حجةالاسلام اسکندري از بايدهاي تبليغ و اطلاع رساني ديني مي گويد؛ بزرگترين مانع در راه تبليغ دين هيجانات مادي انسان­هاست

اشاره:

دین تنها به باورها و اعتقادات عموم مربوط نمی شود، دستورالعمل زندگی است و به تمام جوانب زندگی توجه دارد به همین دلیل، تبیین و گسترش آن با فعالیت­های تبلیغی مناسب و تأثیرگذار بسیار ضروری و اجتناب ناپذیر است.

تبلیغ همواره با دین ارتباطی تنگاتنگ دارد و این مقوله می بایست در هر زمان و شرایطی مورد توجه مسؤولان امر قرار گیرد. مدیران فرهنگی و تبلیغی در این حوزه نیز باید به گونه ای فعالیت کنند که دین در ذات و بطن زندگی اقشار مختلف مردم جای گرفته و برای عموم نهادینه شود، برای رسیدن به چنین جایگاهی لازم است بطور مستمر و در هر زمانی، مطابق با شرایط روز، تبلیغات و اطلاع رسانی لازم صورت گرفته و فعالیتهای مؤثر به منظور تشریح و تبیین دین صورت گیرد.

چگونگی توفیق در تبلیغات دینی و ابزارهای کارآمد در این عرصه موضوع گفتگوی ما با حجةالاسلام عباس اسکندری معاون سابق فرهنگی و تبلیغی سازمان تبلیغات اسلامی و مدیرکل حاضر سازمان تبلیغات اسلامی استان قم است که تقدیم حضورتان می کنیم:

* ضرورت تبلیغ در حوزه دین از منظر قرآن کریم، انبیای الهی و ائمه معصومین چگونه قابل تبیین است؟

** اگر دین را لازمه زندگی انسان و نجات بخش آدمی از دره های ظلمت و غفلت بدانیم چنین دینی نیازمند تبلیغ صحیح و فهم و درک آن است، نمی توان مدعی گردید که به صورت عقلانی در این حوزه نیازمند برنامه ایم، اما نیازی برای شناخت و درک و فهم دقیق آن وجود ندارد. در روایات ائمه معصومین اینگونه آمده است که وقتی خداوند متعال خیر بنده ای را اراده کند او را دین شناس می کند چون دین شناسی با فلاح و خیر انسان توأم است.

در قرآن کریم نیز آیات بسیاری بر این مسأله تأکید می کند و اساساً نزول قرآن کریم خود سندی است بر صحه گذاردن بر این ضرورت که دین نیازمند امر تبلیغ است. علاوه بر این وجود پیامبران الهی و اولیای خداوند در اعصار مختلف بیانگرآن است که دین نیازمند وجود تبلیغ و مبلغینی است که وظیفه دارند آن را برای تمامی بندگان الهی تشریح کنند. یعنی سنت الهی اقتضا می کند که دین تبلیغ شود و همگان در جریان برنامه های درست و صحیح زندگی خود قرار بگیرند. خداوند متعال این برنامه ها را تنظیم و توسط انبیا و اولیای برگزیده خود برای فلاح و رستگاری آدمی فرستاده است، اینگونه است که وقتی به بستر جریان رسالت نگاه می کنیم ضرورت تبلیغ را بخوبی درک می کنیم و این مسأله نیاز به هیچگونه برهان و استدلال ندارد. بنابر این از نظر عقلی، تاریخی و نگاه به سیره و روش انبیای الهی و سنت بالغه پروردگار، دین همواره نیازمند تبلیغ بوده است.

* همواره شیوه برخورد با مخاطبان در رسانه های مختلف ظرافتهای خاص خود را می طلبد. در مورد مخاطبان در حوزه دین این مسأله چگونه باید لحاظ شود و چه ظرایفی باید مطمح نظر مبلغان دینی قرار گیرد؟

** ببینید، ما در جامعه افراد را در سطوح و طبقات گوناگون و از جهات مختلف بررسی می کنیم؛ به عنوان مثال در ما طبقاتی حضور دارند که از نظر دانش، فهم و درک با سایر طبقات اجتماعی متفاوتند. طبیعی است که وقتی می خواهیم دین را برای آنها تبلیغ کنیم شیوه های تبلیغی به کار رفته باید با مخاطبان دیگری که اقتضای زندگی آنها به گونه ای است که امکان تحصیل و آموختن علم برای آنها میسر نبوده، متفاوت باشد. خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به پیامبر(ص) و تمامی کسانی که می خواهند راه پیامبر خود را ادامه دهند، می فرمایند: «ادًعُ ·ِلَی سبِیل رَبک بِالًحِکمَةِ وَالًمَوًعِظَةِ الًحَسَنَةِ وَجَادِلًهُمً بِالَتِی هِی أَحًسَن». این آیه طبقات مختلف مردم را با شیوه های تبلیغی متفاوت و سطوح مختلف مدنظر قرار داده است. خداوند متعال در این آیه اشاره می کند که ممکن است در درون جامعه به گروههایی برخورد کنید که اهل دانش، علم و حکمت اند. در این جامعه باید دین را با پشتوانه های علمی عرضه کنید و نمی توانید تنها به موعظه اکتفا کنید. باید با چنین مخاطبی با فرمولهای دانش سخن گفت و به این وسیله دین را به او منتقل کرد. اما وقتی با مردمی که مشغول امور روزمره زندگی اند و فرصت پژوهش در حوزه دین را ندارند و از سویی قلوبشان مهیای حق است مواجه می شوید باید برای آنها موعظه کنید و دستورات الهی را به آنها منتقل کنید و مطمئن باشید که آنها نیز به خوبی این دعوت تبلیغی را می پذیرند.البته ممکن است در درون جامعه نیز افرادی اهل مجادله باشند که به سادگی پذیرای دعوت دین نباشند. در اینجا نیز قرآن کریم به این نکته اشاره می کند که مبلغ دینی وظیفه دارد برای برخورد با این گروه به فرمولها و مکانیزمهای مجادله مجهز و مسلح باشد در عین حال لازم است تا جدال او جدال احسن باشد یعنی مسیر حق را در بحث و گفتگو و مناظره دنبال کند.

* ابزارهای کارآمدی که مبلغ دینی در تبلیغ دین می تواند از آنها استفاده کند چیست و این ابزارها چه ویژگی هایی ممکن است داشته باشد؟

** در عصری که ما در آن زندگی می کنیم ابزار اطلاع رسانی متنوع تر شده است. در گذشته شاید این ابزار به حضور در پای منابر و مجامع وعظ و خطابه خلاصه می شد و مبلغ دینی نیز برنامه های دینی را تنها به جمعیتی که چندان هم گستره وسیعی نداشتند عرضه می کرد. در این بستر تبلیغی گاهی یک عالم می توانست برنامه های دینی را در یک شهر اداره کند. در این دوره تاریخی ابزار تبلیغی او متنوع نبود و جمعیت نیز گستردگی امروزه را نداشت. اما امروز همزمان با گستردگی شهرها، فزونی جمعیتها و وجود ابزارهای پیشرفت و مدرن در جامعه باید مبلغان دینی و کسانی که مسؤولیت اطلاع رسانی در حوزه دین را دارند از این امکانات و ابزار بخوبی استفاده کنند و دین را در بهترین قالب و با بهره گیری از هنر و بصورت هنرمندانه و استفاده از ابزار مدرن برای سرعت بخشیدن و عمق بخشیدن به آن بویژه برای نسل هایی که بسیار هوشمند و مستعد هستند، عرضه کنند. امروزه ماهواره و اینترنت ابزاری است که می تواند برای تبلیغ در عرصه دین از آن بهره برد اما نکته ای که باید به آن اشاره نمود آن است که تبلیغ و اطلاع رسانی دین با این ابزار تسهیل خواهد شد، اما مسأله هدایت انسانها نیز خود مسأله مهمی است که به مبلغ مربوط می شود. مبلغ از هر وسیله ای که بهره خواهد برد باید مردم را در جهت دعوت به سوی خدا بخواند. گاه ممکن است مبلغان دین به جای آنکه مردم را به سوی خدا بخوانند آنها را به سوی خود فرا بخوانند و لذا این تبلیغ تأثیر لازم را نخواهد داشت. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «و من احسن قولا ممن دعا الی الله و عمل صالحا و قال اننی من المسلمین» درست است که این ابزار، ابزاری است که همه می توانند از آن استفاده کنند اما محتوای استفاده ای که یک مبلغ دینی از آن می کند با دیگران متفاوت است.

* در حوزه رسانه و ارتباطات اگر تبلیغ به درستی انجام نشود ممکن است به سؤ تبلیغ منجر شود. در حوزه دین و تبلیغ و اطلاع رسانی دینی و برای پرهیز از چنین مشکلی چه مسایلی را باید لحاظ نمود؟

** برای پرهیز از این مسأله لازم است تا اولاً مخاطب خود را بشناسیم. گاهی یک مبلغ در یک مسجد به تبلیغ دین می پردازد بنابر این او به دلیل آنکه مخاطبان خود را می شناسد و با روحیات معنوی آنها آشنایی دارد به راحتی می تواند مباحث مورد نظر خویش را تبیین کند، اما مدیران رسانه فراگیر عمومی که ممکن است در سطح بین المللی منتشر شود باید به این مسأله توجه کنند که افراد مختلف با سلایق متفاوت و دیدگاههای گوناگون و حتی گاه با روحیاتی مخالف نظریات مطرح شده در برنامه های تبلیغی آنها را نظاره می کنند بنابر این وقتی می خواهیم با رسانه ای اینچنینی به تبلیغ دین بپردازیم باید این مسأله را مطمح نظر قرار دهیم و مخاطبان خود را به خوبی بشناسیم. برای مثال گاهی یک تهیه کننده مذهبی در رسانه ملی تلاش می کند تا برنامه ای را مستقیماً با گرایش دینی تدارک ببیند. او لازم است بداند که یک گروه خاص را تحت تأثیر قرار دهد و این مسأله را مدنظر قرار دهد که بسیاری از مخاطبان با شیوه های مستقیم تبلیغی او موافق نباشند. بنابر این برنامه سازان این رسانه ها باید مسأله مخاطب شناسی را با حساسیت بیشتری دنبال کنند. این برنامه ساز و تهیه کننده رسانه باید جامعه شناس خبره باشد و مبانی روان شناسی را بخوبی بداند تا بتواند برنامه ای تهیه کند که جامعیت بیشتری داشته باشد برای رسیدن به این مقصود باید در درون رسانه های خود کمیته های بسیار قوی علمی با لحاظ نمودن علوم مختلف تشکیل دهیم تا امور مختلف را با کارشناسی از طریق رسانه ها منتشر کنیم.

* چه موانعی در کار تبلیغ دینی وجود دارد؟

** در طول تاریخ تبلیغ دین همواره با موانع مختلفی همراه بوده است و شاید نتوان زمانی را متصور گردید که تبلیغ دین با موانعی دست و پنجه نرم نکرده باشد برای آنکه بزرگترین مانع در راه تبلیغ دین غرایض و هیجانات مادی درون انسانهاست، چرا که خداوند متعال برای رشد انسانها علاوه بر قوه تعقل، غرایض و هیجاناتی را قرار داده است که چنانچه این احساسات تحت پوشش تعقل، اندیشه و وحی و آموزه های وحیانی قرار گیرد قابل کنترل و تعدیل است اما به دلیل آنکه معمولاً افراد بواسطه دور بودن از مراکز دینی و مذهبی با تبلیغ دین نیز فاصله داشته اند مسایل هیجانی آنها نیز قدرت بیشتری یافته و شرایط را برای تفکر و تدبر او فراهم نمی کند، لذا وقتی آنها در برابر تبلیغ دین قرار می گیرند در برابر آن واکنش های منفی نشان می دهند. بنابر این پیداست که اولین مانع در راه تبلیغ دین را باید در درون خود آدمی جستجو کرد. معمولاً در جوامع مختلف افراد، گروهها و طیف هایی وجود دارند که تبلیغ دین به صلاح آنها نیست و لذا به صورت جدی با تبلیغ دین مقابله می کنند چنانچه در طول تاریخ همواره در برابر انبیای الهی و رسالت خطیر تبلیغ دینی آنها از سوی مستکبران و صاحبان زر و زور و قدرت مقابله شده است، چرا که دین همواره کوشیده است تا جامعه را متعادل کند و این مسأله با اهداف مورد نظر استکبار همخوانی نداشته است. جامعه متعادل مانع بزرگی بر سر راه ظهور و بروز تمایلات مادی مستکبران تاریخ بوده است.

گاهی نیز ما خود نیز شیوه های تبلیغ در حوزه دین را به درستی نمی شناسیم و بخوبی با مکانیزم های معقول و منطقی آن آشنایی نداریم و همین مسأله باعث می شود تا ما خود مانعی جدی بر سر تبلیغ دین به شمار رویم.

* ارزیابی شما از تبلیغ در حوزه دین و فعالیت مدیران و مبلغان فرهنگ دینی در حال حاضر چیست؟

** در جامعه دینی ما زحمات بسیاری در عرصه فرهنگ دین صورت گرفته است بویژه در تبلیغ سنتی که تاریخ هزار ساله ای در فرهنگ و مذهب داشته است. حوزه های علمیه، ائمه جمعه و جماعات و... زحمات زیادی در این زمینه متحمل شده اند اما انتقادی که به شیوه های تبلیغی امروز وارد است این است که در حکومت اسلامی لازم است تا علاوه بر رویه سنتی به راهکارها و دستاوردهای جدیدی متوسل شویم تا متناسب با امروز بتوانیم تمامی اقشار جامعه را مشمول فعالیتهای تبلیغی خود قرار دهیم. البته من تعدد نهادهای دینی و تبلیغی را مانعی در این مسیر نمی دانم چون آنقدر فعالیتهای فرهنگی گسترده است که حتی اگر بیش از این تعداد نیز نهاد دینی و تبلیغی وجود داشته باشد مانعی در راه تبلیغ حوزه دین به شمار نمی رود اما اشکالی که در این میان وجود دارد این است که در راه فعالیتهای تبلیغی خود از انسجام فرماندهی برخوردار نیستیم و لازم است تا تمامی نهادهای فرهنگی در زیر لوای یک فرماندهی منسجم به فعالیت خود بپردازند تا دیگرشاهد موازی کاریهای متفاوت نباشیم.

تبلیغ دین و فعالیتهای فرهنگی در این حوزه باید به کارشناس این حوزه سپرده شود؛ کسانی که می خواهند به کار در این عرصه بپردازند باید با این حوزه آشنا باشند در غیر اینصورت نتایج مورد نظر را به دست نخواهند آورد و حتی چه بسا ممکن است گاهی نظریه هایی در حوزه های دین داده شود که با اصول قرآنی، شیوه ها و آموزه های وحیانی مغایرت داشته باشد. بنابر این لازم است تا تبلیغ در حوزه دین، حوزه های علمیه و توسط علما و روحانیون انجام شود. در درون حاکمیت نیز این مسأله باید به ولی فقیه جامعه و حکومت اسلامی سپرده شود و بر اساس اندیشه های ایشان طراحی و تبیین شود تا از انسجام کافی در این زمینه برخوردار شویم. 

منبع: روزنامه قدس 1388.4.10