانى و فلسفه حاجى ملا هادى سبزوارى؛ مجموعه رسائل فيلسوف كبير حاج ملا هادى سبزوارى با تعليق و تصحيح و مقدمه سيد جلال الدين آشتيانى؛ شرح الأسماء شرح دعاى الجوشن الكبير با تحقيق دكتر نجفقلى حبيبى‏.
[3] شرح زندگانی حاج ملا هادی سبزواری، ولی الله اسراری، ص1.
[4] بنیاد حكمت سبزواری، ص 21.
[5] ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج 2.
[6] همان.
[7] همان.
[8] شرح زندگانی حاج ملا هادی، ص 53ـ70؛ مجموعه رسائل فارسی حاج ملا هادی سبزواری، جلال الدین آشتیانی، ص 65ـ78؛ تاریخ حكما و عرفاء متاخرین صدرالمتالهین، منوچهر صدوقی سها، ص 121ـ128.
[9] مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص 49.
[10] شرح زندگانی حاج ملا هادی، اسرار، ص 41.
[11] مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص 49.
[12] مرحوم حاجی ابتدا حكمت را نوشته بعد منطق را به آن اضافه كرده است.
[13] دیوان اشعار حاج ملا هادی سبزواری.