مرحوم فلسفی و رسانه اى به نام منبر

چندین دهه است که با شنیدن نام مرحوم حجت الاسلام فلسفى موضوع خطابه و منبر به ذهن تداعى مى شود. در برخورد با شخصیت هایى همچون مرحوم فلسفى با توجه به شهرت و آشنایى عمومى که با آنها وجود دارد، غالبا دو نوع برخورد مى شود و به طور غالب از دو جنبه به آنها توصیه مى شود:

اول: جنبه تبلیغى و ترویجى است. غالبا در این نوع نگاه و رویکرد برنامه ها، نوشته ها و صحبت ها و توجه ها به سمت شخصیت ­ستایى و ایجاد آشنایى هاى اجمالى ساده و ترویجى در جهت ستایش از مجاهدت ها و فعالیت ها و آرمان هاى این افراد جلب مى شود. به گونه اى که حتى گاهى از حد تعادل خارج مى شود و در سطح باقى مى ماند. هرچند این نوع فعالیت ها در برخورد با شخصیت هاى بزرگ بویژه پس از مرگ آنها مرسوم و قابل قبول است لکن باید مراقب افراط و تفریط ها باشیم تا این مر سبب نشود که جنبه هاى دیگر شخصیت آنها و ابعاد وجود و آرمان هاى آنها مغفول بماند. این گونه امور ترویجى و تبلیغى مى تواند نتایج مثبت و منفى به بار آورد. نتایج منفى که غالبا ناخواسته ایجاد مى شوند آن است که دچار شعارزدگى شویم و به تئورى نقش روى آوریم. به گونه اى که در شناساندن این افراد جنبه هاى خاصى را توجه کنیم و از سایر جوانب غفلت کنیم و در نتیجه هم سلیقه مخاطب سطحى و خراب مى شود و مطلب ضایع و کم فایده مى گردد. اما رویکرد و نتایج مثبت بسته به نوع استراتژى فرهنگى و تبلیغى ما مى تواند به گونه اى باشد که با تبلیغ و شناساندن علمى و روشمند یک شخصیت یا موضوع با هر چیز دیگرى به عمق مطلب برسیم و با بیانى شیوا و با استفاده از ابزارهاى روزآمد و متناسب به ترویج مفاهیم بلند و مرتبط با این گونه افراد که در حد و شان آنها باشد بپردازیم و این در مورد مرحوم حجت الاسلام فلسفى مى تواند کاملا صادق باشد.

به نظر مى رسد همین مقدمه ورود خوبى به بحث باشد. هنگامى که قصد داریم پیامى را به کسى یا کسانى برسانیم، ابزار پیام رساندن و مکانیسم آن و چگونگى آن مطرح مى شود و این یعنى رسانه. عصر امروز عصر رسانه است. البته این بدان معنا نیست که ابزار تکنولوژیک و مدرن ابداع شده در این عصر فقط رسانه هستند بلکه رسانه جدا از ابزار و وسایط انتقال پیام، خود یک مفهوم قابل بررسى است که مى تواند تقسیم شود به رسانه هاى سنتى ومدرن که هر یک براساس شرایط زمان و مکان جامعه خود با تناسب با آنها ایفاى نقش کرده و منظور و پیام فرستنده را به گیرنده یا مخاطب مى رسانند. شیوه و سبک مرحوم فلسفى در خطابه و سخنرانى که تبحر اصلى و شهرت عمده ایشان مى باشد موضوع مهمى براى بحث هاى مربوط به ارتباطات و فرهنگ و رسانه است. آیا رسانه تنها تلویزیون، رادیو،اینترنت، روزنامه و... است یا رسانه و ابزار پیام رسان مى تواند متفاوت از آنها تصور شود؟ آیا منبر یک رسانه نیست؟ در مورد مکانیسم و نوع کارکرد رسانه دو تئورى مرسوم و مهم وجود دارد. تئورى اول فرایند مکانیکى را ترسیم مى کند که در آن یک منبع فرستنده، منبع گیرنده و پیام وجود دارد که در طى آن فرستنده پیام را که کدگذارى شده به گیرنده منتقل مى کند و مخاطب هم آن را مى گیرد و درک مى کند. اما تئورى دوم فرایندى سیال را براى کارکرد رسانه قائل است که در طى آن میان گوینده و شنونده (فرستنده و گیرنده) فضایى میان ذهنیتى شکل مى گیرد. همه این تعابیر و اصطلاحات در مورد رسانه هاى سنتى و مدرن قابل ترسیم است. منبر و سخنرانى با توجه به ارتباط مستقیم و چهره به چهره اى که در آن گوینده و شنونده دارند از جمله رسانه هاى سنتى محسوب مى گردد که در جوامع مختلف و با توجه به فرهنگ هاى گوناگون تاثیرگذارى هاى متفاوت دارد. سنت خطابه و سخنرانى از سنن قدیمى بشر در برقرارى ارتباط بوده است و فن خطابه از فنون رایج جوامع، لذا همواره افرادى داراى نبوغ و استعداد سخنرانى در زمان هاى مختلف بوده اند که تاثیرات شگرفى نیز بر تحولات اطراف خود گذاشته اند. آنچه در دنیاى اسلام از صدر تاریخ اسلام تا به حال به نام منبر شناخته مى شود تداعى کننده همین مفهوم رسانه و پیام رسانه و فن خطابه به عنوان رسانه رایج بوده است. در تقسیم بندى جوامع براساس مولفه هاى فرهنگى نیز گفته مى شود که هرچه فرهنگ جامعه اى شفاهى تر باشد و مولفه هاى فرهنگ شفاهى از قدرت بیشترى برخوردار باشند قاعدتا سخنرانی، فن خطابه و به اصطلاح منبر جایگاه ویژه و بااهمیت ترى دارد. فرایند انقلاب اسلامى و فعالیت هاى مقدم ساز آن که توسط انقلابیون و مبارزان انجام شده است به روشنى گویاى تاثیر خاص سخنرانى و خطابه و منبر علما و اهل منبر بر روحیه مردم و پیشبرد اهداف انقلاب اسلامى است. حال در این میان برخى شخصیت ها از جایگاه خاصى برخوردار هستند. مرحوم حجت الاسلام فلسفى و عملکرد ایشان از این جهت داراى جایگاه خاصى است که مى تواند مورد بررسى علمى و پژوهشى از باب مباحث علم ارتباطات و فرهنگ و رسانه قرار گیرد. اینکه چگونه یک شخصیت با توجه به خفقان عصر پهلوى و محدودیت منابر و علما در سخنرانى و ... مى تواند داراى چنان نفوذ کلام و تاثیرگذارى باشد که بیشتر از هر رسانه مدرن مورد توجه باشد و مورد تقدیر حضرت امام خمینی(ره) نیز قرارگیرد، بحثى علمى و پژوهشى است که به غیر از مباحث تبلیغى و ترویجى مى تواند مورد نظر و توجه اندیشمندان این عرصه قرار گیرد.

مرحوم فلسفى با نفوذ کلام، بلاغت، فصاحت و شجاعتى که در سخنرانى هاى خود داشتند سالها به ترویج آرمان ها و اعتقادات ناب اسلامى پرداختند. از این دیدگاه عملکرد مرحوم فلسفى هم از لحاظ شکلى یعنى نوع کارها و فعالیت هاى ایشان و فن و مکانیسم خطابه ایشان و هم به لحاظ محتواى غنى که در سخنرانى ها و خطابه ها داشته اند امرى بدیع و قابل توجه است. به هرحال امروزه در جامعه ما منبر و خطابه علما از جمله راههاى ترویج علوم و معارف حقه الهى و ارزشهاى والاى انسانى است. لذا مرحوم فلسفى در دو سطح مى تواند به عنوان الگویى مناسب مورد توجه و بررسى قرار گیرد.

اول: در سطح علما و روحانیون و خطبا و سخنرانان که در روشها و سبک هاى کار ایشان دقت کنند و آن را بازیابى و بازآموزى کرده و مورد استفاده قراردهند و دوم آنکه مى توان از این سطح هم عمیق تر شده و به الگوهایى جهت رسیدن به مقدمات ساختن رسانه ملى و اسلامى رسید. چرا که رسانه چه به لحاظ ابزارهاى انتقال پیام یعنى نگاه  مادى و مکانیکى و چه به لحاظ محتوا و روش آن متناسب با هر جامعه اى به طور بومى تعریف مى گردد. لذا جامعه اسلامى ایرانى ما که در این زمان به شدت نیازمند مطالعات و تلاش در جهت رسیدن به رسانه هاى بومى و متناسب خود است توجه به این الگوها و سیره و سیر آنها با توجه به تاخر زمانى و معاصر بودن ایشان بسیار مغتنم و مفید است. لذا در پایان باز هم تکیه بر این کلام مى کنیم که در برخورد با شخصیت هایى تاثیر گذار همچون مرحوم حجت الاسلام فلسفى نباید تنها به سطح مباحث ترویجى و تبلیغى اکتفا نمود بلکه باید به گونه اى علمى و پژوهشى به ابعاد مختلف شخصیتى این افراد پرداخت و نهایت استفاده معرفتى و فرهنگى را از وجود چنین اسوه ها و افراد بزرگى که سرمایه هاى معرفتى و فرهنگى جامعه ما هستند، برد.

منبع: سایت راسخون