شیوه های افزایش اثربخشی در تبلیغ (2)
نام نشریه: مبلغان ، مهر و آبان 1390 ، شماره 145
اشاره
در شمارۀ گذشتۀ ماهنامه مبلّغان (شمارۀ 143) موضوع «شیوههای افزایش اثربخشی در تبلیغ» بحث و بررسی شد و در آن مباحثی همچون «مفهوم تبلیغ»، «اهمیّت تبلیغ»، «تبلیغ وظیفۀ دانشمندان»، «مبلّغان راستین» و... مطرح شد و اکنون ادامۀ آن موضوع به مبلّغان گرامی تقدیم میگردد:
7. برخورد ملايم، خوب و محبتآمیز
یکی از روشهای تأثیرگذار در امر تبلیغ، برخورد ملایم و توأم با مهر و عطوفت است و حتی به عنوان نخستین دستور قرآن در برخورد با دشمنان نیز به شمار میآید؛ چنانچه خداوند خطاب به موسی و هارون‌علیهما‌السلام در برخورد با فرعون میفرماید: «اذْهَبَا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طغَى * فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَّیناً لَّعَلَّهُ یتَذَكَّرُ أَوْ یخْشى»؛ (1) «به سوی فرعون بروید که طغیان کرده است؛ اما به نرمی با او سخن بگویید، شاید متذکر شوید یا از خدا بترسد.»
اصولاً طبع انسان تحمّل برخورد خشونتآمیز را ندارد و در مقابل خشونت عکس العمل نشان میدهد؛ لذا نتیجه مثبتی نیز گرفته نمیشود؛ در این شرایط با برخورد ملایم و سخن نرم، میتوان در طرف مقابل نفوذ کرد و تأثیر گذاشت و زمینه پذیرش و قبول را نیز در او تقویت کرد، مگر در موارد خاصی که چارهای جز برخورد خشن وجود نداشته باشد؛ بنابراین توسّل به خشونت و تندی، بهویژه در امر تبلیغ، باید در اولویتهای بعدی قرار گیرد؛ چنانچه در تفسیر نمونه میخوانیم: هر مکتبی باید جاذبه داشته باشد و بیدلیل افراد را از خود دفع نکند. سرگذشت پیامبران و ائمه دین‌علیهم‌السلام بهخوبی نشان میدهد که آنان هرگز از این برنامه در تمام طول عمرشان انحراف پیدا نکردند. آری ممکن است هیچ برنامه محبتآمیزی در دل سیاه بعضی اثر نگذارد و راه، منحصراً توسل به خشونت باشد، آن در جای خود صحیح است، اما نه به عنوان یک اصل کلی؛ و برای آغاز کار، برنامه نخستین محبت است و ملایمت و این همان درسی است که آیه فوق به روشنی دلالت دارد. (2)
در قرآن کریم میفرماید: «وَ إِذا جاءَكَ الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَیكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ وَ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمینَ»؛ (3) «و هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان دارند، نزد تو آیند، پس بگو: سلام بر شما! پروردگارتان بر خودش رحمت را واجب کرده است که هرکس از شما از روی نادانی و نابخردی کار بدی انجام دهد و پس از آن توبه کند و خود را اصلاح نماید، پس قطعاً خداوند آمرزنده و مهربان است.»
8. استفاده از تشويق و تهديد، در جایگاه خود
بشارت و انذار یا تشویق و تهدید، به عنوان دو اصل مهم تربیتی، همیشه باید مورد نظر مبلّغ در امر تبلیغ باشد.
قرآن نیز میفرماید: «مَن جَاءَ بِالحَْسنَةِ فَلَهُ عَشرُ أَمْثَالِهَا وَ مَن جَاءَ بِالسیئَةِ فَلا یجْزَى إِلا مِثْلَهَا وَ هُمْ لا یظلَمُونَ»؛ (4) «هر کس، کار نیکی به جا آورد، ده برابر آن پاداش دارد و هر کس کار بدی انجام دهد، جز به مانند آن، کیفر نخواهد دید و ستمی بر آنها نخواهد شد.»
شیوه کلی کار انبیا‌علیهم‌السلام یکسان بوده است؛ ارشاد و تربیت بر دو پایه «بیم» و «امید» [یا کیفر و پاداش]. (5)
در روایات وارد شده است که هادی و راهنمای خوب، کسی است که مردم را بین خوف و رجا نگه دارد تا آنها را دچار ناامیدی و یأس از رحمت خدا و یا أمن از عذاب و مکر خدا نسازد؛ چون هر دو در روایات از گناهان کبیره شمرده شده است.
علی‌علیه‌السلام میفرماید: «اَلَا اُخبِرکُم بِالفَقِیهِ حَقَّ الفَقِیهِ مَن لَم یُقَنِّطِ النَّاسَ مِن رَحمَةِ اللهِ وَ لَم یُؤمِنهُم مِن عَذَابِ اللهِ وَ لَم یُرَخَّص لَهُم فِی مَعَاصِی الله؛ (6) آیا برای شما دینشناس واقعی را معرفی نکنم؟ دینشناس واقعی کسی است که مردم را از رحمت الهی نومید ننماید و از عذاب و کیفر ناگهانی خداوند، خاطرشان را آسوده نسازد و به مردم اجازه نافرمانی ندهد.»
9. در حد فهم مردم سخن گفتن
مبلّغ باید برای تأثیرگذاری بیشتر در مخاطب، در حد درک و فهم آنها مطالب را گزینش کرده و به آنان تعلیم نماید؛ چنانکه پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمودند: «اِنَّا مَعَاشِرَ الاَنبِیَاءِ اُمِرنَا اَن نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدرِ عُقُولِهِم؛ (7) همانا ما گروه پیامبران، مأموریم که با مردم به اندازه عقلشان سخن گوییم.»
شهید مطهری میفرماید: «این روش، در واقع روش پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است.» (8)
اصولاً رهبرانی موفّق هستند که از خود مردم و دردآشنا و همزبان با آنان باشند؛ چنانکه در قرآن میخوانیم: «هُوَ الَّذِى بَعَث فى الأُمِّیینَ رَسولاً مِّنهُمْ»؛ (9) «او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت.»
و نیز آیات 122 سوره بقره، 32 سوره مؤمنون و 164 سوره آل عمران، به این موضوع دلالت دارند.
10. موقعيت شناسي و استفاده از عنصر زمان و مکان
عنصر زمان و مکان، دو اصل مهم در تبلیغ است؛ به عنوان مثال: وقتی از طرف خداوند، مأموریت بسیار مهمِ تعیین جانشین و ابلاغ رهبری و امامت و خلافت علی‌علیه‌السلام به عهده پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله گذاشته میشود اهمیت این موضوع نمایان میگردد.
پیامبر اسلام‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در بازگشت به سوی مدینه، در منطقه «غدیر خم» به امر الهی، فرمان توقف داد و همه، در غدیر خم جمع شدند؛ آن منطقه هم آب و درخت داشت که در گرمای حجاز کارساز بود و هم محل جدا شدن کاروانهای زائران مکه بود (اهل یمن، عراق، شام، مدینه و حبشه از هم جدا میشدند) و حضرت‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله این موضوع مهم را با رعایت شرایط زمان و مکان اعلان کردند.
ما از این حادثه بسیار مهم، این نکته را استفاده میکنیم که در تبلیغ و رسانیدن پیامهای الهی به مردم، موقعیتشناسی و ملاحظه عنصر مکان و زمان، بسیار مهم است و اثربخشی آن قابل انکار نیست. (10)
11. بيان مطالب در قالب سؤال و جواب
یکی از شیوههای افزایش اثربخشی در تبلیغ، بیان مطالب و ارائه دلایل، در قالب سؤال و جواب است که بهتر میتواند مخاطب را متقاعد کرده و به پذیرش وا دارد؛ چرا که با این شیوه، میتوان به اعماق روح و قلب او نفوذ کرد (11) و وجدان او را بیدار کرد و وجدان بیدار، بهترین دادگاهی است که به سؤالات درونی پاسخ میدهد. (12)
به همین جهت، انبیا از این شیوه، زیاد استفاده میکردند؛ به عنوان نمونه، میبینیم خداوند به پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله میفرماید: «قُلْ أَ غَیرَ اللَّهِ أَتّخِذُ وَلِیا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ یطعِمُ وَ لا یطعَمُ قُلْ إِنى أُمِرْت أَنْ أَكونَ أَوَّلَ مَنْ أَسلَمَ وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشرِكِینَ»؛ (13) «بگو: آیا غیر از خدایی که آفریدگار آسمانها و زمین است و طعام و روزی میبخشد و خود از طعام بینیاز است، دوست و سرپرست گیرم؟ بگو: من فرمان یافتهام که اولین کسی باشم که تسلیم فرمان او است.»
و نیز این شیوه، از آیات: 50، 71، 72، 74، 114 و 164 سوره انعام قابل استفاده است.
12. پرهيز کردن از حربة هتاكي و ناسزاگویی
استفاده کردن از حربة هتاکی وناسزاگویی، در تبلیغ، مناظرات علمی و مواقع نهی از منکر، ممنوع است؛ (14) چنانکه در قرآن میخوانیم: «وَ لا تَسبُّوا الَّذِینَ یدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَیسبُّوا اللَّهَ عَدْوَاً بِغَیرِ عِلْمٍ»؛ (15) «به معبود کسانی که غیر از خدا را میخوانند، دشنام ندهید؛ مبادا آنها نیز از روی ظلم و جهل، خدا را دشنام دهند.»
در این آیۀ شریفه، خداوند رعایت اصول ادب و عفّت و نزاکت در بیان را، حتی در برابر خرافیترین و بدترین ادیان، لازم میشمارد؛ دلیل این موضوع روشن است؛ زیرا با دشنام و ناسزا، نمیتوان کسی را از مسیر غلط باز داشت؛ بلکه به عکس، تعصب شدیدِ آمیخته با جهالت در اینگونه افراد، سبب لجاجت میشود و شاید زبان به بدگویی و توهین نسبت به ساحت قدس پروردگار و سایر ارزشهای دینی بگشایند. (16)
امام باقر‌علیه‌السلام میفرماید: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسناً قَالَ قُولُوا لِلنَّاسِ اَحسَنَ مَا تُحِبُّونَ اَن یُقَالَ لَکُم فَاِنَّ اللهَ یُبغِضُ اللَّعَّانَ السَّبَّابَ الطَّعَّانَ عَلَی المُؤمِنِینَ المُتَفَحِّشَ السَّائِلَ المُلحِفَ وَ یُحِبُّ الحَیِیَّ الحَلِیمَ العَفِیفَ المُتَعَفِّفَ؛ (17) با مردم به نیکوترین سخنی که دوست دارید آنان با شما بگویند، سخن گویید؛ زیرا خداوند نفرینکننده دشنامپیشه و طعنهزننده بر مؤمنین و دشنامگوی بیآبرو و گدای سمج نفرت دارد و باحیای صبرپیشه پاکدامن و پرهیزکار را دوست دارد.»
و نیز فرمود: «اِنَّ اللهَ یُبغِضُ الفَاحِشَ المُتَفَحَّحَ؛ (18) به راستی خداوند دشنامدهنده بیحیا را دشمن دارد.»
13. بياعتنایی به جاهلان
یکی از شیوههای برخورد با دشمنان کینهتوز اسلام و افراد نادان و جاهل، بیاعتنایی به آنان است. در قرآن راجع به بندگان خاصّ خداوند میخوانیم: «وَ عِبَادُ الرَّحْمَانِ الَّذِینَ یمْشونَ عَلى الأَرْضِ هَوْناً وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً»؛ (19) «بندگان خدای رحمان کسانی هستند که بیتکبر بر زمین راه میروند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند [و با آنان سخنان نابخردانه گویند] به آنها سلام گویند [و با بزرگواری از آنان میگذرند].»
در تفسیر نمونه، در ذیل این آیه آمده است: «سلامی که نشانۀ بیاعتنایی توأم با بزرگواری است، نه ناشی از ضعف؛ سلامی که دلیل عدم مقابله به مثل، در برابر جاهلان و سبکمغزان است، سلام وداع گفتن به سخنان بیرویه آنها، نه سلام تحیت که نشانۀ محبّت و پیوند دوستی است؛ خلاصه، سلامی که نشانۀ حلم، بردباری و بزرگواری است.» (20) و آیات 68 و 106 سوره انعام نیز، به این موضوع دلالت دارند.
14. تنوع در بيان و استدلال و استفاده از ابزار هنر
تنوع در بیان و استدلال و وسایل آموزش، راه پذیرش را برای افراد بازتر میکند. (21) در جهان پرهیاهوی امروز، غریو صنایع شگفتآور دقیق کامپیوتری، گوش تاریخ بشر را کَر کرده و سلاحهای تبلیغاتی، دوشادوش سلاحهای نظامی، از تنوّع و کارایی و قدرتمندی فراوانی برخوردار شده است. این تحوّل عظیم، تنها در سلاحهای رزمی رخ نداده، بلکه همگام با آن، تحوّلی بزرگتر در رابطه با وسایل و شیوههای تبلیغاتی صورت گرفته است که باید بگوییم سلاحهای تبلیغاتی در پیشاپیش سلاحهای رزمی در حرکت است و اولین سنگرها و خطوط مقدم جبهههای نبرد فرهنگی و نظامی، توسط طوفانهای تبلیغی و شگردهای تبلیغاتی شکسته و فتح میگردد؛ و در نتیجه حوزه و روحانیت باید به این واقعیت، بیش از پیش توجه کنند و سلاحهای تبلیغی را در نوع خود، تکامل بخشند و نیز بر انواع آن بیافزایند.
15. بيدار کردن فطرتها و فعّال کردن انديشهها
در قرآن کریم، در جریان مجالده و گفتگوی ابراهیم با مشرکان، این روش، جهت اقناع آنها، به نحو دقیق مطرح گشته است. (22)
در تفسیر نور، در ذیل آیات مربوط به مجادله حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام میخوانیم: «بیدار کردن فطرتها، فعّال کردن اندیشهها و توجه به احساسات، از بهترین شیوههای تبلیغ است.» (23)
16. سياست جذب حدّاکثری و دفع حدّاقلي
مبلّغ باید در امر تبلیغ، سیاست جذب حدّ اکثری و دفع حدّاقلّی را سر لوحۀ کار خود قرار دهد تا بتواند نیروهای مخلص را حفظ کرده و افراد بیشتری را به دامن دین و آموزههای آن بکشاند. (24)
و نیز در قرآن، خطاب به پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آمده است: «وَ لا تَطرُدِ الَّذِینَ یدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاوَةِ وَ الْعَشىِّ یرِیدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَیك مِنْ حِسابِهِم مِّن شىْءٍ وَ مَا مِنْ حِسابِك عَلَیهِم مِّن شىْءٍ فَتَطرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَالِمِینَ»؛ (25) «و کسانی را که صبح و شب پروردگارشان را میخوانند، در حالی که رضای او را میطلبند، از خود مران. چیزی از حساب آنان بر عهده تو نیست و از حساب تو نیز چیزی بر عهده آنان نیست که طردشان کنی [اگر انکار کنی پس از ستمگران شوی].»
انسان مؤمن به ویژه مؤمنِ مبلّغ دین و آموزههای آن، باید هم قدرت جاذبه و هم دافعه داشته باشد؛ یعنی هم از قدرت محبّت برخوردار باشد و هم خشم و غضب، و این به معنی دوستی با همگان یا دشمنی با همگان نیست؛ بلکه باید از دو قدرت جذب و دفع به بهترین وجه استفاده کند تا در نتیجه، افراد بیشتری را به دامن دین اسلام هدایت کند و با آموزههای آن آشنا سازد؛ همچنین باید قدرت دفعش به موارد و اشخاص خاص خلاصه شود که هیچ راه بازگشتی برای آنها باقی نمانده است؛ مثل افراد لجوج و معاند که حق را به خوبی تشخیص میدهند، ولی بنای پذیرش و قبول ندارند.
17. قاطعيت و صراحت لهجه
مبلّغ باید در امر تبلیغ، قاطعیت داشته باشد؛ گاهی افراد تمایلات و خواستههای نابه جا دارند و میخواهند به هر نحوی به خواستههای غیرمنطقی و خلاف عقل و شرعشان، لباس عمل پوشیده و حتی از مبلّغین دینی نیز کمک بگیرند. در مقابل چنین افرادی، نباید انعطافپذیری از خود نشان داده و با مسائل منفعلانه برخورد کند، بلکه باید در مقابل چنین خواستههایی با قاطعیت ایستاده و با صراحت لهجه، جواب نفی دهد که این یک شیوه قرآنی و روش انبیاء است؛ چنانکه خداوند خطاب به پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: «قُلْ إِنى نَهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ قُل لا أَتَّبِعُ أَهْوَاءَكمْ قَدْ ضلَلْت إِذاً وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ»؛ (26) «بگو من از پرستش کسانی که غیر از خدا میخوانید، نهی شدهام. بگو من از هوسهای شما پیروی نمیکنم که در این صورت، گمراه میشوم و از هدایتیافتگان نخواهم بود.»
در این آیه شریفه توجه به کلمههای «نهیت»، «لا اتبع»، «ضللت» بیانگر موضوع فوق میباشد.
18. مبارزه با خرافات، انحرافات و پرهيز از عوامزدگی
یکی از وظایف بزرگ انبیا، مبارزه با خرافات، انحرافات و بدعتها میباشد و یک مبلّغ دینی، باید آنها را برای خود الگو دانسته و با خرافات و انحرافات که دامنگیر فرد و یا جامعه میشود مبارزه کند؛ آیاتی که مربوط به افترا و دروغ بستن به خدا است، بر این معنا دلالت دارد؛ مانند آیه 138 سوره انعام.
19. پاسخگویی به شبهات و بهانهجوییهای احتمالي
رهبران و اندیشمندان دینی، باید خود را برای پاسخگویی به شبهات و بهانهجوییهای احتمالی که در آینده مطرح میشود آماده کنند و در واقع خود را برای مقابله با تهاجم فکری و فرهنگی، مهیا کرده و پیشبینیهای لازم را از قبل کرده باشند و با روشنگریهای علمی و عملی و اطلاعرسانی به موقع، به مقابله با آنها برخواسته و جامعه و به ویژه نسل جوان را از خطرات آنها محفوظ نگه دارند.
از آیاتی مثل آیه 148 انعام، این موضوع قابل استفاده است. (27)
20. عدم تحريك تعصب مردم
در بحث و مناظره، نباید تعصب مردم را تحریک کرد. این موضوع در قرآن از آیات مربوط به احتجاج قوم حضرت ابراهیم‌علیه‌السلام با او و پاسخهای مستدل آن حضرت، بهخوبی قابل استفاده است؛ به ویژه آیه 81 سوره انعام. (28)
21. معرفي و ارائه الگوهای مناسب به مردم
یکی از شیوههای بسیار اثربخش در امر تبلیغ و تربیت انسانها، روش معرفی الگوهای متعالی و برتر است که در جهت کمال و معنویت و بندگی خدا درخشیده و زبانزد میباشند. بهترین الگوها در درجه اول انبیا الهی و ائمه‌علیهم‌السلام هستند و در رتبههای بعد، عالمان عامل و متعهد و عارفان واصل و سایر انسانهای صالح و مؤمن قرار دارند.
22. احترام گذاردن به اعتقادات حقه دیگران
در تبلیغ و دعوت دیگران، باید به عقاید حقّه و عواطف پاک طرف مقابل، احترام لازم را گذاشت تا زمینه پذیرش و قبول مطالب مورد نظر مبلّغ دین، فراهم شود؛ همچنین باید به نقاط مشترک عنایت ویژه کرد و به آنها تأکید نمود؛ چنانکه خداوند خطاب به پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله میفرماید: «قُلْ یاأَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلى كلِمَةٍ سَوَاءٍ بَینَنَا وَ بَینَكمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَ لا نُشرِك بِهِ شیئاً وَ لا یتَّخِذَ بَعْضنَا بَعْضاً أَرْبَاباً مِّن دُونِ اللَّهِ فَإِن تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشهَدُوا بِأَنَّا مُسلِمُونَ»؛ (29) «بگو:ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما مشترک است که: جز خداوند یگانه را نپرستیم و هیچ چیزی را شریک او قرار ندهیم، بعضی از ما، بعضی دیگر را [غیز از خدای یگانه] به خدایی نپذیرد؛ پس اگر [از این پیشنهاد] روی برگرداندند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم.»
23. استفاده از شيوه هاي جدیدر تبليغ
مبلّغان دین در زمان کنونی، در هر جا که وارد عرصه تبلیغ می‌شوند، جهت موفّقیّت خود باید به شیوههای جدید تبلیغ همچون رایانه و اینترنت آشنا بوده و از آنها در جهت اعتلای فرهنگ دینی و عمومی مردم استفاده کند.
امام صادق‌علیه‌السلام فرمود: «اُکتُب وَ بُثَّ عِلمَکَ فِی اِخوَانِکَ فَاِن مِتَّ فَأورِث کُتُبَکَ بَنِیکَ فَاِنَّهُ یَأتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ هَرجٌ لَا یَأنَسُونَ فِیهِ اِلَّا بِکُتُبِهِم؛ (30) علم خویش را بنویس و میان برادرانت انتشار ده و هنگامی که مرگت فرا رسید، کتابهای خود را برای فرزندانت به ارث باقی گذار؛ زیرا زمانی پُر آشوب خواهد آمد که مردم به چیزی جز کتابهایشان اُنس نمیگیرند.» (31)
مبلّغ دینی در عصر حاضر، باید شناخت و آگاهی کافی به شگردها و روشهای تبلیغی نوین داشته باشد.
نتيجه گیری
ایفای رسالت عظیم مبلّغان گرامی، جز از طریق آشنایی لازم با فنون و شیوههای علمی و عملی جذابسازی امر تبلیغ، امکانپذیر نیست.
اگر مبلّغین اسلام در این زمان که استکبار جهانی با جنگ نرم از طریق رسانهها، فیلمها، مطبوعات و روزنامهها و... همۀ طبقات اجتماع خصوصاً نسل جوان را مورد هدف قرار داده است، خود را مجهّز به علم و عمل کرده و با شیوهها و فنون شناساندن اسلام و ارزشهای دینی و ابلاغ آنها، آشنایی لازم داشته باشند، به طور قطع موّفق بوده و نقشههای پلید آنها را نقش بر آب خواهند کرد.
پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:
(1). طه / 44 و 43.
(2). تفسیر نمونه، ج 13، ص 213.
(3). انعام / 54. 55.
(4). انعام / 160.
(5). تفسیر نور، ج 3، ص 284.
(6). تحف العقول، ص 344؛ کافی، ج 1، ص 36.
(7). کافی، ج 1، ص 23؛ تحف العقول، ص 60.
(8). ده گفتار، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم، ص 171.
(9). جمعه / 2.
(10). تفسیر نور، ج 3، ص139.
(11). همان، ص 236.
(12). همان، ص 452.
(13). انعام / 14.
(14). تفسیر نور، ج 3، ص 363، به نقل از تفسیر رازی.
(15). انعام / 108.
(16). تفسیر نمونه، ج 5، ص 294 ـ 293.
(17). تحف العقول، ص 534.
(18). همان، ص 526.
(19). فرقان / 63.
(20). تفسیر نمونه، ج 15، ص 169.
(21). همان، ص 358.
(22). انعام / 76 تا 79 و 105.
(23). تفسیر نور، ج 3، ص 321.
(24). همان، ج 3، ص 389.
(25). انعام / 52.
(26). همان / 56.
(27). برداشت از تفسیر نور، ج 3، ص 426.
(28). همان، ج 3، ص 327.
(29). آل عمران / 64.
(30). وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 27، ص82.
(31). الحیات، ص 108 ـ 109.
افزودن دیدگاه جدید