حقوق کودک در قرآن و روایات

پایگاه اطلاع رسانی  بلاغ| حقوق کودک در قرآن، ساجده سادات موسوی*

مقدمه
کودکی، یکی از مراحل رشد انسانی است. اهمیت این مرحله تا آنجاست که آموزه‌های قرآنی، به آن توجه و اهتمام خاصی دارد؛ زیرا آینده هر شخصی به دوران کودکی او وابسته است. دانشمندان علوم اجتماعی نیز به این موضوع توجه خاصی داشته‌اند؛ زیرا تکامل مادی و معنوی جوامع انسانی، در گرو توجه کامل به کودکان است. از این رو حقوق کودکان در اجتماع به هیچ امری محدود نخواهد بود.  قوانین اسلام، زندگی آدمی را از قبل تولد تا لحظه مرگ در بر می‌گیرد. حقوق کودک،‌ چه حقوق واجب و چه وظایف اخلاقی، به عنوان یکی از این قوانین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا نهال وجود کودکان همواره در معرض آفت‌ها و آسیب‌های گوناگون است. در این مقاله مهم‌ترین حقوق کودک از منظر قرآن و روایات بررسی شده و آسیب‌های عاطفی، روانی و اجتماعی که به واسطه رعایت نکردن حقوق مسلم کودک بر کودکان و جامعه تحمیل می‌شود، بیان می‌شود.

حقوق کودک قبل از تولد

1. انتخاب مادر شایسته 
بر خلاف آنچه رسانه‌های مسموم می‌کوشند تا ازدواج و انتخاب همسر را امری شخصی جلوه دهند، اسلام آن را امری فرا شخصی می‌داند؛ زیرا یکی از حقوق کودک قبل از تولد این است که هر یک از والدینش، در گزینش همسر انتخابی شایسته کرده باشند؛  مسأله‌ای که متأسفانه اغلب زوجین به آن بی‌توجه هستند. 
الف) ایمان و تدین
قرآن مسلمانان را از ازدواج با مشرکان منع کرده است تا زمانی که ایمان بیاورند: «وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ‏ حَتَّى يُؤْمِنَّ:  و زن‌هاى مشرک را به همسرى نگیرید تا ایمان بیاورند». 
ب) اصالت خانوادگی 
قرآن در آیه «وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ‏ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداً:  سرزمین پاک، گیاهش به اذن پروردگارش (فراوان و پربار) بیرون مى‌آید و آن (سرزمینى) که پلید است (گیاهش) جز اندک و بى‌خیر بیرون نمى‌آید»، محیط خانواده را به سرزمین پاک و سرزمین ناپاک تشبیه کرده است که بر گیاهان خود تأثیرات مستقیم دارند.
ج) عقل و هوش
آینده کودکان و روش آن‌ها در زندگی، به عقل و هوشی که از والدین به ارث می‌برند، بستگی دارد؛ چنانکه امام علی(علیه السّلام) فرموده است:‏ «إِيَّاكُمْ‏ وَ تَزْوِيجَ‏ الْحَمْقَاءِ فَإِنَّ‏ صُحْبَتَهَا بَلَاءٌ وَ وُلْدَهَا ضِيَاعٌ:  از ازدواج با شخصی که از لحاظ ذهنی دچار اختلال است، بپرهیزید؛ زیرا در صورت ازدواج، زندگی با بلاست و فرزندانش نیز تباه می‌شوند». 
د) سلامت جسمی و روانی
برخوردار نبودن هر یک از والدین از سلامت جسمی و روانی، آرامش خانواده را به مرور از بین می‌برد و مانع تربیت صحیح فرزند می‌شود. کودک متولد شده در چنین محیط نا‌مطلوبی، ناخواسته درگیر مشکلات والدین می‌شود. جدایی والدین، آسیب‌های جدی بر کودک وارد می‌کند که ظلم بزرگی به اوست.  اگر جوانان با دقت بیشتر و معیارهای صحیح شریک زندگی خویش را انتخاب کنند، با چنین مشکلاتی نیز دست و پنجه نرم نکرده و به کودکان خود نیز آسیب نمی‌رسانند.

2. حق حیات جنین 
جنین بعد از استقرار در رحم، مانند دیگر انسان‌ها از حق حیات برخوردار است و نباید مورد ظلم قرار بگیرد. شیوع افکاری در فضای جامعه جهانی مانند حقوق مادر، حق تسلط بر بدن و فروش جنین و ... یا مواردی مانند فقر مالی، فرهنگی و مشکلات اجتماعی، بهانه‌ای موجه برای سقط جنین شده و به والدین اجازه داده می‌شود تا برای نگهداری یا سقط جنین تصمیم بگیرند. در حالی که قرآن از کشتن فرزندان به شدت نهی کرده است: «وَ لَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نحَّنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكم‏:  و فرزندان خود را از ترس فقر و تنگدستى نکشید، ماییم که آن‌ها و شما را روزى مى‌دهیم».
سقط جنین از نظر حقوق اسلام، جرم است و عامل به آن، مجرم تلقی می‌شود و برای خاطیان (مادر، پزشک متخصص و... ) دیه و حبس مقرر شده است  تا از این طریق، حق سقط جنین از پدر و مادر به بهانه‌های واهی گرفته ‌شود و هیچ امری جز در خطر بودن سلامت مادر، حق زندگی را از کودک سلب نکند. رئیس وقت سازمان پزشکی قانونی در اردیبهشت‌ سال (صلی الله علیه و آله)8، آمار سقط جنین در سال 6(صلی الله علیه و آله) را (صلی الله علیه و آله) هزار و 304 مورد و در ‌سال (صلی الله علیه و آله)(علیه السلام)، (صلی الله علیه و آله) ‌هزار و 143 مورد و به طور کلی سالانه 450 هزار سقط در کشور را اعلام کرده است.  در دوران جاهلیت، کودکان دختر را بعد از به دنیا آمدن زنده به گور می‌کردند و متأسفانه اکنون والدین گاه به بهانه‌های واهی، حق حیات را از جنین خود قبل از تولد می‌گیرند!

3. نفقه و ارث جنین 
از دیدگاه اسلام جنین بعد از انعقاد نطفه، به عنوان یک انسان شخصیت حقوقی دارد و مانند سایر اعضای خانواده، به او نفقه و ارث تعلق می‌گیرد، صاحب اموال خود می‌باشد و اداره مالی او به عهده ولی او خواهد بود.  با عمل به توصیه‌‌ها و رهنمودهای اسلامی، حق و حقوق مادی و معنوی کودک و والدین در زندگی از بین نخواهد رفت؛ یعنی حق حیات جنین قبل از تولد، بی‌صدا و بی‌گناه و به بهانه‌های واهی از او سلب نمی‌شود یا اموال و دارایی‌اش خرج نمی‌شود تا بعد از تولد، در فقر به زندگی ادامه ندهند.

حقوق کودک بعد از ولادت 
خانواده، محبوب‌ترین بنیاد و بنیان اجتماعی از دیدگاه اسلام است و زن و شوهر، کانون پر مهر خانواده را تشکیل داده‌اند که کودک، محصول این پیوند است.  کودک پس از تولد نیز دارای حقوقی است که عبارتند از: انتخاب نام نیک، حق تغذیه با شیر مادر، حق بازی، حق تعلیم و تربیت و حق مهرورزی و تکریم.

1. انتخاب نام نیک 
اولین حق کودک بعد از تولد، انتخاب نامی شایسته توسط والدین است؛ زیرا اسم معرف هویت اوست. انتخاب نام نامناسب، اثر مخربی بر فرزند دارد که گاه تا پایان عمر با او همراه خواهد بود. متأسفانه امروزه به جای گذاشتن نام نیک بر فرزند، رقابتی سخت میان خانواده‌ها ایجاد شده تا اسامی به روز و خاص بر فرزندشان بگذارند، بی‌آنکه به اثر ناپسند آن نام بر فرزند خود بیاندیشند. در روایتی آمده است که شخصی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) درباره حق فرزندش بر خود سؤال کرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) به او فرمود: «تُحْسِنُ‏ اسْمَهُ‏ وَ أَدَبَهُ وَ ضَعْهُ مَوْضِعاً حَسَناً:  نام و تربیتش را نیکو کن و برای او شغلی در نظر بگیر». امام علی(علیه السّلام) نیز به نامگذاری کودکان قبل از تولد توصیه و سفارش کرده است: «[حتی در صورت اطلاع نداشتن از جنسیت] برای کودک، نامی انتخاب کنید؛ زیرا بچه‌ای که سقط شده است، در روز رستاخیز شما را ملاقات می‌کند و به پدر خود می‌گوید چرا برای من اسمی انتخاب نکردی؟».  نام، در دنیا و آخرت همراه انسان خواهد بود. پس باید اسم انتخابی، زیبا و منطبق با شرایط دینی و فرهنگی جامعه باشد تا تأثیرات نیکویی بر کودک بگذارد.

2. حق تغذیه با شیر مادر 
بهره‌مندی از شیر مادر، یکی دیگر از حقوق کودک است: «وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ:  و مادران باید فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند». سال‌ها این باور وجود داشت که شیر مادر نیاز کودک را برطرف نمی‌کند، اما امروزه دانشمندان ثابت کرده‌اند ترکیبات شیر مادر به ‌‌گونه‌ای است که در ساعات مختلف روز و با توجه به نیاز و رشد کودک، متناسب با نیاز او تغییر می‌کند. رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) فرموده است: «لَيْسَ‏ لِلصَّبِیِّ‏ خَيْرٌ مِنْ لَبَنِ أُمِّه:  برای شیرخوار چیزی بهتر از شیر مادرش نیست». 
اهمیت شیر مادر در دوران شیرخوارگی، به سبب محکم شدن ساختار بدنی کودک و شکل‌گیری ساختار روحی اوست.  محروم کردن کودکان از شیر مادر نه تنها به جسم او آسیب می‌رساند؛ بلکه به روحیه او نیز ضربه می‌زند. مکیدن شیر در آغوش مادر، نیازهای عاطفی کودک را که از هر نیازی مهم‌تر است، تأمین می‌کند.

3. حق بازی 
از دیگر حقوق کودک، فراهم کردن شرایط بازی متناسب با سن اوست  که به رشد جسمی، روحی، فکری و عاطفی‌اش کمک بسیاری می‌کند. کودکانی که به درستی و به اندازه کافی بازی نکرده‌اند، از رشد ذهنی مناسب بی‌بهر‌ه‌اند. امام صادق(علیه السّلام) فرموده است: «دَعِ‏ ابْنَكَ‏ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنِينَ:  فرزندت را رها کن تا هفت سال بازی کند». همراهی و مشارکت والدین در بازی با کودک، مسأله دیگری است که در روایات به آن توجه شده است؛  چنانکه امام علی(علیه السّلام) فرموده است: «مَنْ‏ كَانَ‏ لَهُ‏ وَلَدٌ صَبَا:  هر کسی بچه‌ای دارد، باید با او بچگی کند». کودکانه سخن‌ گفتن و رفتار ‌کردن، راهکاری کاربردی برای برقراری ارتباط با کودک است. یادگیری به همراه بازی و نشاط، شیرین‌ترین و مؤثرترین روش تربیتی است. حضرت زهرا با امام‌ حسن(علیه السّلام) بازی می‌کرد و می‌گفت: «ای حسن! مانند پدرت باش. حق را صریح بیان کن و خدای منان را عبادت نما و با انسان کینه‌توز دوستی مکن». 
یکی از نزدیکان امام خمینی(رحمت الله علیه) می‌گوید: «دنبال علی (نوه امام) می‌گشتم. هر چه گشتم، او را پیدا نکردم تا اینکه احساس کردم به اتاق حضرت امام رفته است. دیدم آقا در یک طرف اتاق ایستاده و توپ را به طرف علی قِل می‌دهد و با او بازی می‌کند». 
ترکیب بازی و آموزش، روشی است که امروزه روان‌شناسان بر آن تأکید دارند، در حالی که برخی کودکان این عصر به دلایل مختلف، از بازی‌های پر هیجان و همراهی والدین در بازی محروم هستند. خانه‌های آپارتمانی کوچک، جایی برای تخلیه هیجانات ندارد و اغلب والدین متأسفانه با توجه به سبک زندگی امروزی، فرصت بازی و تمرکز بر علایق کودک را ندارند. از این رو کودکان باید به تنهایی عادت کنند.

4. حق تعلیم و تربیت
یکی از حقوق اصلی آدمی، حق تعلیم و تربیت است؛ اما روش تربیتی قرآن در مورد کودک، بر پایه آگاهی‌بخشی و مهربانی استوار است؛ بدین معنا که تعامل و ارتباط با کودک باید از همان ابتدا با محبت همراه باشد: «وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يَابُنىَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ:  هنگامى را که لقمان به پسرش در حالى که او را پند مى‌داد، گفت: اى پسر عزیزم، براى خدا شریک و همتا قرار مده؛ زیرا شرک، ظلمى بس بزرگ است‏». در آیه «وَ وَصَّىَ‏ بهِا إِبْرَاهِمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يَا بَنىِّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى‏ لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُونَ»،  حضرت ابراهیم(علیه السّلام) و حضرت یعقوب(علیه السّلام)، پسران‌شان را به آیین خود، یعنی پیروی از دین حق و اسلام توصیه کردند. این دو آیه، نمونه‌ای از روش انبیا و اولیای الهی در بیان مفاهیم اعتقادی است که با لحنی مهربانانه فرزندان را با عبارت (یا بُنَیَّ) مورد خطاب قرار داده‌اند. این کار سبب انتقال محبت پدر به فرزندان می‌شود. بار احساسی مثبت کلمات، میزان تأثیر‌گذاری کلام را بالا خواهد برد؛ چنانکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم) فرموده است: «أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ‏ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ يُغْفَرْ لَكُمْ:  به فرزندان خود احترام بگذارید و آنان را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید». بنا بر این حدیث شریف، شرط به ثمر رسیدن تلاش خانواده در تربیت صحیح اسلامی، احترام در محیط خانواده و فراهم کردن محیطی آرام، امن و معنوی است. 
ائمه اطهار(علیهم السّلام) وظایف والدین و چگونگی تربیت اسلامی را به تفکیک سن، در یک سیستم تربیتی منسجم ترسیم نموده‌اند. برای مثال امام علی(علیه السّلام) فرموده است: «فرزند در هفت سال نخست زندگی آزاد گذارده، و در هفت سال دوم به او ادب آموخته، و در هفت سال سوم به خدمت گرفته می‌شود».  این سبک رفتاری در زندگی علمایی مانند علامه طباطبایی(رحمت الله علیه) و امام خمینی(رحمت الله علیه) و... قابل مشاهده است. عمادالدین طباطبایی، نوه امام خمینی(رحمت الله علیه) می‌گوید: «وقتی به محضر امام وارد می‌شدم، سلام می‌کردم؛ اما ایشان سعی داشتند که زودتر به من سلام کنند و خیلی دلنشین با ما برخورد می‌کردند».  اگر تربیت گفتاری و عملی همراه با محبت به کودک عرضه شود، هیچ‌گاه از ذهن او محو نخواهد شد.

5. حق مهرورزی و تکریم کودک
کودک همان‌طور که به غذای جسم نیاز دارد، محتاج غذای روح، یعنی محبت است.  والدین باید این نیاز طبیعی را بر ‌اساس تغییر سن و شرایط کودک به خوبی پاسخ دهند. در سیره ائمه اطهار(علیهم السّلام) روش‌های مختلفی مانند بوسیدن برای مهر‌ورزی وجود دارد. امام صادق(علیه السّلام) فرموده است: «أَكْثِرُوا مِنْ‏ قُبْلَةِ أَوْلَادِكُمْ‏ فَإِنَّ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِي الْجَنَّةِ:  فرزندان خود را زیاد ببوسید؛ زیرا برای شما در هر بوسیدن، درجه‌ای در بهشت است». نامیدن کودک با الفاظی زیبا و محبت‌آمیز مانند عزیزم و سلام کردن به او، از دیگر روش‌های مهرورزی در سیره معصومین(علیهم السّلام) است. بنا بر روایات، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم) هر گاه از کنار کودکان عبور می‌کرد، با نهایت تواضع به آن‌ها سلام می‌کرد. 
عمل کردن به وعده‌هایی که به کودک داده می‌شود نیز از دیگر موارد تکریم و تربیت کودک است که افزون بر محبتی که به او منتقل می‌کند، صداقت را نیز به او می‌آموزد. رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «أَحِبُّوا الصِّبْيَانَ‏ وَ ارْحَمُوهُمْ وَ إِذَا وَعَدْتُمُوهُمْ شَيْئاً فَفُوا لَهُم:‏  فرزندانتان را دوست بدارید و به آنان محبت کنید و هر وقت به آنان وعده دادید، به آن عمل کنید». مشورت خواستن از کودک نیز یکی دیگر از را‌ه‌های تکریم و بزرگداشت اوست: «قَالَ يَابُنىَّ إِنِّى أَرَى‏ فىِ الْمَنَامِ أَنىِّ أَذْبحُكَ فَانظُرْ مَا ذَا تَرَى: ‏ گفت: اى فرزند خردسالم، من مرتب در خواب مى‌بینم که تو را سر مى‌برم، پس بنگر چه نظر مى‌دهى». مشاهده چنین برخوردهایی از طرف خانواده تأثیر مستقیمی بر روحیه و آرامش کودک دارد. در خانواده‌هایی که عشق و احترام در میان اعضا به مرور کمرنگ شود، بی‌شک کودکان دچار آسیب عاطفی خواهند شد.
متأسفانه در جامعه امروزی، چنین حقوقی کمتر درباره کودکان رعایت می‌شود. برخی کودکان به سبب شرایط زندگی، با محرومیت از بسیاری از این حقوق برای کسب هزینه‌های زندگی مشغول به کار هستند. دیگر کودکانی نیز که در میان کانون خانواده هستند، از این حقوق به تمامه برخوردار نیستند؛ زیرا شرایط کاری والدین که گاه هر دو نفر شاغلند، فشار کاری والدین و خستگی آنان، غرق شدن کودکان در بازی‌ها و سرگرمی‌های رایانه‌ای و گذراندن بخشی از ساعات روز در مهد‌کودک‌ها، سبب شده فاصله میان کودکان و والدین بیشتر شود و به تبع آن، محبت عمیقی که باید به واسطه در کنار یکدیگر بودن رقم بخورد، کمرنگ‌تر شده است.

6. حق کودک یتیم 
کودکان یتیم بیشتر در  معرض آسیب‌های اجتماعی، روحی و جسمی هستند؛ از این رو قرآن درباره رعایت حقوق آنان به صراحت هشدار داده است: «إِنَّ الَّذينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ في‏ بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعيراً:  همانا کسانى که اموال یتیمان را به ظلم مى‌خورند، جز این نیست که آتش در شکم خود فرو مى‌برند و به زودى در آتش فروزان درآیند و حرارت آن را بچشند». رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) فرموده است: «هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا آنکه بی‌نیاز گردد، خداوند به سبب این کار بهشت را بر او واجب می‌کند؛ هم‌چنانکه دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخته است». 

نتیجه‌گیری
در آموزه‌های آسمانی اسلام، همه کودکان از دختر و پسر، حقوق و مزایای معینی دارند و همگان از اِعمال هر گونه خشونت و بی‌رحمی در حق آنان باز داشته شده‌اند. این در حالی است که پیش از اسلام، میان اعراب و دیگر اقوام، کودکان در وضع نامناسبی قرار داشتند و از کمترین حقوق عادی نیز بهره‌مند نبودند. اهمیت و ارزش کودکان در اسلام تا آنجاست که آن‌ها نه فقط پس از تولد، بلکه پیش از تولد نیز دارای حقوقی هستند. گزافه نیست اگر بگوییم اسلام، اساس حقوق بشر را با حقوقی که برای کودکان در نظر گرفته، پایه‌گذاری کرده است.

فهرست منابع
کتب
1. ابن‌ شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی؛ مناقب آل أبی‌طالب؛ چاپ اول، قم: نشر علامه، 13ق.
2. بیگی، جمال؛ بزه‌دیدگی اطفال در حقوق ایران؛ چاپ دوم، تهران: نشر میزان، 1388ش.
3. حاج شریفی، محمدرضا؛ حقوق فرزند بر والدین از نگاه اسلام؛ چاپ اول، تهران: انتشارات سینا، 134ش.
4. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ قم: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السّلام)، 140ق.
5. رجایی، غلامعلی؛ برداشت‌هایی از سیره امام خمینی(رحمت الله علیه)؛ تهران: مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی(رحمت الله علیه)، 132ش.
6. طبرسی، فضل بن حسن؛ مکارم الأخلاق‏؛ چاپ چهارم، قم: انتشارات الشریف الرضى‏،1412ق. 
7. طوسی، محمد بن حسن؛ الامالی؛ چاپ اول، قم: دارالثقافة، 1414ق.
8. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة،  140ق.
9. لباف، فریبا؛ حقوق فرزندان از نظر قرآن و سنت؛ چاپ اول، تهران: انتشارات زهد، 1385ش. 
10. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
11. منسوب به امام جعفر صادق(علیه السّلام)؛ مصباح الشریعه؛ چاپ اول، بیروت: اعملی، 1400ق.
12. نیک‌خو، مهدی؛ گلبرگ زندگی؛ قم: بوستان کتاب، 1386ش.
13. وزیری، مجید؛ حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام؛ تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1384ش. 
مقالات
1. بهشتی، احمد؛ «اسلام و حقوق کودک: همه چیز در خدمت مصالح عالی کودک»؛ مجله درس‌هایی از مکتب اسلام؛ سال چهاردهم، شماره دوم، ص 66 و 6.
2. وزیری، مجید؛ «نگاهی به وظایف تربیتی پدر در برابر کودک از دیدفصلنامه علمی پژوهشی دانشکده ادبیات علوم انسانی دانشگاه تهران؛ سال 52، شماره چهارم، زمستان 1381، ص 584-565.
سایت‌ها
همشهری آنلاین؛ «سالی 450 هزار سقط جنین در کشور؛ 125هزار غیرقانونی»؛ 1/11/138، کد خبر: 482823.