كارکرد رسانه‌ای مسجد

تاریخ انتشار:
مک لوهان، یکی از نظریه پردازان غرب در زمینه ارتباطات، معتقد است، منشأ تغییرات اجتماعی، رسانه های ارتباط جمعی اند.[1]...

نام نشریه: سایت پژوهشكده باقرالعلوم (ع)، گروه مطالعات فرهنگ و ارتباطات دینی

مک لوهان، یکی از نظریه پردازان غرب در زمینه ارتباطات، معتقد است، منشأ تغییرات اجتماعی، رسانه های ارتباط جمعی اند.[1] لذا برای کامیابی جوامع اسلامی در عرصه های مختلف فردی و اجتماعی و نیز نشر اندیشه های ناب اسلامی به بلاد غیر مسلمان، باید از قدرت رسانه غفلت ننمود. در این میان، بازیابی کارکرد سیاسی مسجد، ضرورت چندان می یابد.

جامعه شناسان و روانشناسان برای مکان، ویژگی ها و مولفه هایی قائل اند. که موجب تمایز بین مکان ها میشوند به عبارت دیگر هر مکانی به اعتبار نوع، ماهیت، مولفه ها وفعالیت هایی که در آن انجام می گیرد، از دیگر مکانها تمییز داده می شود. و بر همین اساس توقعات مربوط به آن مکان نیز نسبت به دیگر مکانها متمایز جلوه می کند.

یک مکان مرکزی است برای کنش و واکنش وابزار ظهور انگیزه های مختلف و موقعیتی است که ما در آن و به واسطه آن معنایی را برای خود پیدا میکنیم. به لحاظ جامعه شناختی، مکانها در"معنا بخشی" و "هویت دهی" به آدمیان موثر اند. به عبارت دیگر، یکی از کارکردهای مکانها معنابخشی به زندگی وتجارب آدمی است. " یک مکان مرکز کنش و انگیزه است. کانونی است که ما حوادث معنی دار وجود خود را در آن تجربه می کنیم. در واقع رخداد ها و کنش ها، تنها در زمینه مکانهای خاص با اهمیت و متاثر از هویت این مکانها در ساختار های انگیزش، آگاهی وتجارب انسان ادغام می شوند."[2] به نظر "لاکرمن" این مکانها هستند که رخداد ها و کنش های آدمیان را با معنی می سازند. واگر برای مکان ها این اهمیت را قائل نشویم، در واقع یکی از زمینه های مشروعیت بخشی به کنش های آدمیان را نادیده گرفته ایم. این به آن معناست که انسان ها به خاطر قرار نگرفتن در بعضی موقعیت ها، از برخی واکنش های سازنده و موثر بر زندگی خود محروم می مانند. بنابرین وجود، مکان یعنی وجود وظهور واکنشی خاص در افراد.[3] به باور "گابریل مارسل" یک فرد از مکان جدا نیست. و او همان مکان است.[4]

در ذیل به مولفه های بایسته ساز احیای کارکرد سیاسی مساجد رد دنیای معاصر می پردازیم:

الف: تبلیغ استکبار علیه اسلام

دشمن با استفاده از تکنولوژی رسانه سعی در وارونه جلوه دادن چهره اسلام خصوصا بعد از حادثه یازدهم سپتامبر دارد. از آنجاکه مساجد از دیر باز، سخنگوی رسمی اسلام مبین بودند. با احیای نقش رسانه ای مساجد در معرفی چهره واقعی اسلام می توان کوشید. بخاطر دورغ پردازی های برخی رسانه های دیجیتال، اینها هیچ گاه نتوانستند اعتماد مسلمین را به اندازه اعتماد آنها به مساجد، کسب کنند.

ب: تبلیغ اسلام به جهانِ نیازمندِ معنویت

پس از نوشكوفايي علم تجربي در غرب، دلباختگان مدرنيسم بطور افراطي دست به معنويت ستيزي و دين گريزي افراطي زدند. و اين با گذشت دوره كوتاهي غرب را با بحران مواجه كرد. بشر خسته از لجام گسيختگي مدرنيته، دنبال راه نجات افتاد و اين را نه در برگشت به آيين مسيحيت يافت زيرا نمي خواست تاريكخانه قرون وسطي را دوباره تجربه كند. به گواه جامعه شناسان نیاز به معنویت دغدغه اصلی انسان مدرن است. اینجاست که باید در تبلیغ اسلام از هر رسانه ای بویژه رسانه مسجد کمک گرفت.

در آیات قرآنی مخاطب مسجد فقط مسلمین نیست بلکه همه مردم جهان می باشد. خداوند در کتابش مسجد را "مثابه للناس" پناهگاه مردم، معرفی میکند. و در قصه قرائت آیات سوره برائت، که حضرت علی ع ماموریت یافت تا در منى در روز عيد قربان آن را قرائت کند، قرآن از تعبير" إِلَى النَّاسِ" بجاى" الى المشركين" استفاده می کند. با اینکه مخاطب ایشان مشرکین بودند. ولی باز برای جاوید ماندن این پیام که مسجد از آن همه مردم است از این واژه بهره جسته است. به تعبیر نویسندگان تفسیر نمونه، این نشان مى دهد كه لازم بوده است به همه مردمى كه در آن روز در مكه حاضر مى شوند اين پيام ابلاغ شود تا غير مشركان نيز گواه بر اين موضوع باشند.[5]

ج: قداست مساجد، اعتماد آور

آنچه موجب گسترش اقبال عموم به رسانه ها می شود، میزان اعتمادی است که مخاطبان بدان رسانه دارند. هر این این اعتماد بیشتر باشد، مخاطبین در اخذ اطلاعات، به آن رسانه روی می آورند. امروزه رسانه ای با صرف هزینه های زیاد در صدد کسب اعتماد مردم اند.

نظر به اینکه فاصله زیادی بین این ادعا و عمل رسانه های دیجیتال، وجود دارد، عموما نتوانسته اند در جذب عموم، موفق باشند. ولی مساجد به خاطر عدم سوء زمینه تاریخی در تحریف حقایق در عرصه خبر رسانی، دارا بودن از قداست و کانون مبارزات علیه ظلم و دورغ پردازی ها، هماره ذاتا از این اعتماد برخوردار بوده است. هرچند در طول تاریخ برخی مساجد، دستآویز طاغوت ها قرار گرفت، تا از این اعتماد عمومی برای رسیدن به مطامع خود بهره جویند، اما حقیقت این است که مخاطبان همواره حساب این گونه مساجد را از مساجدی که صداقت در عرصه خبر رسانی داشتند، جدا دانسته اند.

د: رفتار های جمعی در مسجد، مقبولیت ساز

مسجد به عنوان یک مکان از دو جلوه متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر دو گونه رفتار می تواند در این مکان ویژه، متجلی شود که در امر جهت دهی به رفتار های فردی و جمعی بسیار موثر افتد. "جهت ظاهری" مسجد که در آن رفتا رها و اعمال و روبط پسندیده دینی و مقبول شرع رخ می نماید. و "جهت باطنی" که طی آن رفتار های شخصی، غیر جمعی وکنترلی رخ می دهد. هنگامی که انسان ها بصورت جمع در حال برگزاری مناسک و انجام فرایض هستند. رفتار های جمعی، مقبول نمان می شود. وهنگامی که انسان به صورت غیر جمعی وبه صورت فردی د رمسجد ظاهر می شود، خود به خود به محاسبه و بررسی رفتار های شخصی می پردازند. ویژگی مسجد به عنوان یک مکان در مقابل دیگر امکنه، این است که ماهیتا- علاوه بر اینکه محلی برای تجمع و رفتار های جمعی می اندیشند- فرد را به درون خود ارجاع می دهد. و آنچه را که جمع از انجام آن پرهیز می کند، در حالت انفرادی نیز به ترک آن می پردازد. این روند تبلیغی در اصلاح وترمیم رفتار ها بسیار موثر است.[6]

در باور و فرهنگ مردم ما مسجد، مکانی مقدس است. علما نیز دارای درجه معنوی می باشند. لذا وقتی که سخنان ومواضع آنان از مسجد، شنیده می شود، صحیح قلمداد می شود.

جامعه مدنی ایران به عنوان یک فضای مستقل از دولت و دستگاه حاکمه- چه در دوران سلطنت قاجاریه و چه در رژیم پهلوی- در مساجد، بازار، حسینیه ها و... تجلی کرده است. این گونه مراکز، گوشه ای از شبکه وسیع مردمی و مراکز اطلاعات و ارتباطات و بسیج عمومی بوده اند."[7]

سید جمال الدین اسدآبادی، اندیشه های اصلاح طلبانه اش را از طریق مساجد نشر می داد.[8] مسجد از وسایل عمده تبلیغاتی اخوان المسلمین به شمار می رفت. زیرا ویژگی بارز اخوان، ایراد خطابهای آتشین بود که باید در مساجد اجرا می شد. اولین مرکز اخوان المسلمین در شهر اسماعیلیه مصر، مسجد بود. به دنبال آن مساجد متعددی در گوشه وکنار ساختند. اصولا فکر تبلیغ مبلغان توانمند، در ذهن حسن البنا از آن زمان که طلبه ای در دارالعلوم قاهره بود، جولان داشت. او در اولین مقاله ای خود درمجله "الشبان المسلمین"، در نوامبر 1929م مساجد را از مهمترین آموزش وتهذیب عمومی معرفی کرد.[9]

هـ: ترویج بی اخلاقی از رسانه های غیر مسجدی

نیم نگاهی به فعالیت های رسانه ای غرب، نشان از تهاج عظیمی دارد که جوانان مسلمان را نشانه رفته است. از تقویت رسانه های دیجیتال گرفته تا جذب به معابدادیان دیگر، از استحاله کارکرد مساجد گرفته تا تصاحب مدیریت آن. و این نمی از یم تقابل غرب و رسانه های غربی با رسانه مسجد است. و این خود نشان از توان بالای رسانه مسجدی است که مع الاسف ما مسلمین از آن غافلیم.

دشمن در این راه می خواهد با تقویت رسانه های هم عرض مسجد جوانان را از مسجد گریزان سازد. اینجاست که ما باید این رسانه سنتی- دینی را تقویت کنیم. دشمن افزون بر آن می خواهد با توانمند سازی معابد ادیان دیگر، جوانان زا از مسجد گریزان سازد. مسجدبه جوانان، دوستان خوب، محتوای دینی و اخلاقی، و بالاخره اندیشه ارمغان می دهد. ولی آنها دوستان ناباب،محتوای شرک آلود و ضد اخلاق، و نهایتاً تخدیر ومستی را تزریق می کنند.

"اشاعه روح بی بندوباری ولا مذهبی در بین دختران و پسران وایجاد شک در ایشان نسبت به اصول و مبانی دیانت اسلام از راه تبلیغ در مدارس وابسته به کلیسا، انتشار کتاب های ضد اخلاق و ضد اسلام تاسیس باشگاههای خوش گذرانی وعیش ونوش، فراهم ساختن

آنان برای فساد ولامذهبی، تاسیس انجمن های سری به شرکت جوانان یهودی و مسیحی و... برای در دام انداختن جوانان مسلمان به هر وسیله ای که میسر باشد."[10]

امام خمینی ره با درک این حقایق بود که صریحا فرمودند: مساجد سنگر مبارزه اند، لذا دشمن سعى در خرابى آنها دارد.[11]

مبانی کلامی- دینی کارکرد رسانه ای مساجد

اذعان به یک حقیقت دینی، باید با همه شاکله دینی همخوان باشد. و این مستلزم آن است که مبادی تصوری و تصدیقی آن گزاره دینی، با روح حاکم بر ان دین متعارض نباشد. با بررسی مبانی کلامی کارکردرسانه ای مساجد به دنبال آن هستیم تا ضرورت هایی که یک مسلمان را وادار می کند تا به کارکرد رسانه ای مسجد اذعان داشته باشد، را بکاویم. بایسته های اساسی اسلامی که پیابندی به آن بر هر مسلمانی ضروری است. آن گاه این حقیقت روشن می شود که لازمه اعتقاد به این اصول، باور به کارکرد رسانه ای مسجد نیز هست. در واقع در این مقال این را دنبال می کنیم که کارکرد رسانه ای مساجد، یک حقیقت جدا از شاکله اسلامی نیست بلکه شاخه ای روییده از اصول بدیهی اسلامی است. بنابرین داشتن مسجدی با کاکرد رسانه ای، مبتنی بر گزاره های الاهیاتی پیشینی است که بدون اثبات آنها، پذیرش این موضوع، غیر عقلانی است.

1-حجیت سیره وسنت پیامبر(ص)

آنچه از افعال، اقوال، وتقریرات که از رسول اعظم(ص) صادر شده، در اصطلاح فهقی "سنت" نامیده می شود.[12] شیعه و اهل سنت در حجیت سنت نبوی تردیدی و اختلافی ندارند.[13]

سخنرانی خلفا در منبر جهت رسمیت دادن به خود، وعظ های اخلاقی در مساجد و سر دادن اذان در مئذنه ها، اعلان اخبار عمومی در مساجد، برگزای تجمعات در مسجد و... همه نشان از تاسی به سنت رسول اکرم ص دارد.

یکی از مبادی تصدیقی پذیرش کارکرد رسانه ای مسجد، اذعان به حجیت سیره و سنت پیامبر اکرم(ص) است. نظر به اجماع مسلمین به حجیت اقوال، افعال وتقریرات منقول از حضرت محمد(ص)، و از سوی دیگر انبوهی روایات داله بر انجام فعالیت های تبلیغی و رسانه ای مساجد در عصر رسالت، گریزی از تسلیم به کارکرد رسانه ای مسجد نیست. مگر اینکه یا این حجیت اجماعی را انکار کند ویا در روایات بسیاری که فعالیت رسانه ای مسجد در زمان رسول الله(ص) را گزارش می دهند، تردید کند! که هر دو در بین توده مسلمین چیزی جز انکار بدیهیات نیست.

2- عبادت اعم از مناسک دینی

اساسا عبادت فقط نماز نیست و بلکه هر فعالیتی که در مسیر خدایی باشد عبادت است. اگر مسجد محل عبادت است، و عبادت مفهومی اعم از نماز دارد، پس مسجد محلی فراتر از این است که فقط محل مناسک و افعال خاص مذهبی باشد.

در روایات از جهاد و تعلم، به عبادت تعبیر شده است. پس معلوم می شود که هرگونه فعالیت دینی و اجتماعی که رنگ خدایی داشته باشد و در مسیر تعالی نام خدا قرار گیرد، عبادت است، اعم از انجام مناسک دینی و فعالیت های دیگر. اگر مساجد"یذکر فیه اسم الله"[14] اند، بی شک گسترش نام خدا از این محل، تنها با برگزاری مناسک دینی، محقق نخواهد شد. لذا باور به این آیه کریمه از یک سو و انحصار مسجد در عبادیات صرف، چیزی جز یک پارادوکس نیست.

رهبر معظم انقلاب آیه الله خامنه ای(مدظله) مفهوم عبادت را با استناد به متون دینی، بسیار اوسع از اعمال عبادی صرف می شمارد: "ملت ايران بايد مساجد را مغتنم بشمارد و پايگاه معرفت و روشن بيني و روشنگري و استقامت ملي به حساب آورند. اگر کسي خيال کند که در مسجد، فقط چند رکعت نماز مي خوانند و بيرون مي آيند و اين چه تأثيري دارد، خطاست. اين طور نيست. اوّلاً اگر همان چند رکعت نماز هم با چشم بصيرت نگاه شود، خودِ نماز که به زبان مُشَرِّع مقدّس نماز و اذان، خيرالعمل و فلاح است، مايه برکات زيادي مي شود. نماز يک ملت را به قيامِ للَّه وادار مي کند. نماز انسانها را از فساد دور و به خلوص و فداکاري نزديک مي کند. علاوه بر آن، مسجد فقط براي نماز نيست؛ در مسجد انواع عبادات هست. از جمله آن عبادات، تفکر است که «تفکر ساعة خير مِن عبادة سنة» ، يا در بعضي از روايات است که «من عبادة اربعين سنة»، يا «سبعين سنة» - البته فکر کردن درست - افراد مسجد برو، اين فکر را به وسيله شنيدن سخنان عالم دين و فقيه به دست مي آورند.[15]

در روایتی امام علی(ع) ضمن مذمت کسانی که بیکار در مسجد نسشته بودند، آنها را "راهبان عرب" نامیده و فرمودند: مومن مسجدش مجلس اوست و خانه اش محل زندگی او.[16]

اسلام، در متن زندگی حضور دارد نه در حاشیه. لذا کلیه روابط فردی و اجتماعی در آن به خوبی بیان شده است. این دین بر همه شئون حیات انسانی، برنامه دارد.

اگر چه امروزه مسجد بیشترین کارکردش عبادی است. ولی با گذر به فلسفه تاریخی ساخت اولین مسجد در زمان پیامبر ص می فهمیم که انگیزه های مهمتر از این در ساخت آن دخیل بوده اند که متاسفانه آنها امروزه کمرنگ شده اند. هرچند مدعی نیستیم که تمام کارکرد های مساجد در صدر تاریخ اسلام باید همینک نیز به مساجد برگردانده شود زیرا این با روح اسلام که با اقتضای زمان همراهی دارد نا همگون است لیک آنچه را که همچنان مساجد ظرفیت پذیرش آن کارکرد را دارد نباید از آن جدا ساخت. امام خمینی در این باره می فرماید: "این مسجد الحرام ومساجد دیگر در زمان رسول اکرم ص مرکز جنگ ها و سیاست ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده. اینطور نبوده است [که]در مسجد، پیامبر همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد. مسائل سیاسی اش بیشتر بود. اسلام می خواهد که مردم آگاهانه برای مصالح مسلمین در آنجا فعالیت کنند."[17]

3- مسجد همه جانبه مطلوب قرآن است

در آیات قرآنی، ما مامور به عمران مسجد شده ایم:"إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ فَعَسى أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدينَ"[18] كلمه "يعمر" در لغت به معناى اقامت و ملازمت بکار رفته است.[19] برخی مفسرین آورده اند که عمارت مسجد، تنها سخت مسجد نیست. بلکه "عمارت هر چيزى نسبت بآن فايده و نتيجه اى است كه بايستى مترتب بر آن گردد و خرابى مسجد که در قرآن اشاره بدان شده، نيز بلحاظ عدم ترتب همان فايده است ."[20] لذا خرابى مسجد تنها با بيل و كلنگ نيست، بلكه هر برنامه اى كه از رونق مسجد بكاهد، تلاش در خرابى آن است.[21]

رونق مساجد رد عصر رسالت به منحصر به فعالیت های عبادی نبود. از پررنگترین کارکرد مساجد صدر اسلام، کارکرد رسانه ای بود. لذا احیای این کارکرد، یک بایسته قرآنی است.

امام خمینی ره در سالهای تبعید در نجف، در مسجد شیخ انصاری به علما در باره همین تفاوت کلیدی مسجد وکلیسا فرمودند: "اسلام برنامه اداره امور مملکت دارد. ممالک بزرگ را اداره می کند. بر رؤسای جمهور، سلاطین و دول اسلامی است که اسلام را به عالم معرفی کنند. تا مسیحی ها خیال نکنند که اسلام چون مسیحیت است و مسجد مثل کلیسا. وقتی نماز در مسجد برپا می شد، ... در زمان رسول خدا ص، در زمان حضرت امیر المومنین ع و د رزمان دیگران، در روز جمعه در خطبه جمعه مطالب سیاسی، مطالب مربوط به جنگ ها، مربوط به سیاست مدن مطرح می شد."[22]

در ذیل آیات 17 و 18 سوره توبه، تفسیر کاشف می نویسد: "به این سان می بینیم از آغازچگونه مسجد، پیوندی ناگسستنی با عبادت، فرهنگ، اقتصاد و سیاست دارد. و چگونه با این آیات، ولایت مشرکان را بر مسجدالحرام لغو می کند واجازه نمی دهد سیاست را ازاسلام و مسجد جدا سازد واداره و عمارت مسجد و سقایت حجاج از مشرکان را به دست گیرند. بلکه باید عمارت وولایت مساجدخدا به دست افراد با ایمان ومتعهد وعامل به دستورهای اسلام (به ویژه نماز.زکات)باشد وآنها جز از خدا از کسی نترسند. با این آیات از زمان پیامبر مسجد به صورت کانون عبادی- سیاسی در آمد."[23]

4- سیاست و رسانه در مسجد

مسجد رسانه ای، مبتنی بر تصور پیشین "مسجد سیاسی" است. با عدم فرض مسجد سیاسی، تصور مسجد رسانه ای نامعقول است. "اگر روزنامه نگار و تشکیلات مطبوعاتی در چارچوب هنجارهای اجتماعی، اخلاقی ومدنی مسجد کار کند، این گونه مطبوعات به کانون آزادی و حرکت های ضد ظلم و ستم تبدیل خواهد شد"[24]

"اگر سیاست در مسجد است، چرا روزنامه نگاری و مطبوعات در سایه مسجد نباشد؟! مگر اطلاع رسانی و آگاهی[دهی] جزئی از منبر و نماز جمعه نیست؟! ... چرا مساجد که قلب جامع سالمی را تشکیل داده، غیر انتفاعی بوده و درچارچوب یک مسئولیت و اخلاق اسلامی هستند، اینمسئولیت رسانه ای جامعه اسلامی ایران را[به طور رسمی و] قانونی به دوش نگیرند؟! ... با پیوند مسجد و مطبوعات به صورت یک مرکز اطلاعات و ارتباطات اجتماعی و همگانی، ما موفق خواهیم شد برای اولین بار، مطبوعات وحرفه روزنامه نگاری را از بستر نامشخص ومنزوی- که به مدت بیش از یک ونیم قرن به صورت یک نهاد وارداتی از غرب [بوده] و در انحصار یک طبقه کوچکی از دولت مردان، روشنفکران ودلالان سیاسی وسوداگران رشد ونمو کرده- به خود مردم و جامعه برگردانیم. وبستری مستحکم که بومی و اسلامی و منطبق با فرهنگ خود را برای این گونه رسانه ها ایجاد کنیم"[25]

"در جامعه اسلامی روزنامه نگاری یک نوع عبادت است. و قران کریم مسجد را خانه مقدس برای عبادت وجایگاهی برای ملاقات و اجتماع مردم می داند."[26]

رهبر فرزانه انقلاب اسلامی معتقدندکه باید با برنامه ریزی صحیح و استفاده از ابزارهای فرهنگی، هنری، عمران معنوی مساجد را تقویت كرد و از ظرفیت شوق آوری و شورآفرینی مساجد برای جذب قشرهای مختلف مردم و تبلیغ مفاهیم و معارف اسلامی، بهره گیری كامل كرد.[27]

تاریخچه اجمالی از کارکرد رسانه ای مساجد

دائره المعارف مختصر اسلام، در باره نقش رسانه ای مسجد می نویسد: مسجد به طور عام ومنبر به طور خاص محلی بود که اعلان های رسمی داده می شد.[28]

پیدرسن با استفاده از اطلاعات مورخان اولیه اسلام می نویسد که نتیجه جنگ ها و برخوردهای نظامی معمولا در مساجد اعلام می شد و مشاوران جنگی در مسجد حضور داشتند.[29]

در سالهای آغاز بعثت به دلیل جو اختناق حاکم بر مکه امکان تبلیغ علنی بر پیامبرص نبود. تا اینکه با اسلام آوردن ارقم بن ابوارقم، خانه اش محلی تبلیغی برای مسلمانان گشت. البته نبی مکرم ص و مسلمانان با اظهار گرویدنشان به اسلام هراز گاهی در کنار کعبه به تبلیغ آئین شان می پرداختند. و ادامنه تبلیغ آنها در ایام حج گسترش می یافت.[30] لذا کاکرد تبلیغی مسجد نسبت به آموزه های اسلامی را باید از از مسجد قبا شروع نماییم هر چند پیامبر ص در هر فرصت مغتنمی درمسجد الحرام به تبیین اندیشه های اسلام می پرداختند ولی این کار کاملا آزادانه نبود. البته کارکرد تبلیغی( اعم از اسلامی و غیر اسلامی) مسجد الحرام به پیش از بعثت نیز می کشد. اسلام آوردن شمار درخور از مسلمان در مکه بخاطر همین تبلیغات پیامبر بود. آنقدر صدای رسای تبلیغی پیامبر ص در جان مخاطبین موثر می افتاد که مشرکین دستور داده بودند گوشهای خود را انباشته از پنبه کنند. طفیل بن عمرو یکی از این ها بود. او سرانجام د رکنار کعبه نوای دلنواز رسول الله را شنید و ایمان آورد.

دامنه تبلیغی پیامبر درمسجد الحرام به شخص ایشان منحصر نمی شد. یاران او نیز از این رسانه عمومی برای نشر اسلام بهره می بردند. ابن هشام مینویسد: اولین کسی که پس از رسول خدا ص در مکه بانگ قرآن سر داد عبدالله بن مسعود بود. او نزدیک مقام ابراهیم آمد و آیات اول سوره الرحمن را با صدای بلند تلاوت نمود.[31]

مسجد الحرام محل اعلان اندیشه های شخصی نیز بود. عده ای مانند ابوذر که میخواستند با اعلان باور خود به اسلام، اعضای دیگری را نیز به آن جذب نمایند، در مسجد الحرام حضر شده و آوای شهادتین را سر میدادند.[32]

رسم مسلمانان در زمان پیامبر ص این بود که هرگاه حادثه مهمی رخ می داد منادی ندا می داد "الصلاه جامعه" یعنی برای نماز در مسجد جمع شوید. این جمله برای مردم آن زمان معنایی خاص نداشت. مسلمانان از این ندا می فهمیدند که یک امر الهی مطرح است. ابن سعد درالطبقات الکبری به نقل از سعید بن مسیب گفته است: "پیش از تشریع اذان مردم را با ندای "الصلاه جامعه" به مسجد و نماز جماعت فرا می خواندند پس از آنکه اذان تشریع شد با جمله مزبور مردم را در اوقات نماز برای کارهای مهم به مسجد فرا می خواندند."[33]

سنت پیامبر این بود که هرگاه مشکلات فکری و نا هنجاری های اجتماعی پیش می آمد با حضور در مسجد و ایراد سخن به تنویر افکار عمومی می پرداخت. این سخنرانی ها معمولا پس از نماز جماعت انجام میگرفت و گاه با ندای "الصلاه جماعه" مردم را در مسجد جمع و حضرت سخنرانی میکردند.[34]

در طول تاریخ اسلام مسجد افزون بر "رسانه عمومی" بودن، یک "رسانه رسمی" نیز تلقی می شد. دولت ها و خلفا برای بیان دستورات خاص خود از این مجرابهره می بردند تا هم جلو شایعه ها را بسته وهم صحت خبر ار تامین کنند. جويرية بن اسماء، از قول اسماعيل بن ابى حكيم نقل مى كند كه گفته است پيش عمر بن عبد العزيز بوديم، چون پراكنده شديم منادى او نداى جمع شدن در مسجد داد. به مسجد رفتم، ديدم عمر بن عبد العزيز بر منبر است. او نخست حمد و ستايش خدا را بر زبان آورد و سپس گفت: همانا خليفگان اموى پيش از من، عطاهايى به ما داده اند كه نه براى ما گرفتن آن روا بوده است و نه براى آنان بخشيدن آن اموال بر ما جايز بوده است. و من اينك مى بينم كه در آن مورد كسى جز خداوند از من حساب نخواهد خواست و به همين سبب نخست از خودم و سپس خويشاوندان نزديكم شروع مى كنم. اى مزاحم بخوان! و مزاحم، شروع به خواندن نامه هايى كرد كه همگى اسناد اقطاعات در نواحى مختلف بود. آن گاه عمربن عبد العزیز آن قباله ها را گرفت و با قيچى ريز ريز كرد و اين كار تا هنگام اذان ظهر ادامه داشت.[35]

امام حسن ع از رسانه مسجد برای آگاه سازی مردم از خطر حمله معاویه، از رسانه مسجد کمک گرفت. روای گويد: لشكرها پيش معاويه جمع شدند و او همراه آنان آهنگ عراق كرد. خبر حركت معاويه و رسيدن او به پل منبج به امام حسن ع رسيد. امام حجر بن عدى را گسيل فرمود تا به كارگزاران و مردم فرمان آماده شدن براى حركت دهد، و منادى هم برای جمع شدن مردم در مسجد نداداد. و مردم نیز با شتاب جمع شدند.[36]

این سنت مختص دوره صدر اسلام نبود. عبدالوهاب می گوید: هنگامی که مخلد بن کداد علیه حکومت فاطمی شورید، سنی های قیروان(تونس) در مسجد بزرگ شهر جمع شدند. و ضمن بحث د رباره این شورش تصمیم گرفتند با نیروی انسانی و اسلحه از آن حمایت کنند. در سال 333هق هزاران جنگجوی سنی د رمسجد قیروان جمع شدند. وسپس به طرف المهدیه، پایتخت بنی میبد به راه افتادند.[37]

ابزار های تبلیغی مسجد

مسجد دارای ابزارهایی برای تبلیغ و اطلاع رسانی است. هر یک از این ابزارها با کارکردی ویژه در اطلاع رسانی، نقش ایفا می کند. از منبر، دکه، مناره و مئذنه،اجتماعات دینی وعمومی تا خود ساختمان مسجد، به نحوی در تنویر افکار و آگاهی دهی نقش آفرینی می کنند. در این بخش کارکرد هریک از اینها را بطور جداگانه تبیین خواهیم کرد.

1- ساختمان مسجد

اگر محدوده رسانه را اعم از هر گونه آگاهی رسانی بدانیم، بطوری که رسانه هرگونه نیاز اطلاعاتی مخاطب را برطرف کند، در این صورت مسجد را نباید فقط از منظر تبلیغ دینی، یک رسانه دانست. زیرا کارکرد آگاهی دهی مسجد به مخاطبین فراتر از یک تبلیغ دینی بوده است. با این رویکرد، ساختمان مسجد، خود، یک مرکز اطلاع رسانی بوده است. منظور از ساختمان مسجد، معماری و نوع سازه بکار رفته در آن می باشد که افراد ناآشنا و تازه وارد به شهر را – به محض چشم افتادن به آن- راهنمایی نموده و آگاهی می دهد. کارکردی که تابلوهای راهنمایی ورانندگی امروزه ایفا میکنند، پیشتر از آن مساجد بوده است. مساجد به خاطر داشتن معماری و نوع سازه خاص، افراد غیر بومی را که وارد شهر می شدند به مرکز شهر هدایت میکرد زیرا مساجد معمولا در مرکز شهر های اسلامی بود. لذا غریبه ها با تعقیب مسجد به مرکز شهر برای انجام کار های خود می رفتند. مثلا برای انجام امور بازرگانی از شهری، مسجد اطلاع رسان خوبی بودند زیرا عموما بازار در کنار مساجد بود. افرادی که در شهر و یا در طول راه مورد اجحاف قرار گرفته بودند به محض ورود به شهری، جهت اقامه دعوی، با ردگیری ساختمان مساجد، به مرکز قضاوت شهر رهنمون می شدند. زیرا دکه قضاوت همواره در جنب مساجد بود. به خاطر همجواری دار الخلافه با مسجد، باز نقش اطلاع رسانی مسجد، روشن می شد. تا تازه واردها برای انجام امور ادای خود، از ساختمان مسجد کمک می گرفتند. نهایت اطلاعی که ساختمان مساجد در اختیار افراد تازه وارد قرار می داد این بود که این شهر اسلامی است و یا حداقل یک شهر مسلمان نشین است.

شاید از این روی بود که ساختمان مسجد را بلند تر از همه ساختمانها و نوع معماری بکار رفته در آن را متمایز از همه خانه ها انتخاب می کردند.

از دیگر کارکرد اطلاع رسانی ساختمان مسجد، یادمان سازی در محل جنگ ها یا محل نماز رسول الله است. مشاهده این مساجد، خود، ذهن مخاطب را بسوی آن حادثه معهود رهنمون می کند. ساخت مساجد سبعه در محل جنگ خیبر، و ساخت مسجد در اماکنی که رسول الله نماز خوانده بود از این دست از مساجد می باشد.

2- مناره و مأذنه

از دیگر قسمت های مسجد که کارکرد رسانه ای دارد مئذنه یا مناره است. مناره یا مئذنه، جایگاهی است برای اعلام مراسم مذهبی به خصوص برای دعوت مسلمین با اذان به نماز های پنج گانه. اما همین مناره کارکدهای متفاوت رسانه ای در طول تاریخ از خود نشان داده است. که فراخوان به اذان یکی از جلوههای آن بوده است. کارکردهای رسانه ای مئذنه عبارتست از:

الف: از جمله کارکردهای مناره، این بود که هرکس از هر گوشه ای که به شهر وارد می شد، با دیدن مناره(به خصوص مناره های مسجد جامع) می توانست مسیر رسیدن به مرکز شهر را طی کند.[38]

ب: این قسمت از مسجد افزون بر راهنمایی افراد تازه وار به شهر بخاطر ارتفاعش، برای اعلان اوقات نماز نیز بکار می رفت. از این روی فقها منظور از اذان را اعلان وقت نماز دانسته اند.[39]

د: از کاربرد های دیگر مناره یا مئذنه اعلان حوادث مهم بوده است بخاطر ارتفاع این محل، اخبار حوادث به گوش همگان میرسید. غالبا باید از این محل هنگامی استفاده می کردند که حادثه غیر مترقبه ای به وقوع می پیوست. زیرا اخبار معمول را در اوقات دیگر که مردم در مسجد تجمع میکردند به گوش عموم می رساندند. این کارکرد اذان در دوران نهضت انقلاب اسلامی ایران نمود خاصی داشت. و برای فراخوان عموم به مسجد، اذان سر می دادند. در دهه چهل و پنجاه که به دلیل سلطه نظام سیاسی پهلوی بروسایل ارتباط جمعی، نیروهای انقلاب از حق هر گونه فعالیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی محروم بودند. مساجد مناسب ترین رسانه ارتباط جمعی به منظور آگاهی بخشی به مردم ونیز مهمترین پایگاه برای هدایت و سازمان دهی نیروی انقاب به شمار می رفت.... در حقیقت مسجد اصلی ترین مرکز ارتباطی و اطلاعاتی بود که امکان خبر گیری از تمامی وقایع وجود داشت. زمانی که موذن، اذن نا به هنگام سر می داد، همگان می فهمیدند که حادثه ای مهم، اتفاق افتاده است. و خود را به مسجد می رساندند. تا از آن خبر مطلع گردند.

هـ: از دیگر کاربرد های رسانه ای اذان، اعلام آغاز سخنرانی رسمی بود. هرچند این اذان ممکن بود در مئذنه سرداده نشود. استاد فروزانفر در این باره می نویسد: در ممالک بنی العباس، برای اعلان سخنرانی و پیش مقدمه آن، موذنان به گفتن اذان هم آواز می شدند.[40]

غنای محتوی رسانه ای اذان از ناقوس کلیسا و بوق یهودیان:

اذان بر خلاف ناقوس کلیسا، دارای کلمات وجملات معنی دار وتداعی کننده خیرها وسرشار از کشش و جذبه به عالم معناست. روزانه چندین بار مردم به سوی فلاح ورستگاری فردی و اجتماعی فراخوانده می شوند. واین تاثیر تربیتی بسزایی دارد.[41] ولی ناقوس کلیسا حتی اگر از حیث قالب شبیه اذان باشد به حتم به خاطر نداشتن گزاره هیا پیام دار، نمی توانست تاثیر در نفوس اذان را داشته باشد.

جایگاه اذان در اندیشه اسلامی:

الف: جواز بل ترجیح اذان با صدای بلند

با اینکه بلند کردن صدا در مسجد منهی و از علایم آخر الزمان است.[42] ولی به بلند کردن صدای اذان تاکیده شده است. جابر ابن عبدالله انصاری می گوید: در حجه الوداع خدمت رسول الله بودم وقتی پیامبر اعمال واجب حج را تمام کردند برای وداع به خانه کعبه نزدیک شدندحلقه در خانه خدا را گرفتند و با صدای بلند - بطوریکه همه اهل مسجد الحرام و بازاریانی که صدای او را شنیدند اجنماع کردند- فرمودند: ای مردم بشنوید و به آنهایی که در اینجا نیستند برسانید... سپس به بیان حوادث آخر الزمان پرداخت آنگاه سلمان از علائم آن پرسید که رسول الله ص در جواب فرمودند: آنگاه که منکرات د رجامعه شما رواج یابد و در مساجد صدای شما بلند بشود.[43] وانگهی فقها بلند کردن صدا در مسجد را به جز یک مورد مکروه دانسته اند. مورد استثنای فقها بلند کردن صدا برای أذان است.[44] امام صادق می فرماید: هنگام أذان پیامبر اکرم به بلال دستور می دادند[45] : به بالای مسجد برود و با صدا بلند اذان بگوید.[46] امام صادق می فرماید: هنگامی که اذان میگویی، با صدای بلند اذان بگو و صدایت را مخفی مکن چرا که خداوند به میزان کشیدن صدایت تو را پاداش می دهد.[47]

ب: فصاحت و آرامش دهی اذان

بخاطر اهمیت این رسانه است که فصیح بودن و درست گفتن جملات. وقف در آخر جملات با تانی و آرامش، از شرایط رسانه است. قرار دادن دو دست بر گوش هنگام اذان بقول ظریفی، بخاطر آین است که صدا را تا می تواند بکشد البته به گوشش آسیبی نرسد. به عبارت دیگر تا این حد صدا را می توان کشید.

ج: تکرار جملات اذان

حکایت جملات اذان توسط شنونده. در متون دینی مورد تاکید واقع شده است. تا این نغمه و پیام الهی در دل و جان مخاطب به خاطر همنوایی تاثیر بیشتری بگذارد.[48]

3- اجتماعات در مسجد، رسانه ای چهره به چهره

مسجد بخاطر کانون تجمعات دینی و اجتماعی همواره کارکرد رسانه ای خاص خود را داشته است. در واقع خود اجتمعات در مسجد، خود می تواند یک فعالیت رسانه ای مستقل به حساب آید. مسجد محل گردهم آیی هفتگی در نماز جمعه و روزانه در نماز های جماعات است. این افزون بر تجمعاتی است که بصورت دینی و یا اجتماعی در مساجد رخ می داده است. همیت تجمع موجب آگاهی و اطلاع رسانی عمومی می شد. این تجمعات یک ویژگی خاص داشت که دهان به دهان و چهره به چهره نیز بود. یعنی هرکس خبری که داشت به دیگر منتقل می نمود. شاید تنها در رسانه مسجد است که مخاطبین فقط "مستمع" نیستند بلکه خود "گوینده" خبر نیز هستند. خود این در باور پذیری مخاطب یا مخاطبین به محتوای خبر بسیار موثر است. زیرا خبر توسط یک منبع رسمی اعلان نمی شود که احتمال محافظه کاری یا سانسور داده شود بلکه از یک منبع غیر رسمی اعلان می شود.

بی جهت نیست که متون دینی تاکیر فراوانی برحضور در اجتماعات دینی در مساجد دارند به عنوان نمونه در حديثى از امام على بن موسى الرضا ع مى خوانيم: "انما جعلت الخطبة يوم الجمعة لان الجمعة مشهد عام، فاراد ان يكون للامير سبب الى موعظتهم، و ترغيبهم فى الطاعة، و ترهيبهم من المعصية، و توقيفهم على ما اراد من مصلحة دينهم و دنياهم، و يخبرهم بما ورد عليهم من الافاق من الاهوال التي لهم فيها المضرة و المنفعة ... و انما جعلت خطبتين ليكون واحدة للثناء على اللَّه و التمجيد و التقديس للَّه عز و جل و الأخرى للحوائج و الاعذار و الانذار و الدعاء و لما يريد ان يعلمهم من امره و نهيه ما فيه الصلاح و الفساد: خطبه، براى اين، در روز جمعه تشريع شده است كه نماز جمعه، يك برنامه عمومى است، خداوند مى خواهد به امير مسلمين امكان دهد تا مردم را موعظه كند به اطاعت ترغيب نمايد، و از معصيت الهى بترساند و آنها از آنچه مصلحت دين و دنيايشان است آگاه سازد، و اخبار و حوادث مهمى كه از نقاط مختلف به او مى رسد و در سود و زيان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند"[49]

فقیه زمان شناس حضرت امام خمینی ره با درک این حقایق بود که در تحریر الوسیله می فرماید: "مسألة 9: ينبغي للإمام الخطيب أن يذكر في ضمن خطبته ما هو من مصالح المسلمين في دينهم و دنياهم ؛ و يخبرهم بما جرى في بلاد المسلمين و غيرها من الأحوال التي لهم فيها المضرة أو المنفعة، و ما يحتاج المسلمون إليه في المعاش و المعاد، و الأمور السياسية و الاقتصادية مما هي دخيلة في استقلالهم و كيانهم، و كيفية معاملتهم مع سائر الملل، و التحذير عن تدخل الدول الظالمة المستعمرة في أمورهم سيما السياسية و الاقتصادية المنجر إلى استعمارهم و استثمارهم، و بالجملة الجمعة و خطبتاها من المواقف العظيمة للمسلمين كسائر المواقف العظيمة مثل الحج و المواقف التي فيه و العيدين و غيرها، و مع الأسف أغفل المسلمون عن الوظائف المهمة السياسية فيها و في غيرها من المواقف السياسية الإسلامية"[50] "سزاوار است که خطیب جمعه، در خطبه جمعه از مصالح دینی و دنیایی مسلمین صحبت کند. از آنچه که در بلاد مسلمان و غیر مسلمان از منافع مضرات بر آنها می گذرد، آنچه که مسلمین درمعاد و معاش نیازمند آن هستند، امور سیاسی و اقتصادی که در استقلال و کیان آنها دخیل است، چگونگی تعامل با سایر کشورها، هشدار به دخالت دولت های ستمگر و استعماری د رامور مسلمانان خصوصا در امور سیاسی و اقتصادی ای که منجر استعمار و استثمار مسلمین می شود،خبر دهد. خلاصه نماز جمعه و دوخطبه آن، از جایگاه بلندی در میان مسلمانان بسان حج و مواقف آن ونماز عیدین و... آن برخوردار است. متاسفانه مسلمانان این وظایف سیاسی را چه در نماز جمعه و غیر آن، فراموش کرده اند."

4- منبررسانه ای گفتاری

پرنمود ترین بخش رسانه ای مسجد، منبر است. سخنرانی های رسمی، وعظ های اخلاقی و اعلان خلافت همه و همه از این رسانه به گوش همگان می رسید. شاید بخاطر پررنگی رسانه ای این بخش از مسجد است که عده ای از پرداختن به مناره و ساختمان مسجد و... چشم پوشی کرده اند!و فقط به رسانه منبر پرداخته اند. در لغت در باره واژه منبر می خوانی: "منبر: محل مرتفع، یرتقیه الخطیب او الواعظ یکلم منه الجمع، سمی به لارتفاعه و کسرت المیم علی التشبیه بالآله،[51] مکان بلندی که واعظ و خطیب از آن بالا میرود و به وعظ و خطابه می پردازد. همچنین مکسور بودن آن به جهت تشبیه است به اسم ابزار."

به روایت دائره المعارف مختصر اسلام، مسجد به طور عام ومنبر به طور خاص محلی بود که اعلان های رسمی داده می شد... ولید(خلیفه اموی) مرگ دو حاکم برجسته را از منبربه اطلاع[عموم] رساند... نتایج جنگ ها در خطبه ها به آگاهی [عموم] می رسید... در دوران فاطمیان وعباسیان نیز اعلان ها، فرمانها، احکام مالیاتی و جز اینها به وسیله فرمانروا در مسجد اصلی اعلان می شد... احکام عزل و نصب صاحب منصبان عالی رتبه نیز از بالای منبر خوانده می شد... مردم بسیاری برای شنیدن اعلام رسمی گرد می آمدند.[52] در طول تاریخ اسلام این رسانه نقش آفرینی فراوانی داشته است. علامه عسگری می نویسد: منبر نقش با اهمیتی در نبردهای بین امام علی ع و معاویه داشت.[53]

نظر به اینکه خطابه در مسجد جنبه رسمی داشت، مخصوص خلفاء و والیان بود. ولی در غیر مسجد هرکس می توانست سخنرانی کند. و نشستن بر منبر در اوایل عهد خلافت مخصوص خلفا بود.[54]

به باور برخی از محققین دیگر، طبقات مختلف مردم براى هر موضوع (اعم از سياسى يا دينى و اخلاقى و اقتصادى و وعظ و رثاء و تهنيت و حماسه...) از خطبه استفاده مى كردند.[55]

پس از رحلت پیامبر اعظم ص ابوبکر در مسجد النبی بالای منبر رفت و اعلان خلافت نمود. و دو سال بعد عمر نیز با رفتن به فراز منبر ضمن شمردن فضائل سلف خود، خلافت خود را اعلام نمود.[56]

والیان بر همان سیاق خلیفه در پایتخت با مسجد را بطه داشتند. آنها ورود قراردادی خود را به محل ولایت با صعود به منبر... آغاز میکردند.[57]

تشنیع دشمنان حاکم وقت، از بالایم منبر از طرف اموی ها باب مرسوم گشت. از این به بعد بود که خطبه به نام حاکم خواند شد و دعا در حق حاکم رواج یافت.[58]

از آنجا که مسجد یک رسانه رسمی به حساب می آمد اخبار رسمی دولت ها و خلفا نیز از مسجد و منبر اعلان می شد. بخاطر گستره رسانه ای منبر بود که تهدید ها و تشویق ها دولت و بخش نامه های صادره در مسجد اعلان می شد. ابن ابى الحديد باسنادش نقل مى نمايد: زياد در منبر مشغول خطابه بود اهل كوفه سنگ انداختند. قصد كرد خانه هايشان را ويران كند و درختان خرما را ببرّد. ايشان را در مسجد جمع كرد تا ايشان را ببرائت از على ع وادار كند. [59] جالب آنکه تکذیب همین دستور نیز بر فراز منبر اعلام می شد. عبد الرّحمن بن سائب انصارى گوید: من هم با خويشاوندان خود در آنجا بودم ... از قصر كسى آمد و گفت: بر گرديد- امير مى گويد امروز مشغولم.[60]

علیرغم کارکرد رسانه ای منبر، منبر هنوز توجه جامعه شناسان را به عنوان یک رسانه عمومی(medium f public cmmunicatin) جلب نکرده است.[61]

منبر در کلیسا

Pulpit در مسیحیت شبیه منبر می باشد. ولی در حقیقت، نمونه مشابه و شناخته شده منبر همان Amb می باشد. که میز مخصوص قرائت کتاب مقدس و یا سکوی خطابه در کلیساهای قرون میانه می باشد. وهمچون تخت اسقف اعظم در کلیساهای روم باستان بود. در میزهای کلیساهای قبطی سادگی موجود در ساخت منبر ها نیز به چشم می خورد. قسمتی به صورت مثلث قائم الزاویه پله داری درگوشه دیوار دیوار قرار داشت. اما منبری قبل ازاوایل قرن نهم به جای مانده است. بنابرین نمی توان گفت که ارتباط دقیقی میان ساخت منبر در میان مسلمانان و نوع مشابه آن در مسیحیت وجود داشته است.

تشریفات رسانه منبر

در قرن پنجم وششم وعظ، منصب مهمب شد و مورد توجه عوام وخواص گردید. علمای و فقهای طراز اول عالم اسلام بدان مباهات می ورزیدند. و لقب "واعظ" یکی از القاب شریف به شمار می رفت.[62]

خطبا دارای تشریفات خاص و نیز لباس ویژه ای بودند. "خطیب در ممالک بنی العباس، لباس و عمامه سیاه به طراززر وطلیسان مشکی می پوشید وشمشیر می آویخت. وپیشاپیش او دو علم سیاه می بردند.[63] ویکی هم که تازیانه ای موسوم به فرقعه در دست داشت، جلو می رفت. وگاهی هم یکی از موذنان شمشیر خطیب را همراه می برد. وقتی که نزدیک منبر میرسید، آن را حمایل می کرد وخطیب د رهر یک از پله های منبر، پاشنه شمشیر را برای اعلام به شروع[سخنرانی] سخت می کوفت... موذنان به گفتن اذان هم آواز می شدند و...در بعضی از اقالیم رسم خطبا با آنچه گذشت، مختصر تفاوتی داشت. خطبای خراسان فقط دراعه می پوشیدند و درموقع صعود[به منبر] بر شنوندگان سلام نمی دادند"[64]

"چنانکه سیره پیغمبر بود، درمجالس خود به دو زانو می نشستند ودست های خود را به روی زانو به حال تشهد می گذاشتند. یا آنکه زانو را بر آورده و دست ها را حلقه وار به زانو می افکندند. وار چار زانو نشستن که رسم و آئین جباران بود، اجتناب داشتند... اولین کس از صوفیان که هنگام وعظ وبیان معارف بر کرسی نشست، یحیی بن معاذ رازی بود." [65]

وعاظ قرن ششم بطور تحقیق، تشریفاتی داشتند ودرپیش منبر آنان کرسی هایی نهاده می شد. قاریان مخصوص بر فراز آن پیش از شروع وعظ به تلاوت قرآن هماهنگ می گردیدند. و پس از آن وعاظ به تفسیر یکی از آیات به فراخور دانش خود می پرداختند.[66]

منبر رسانه پاسخگو

استاد فروزانفر می نویسد: در قرن ششم در میان وعظ، برگه هایی از سوال را مردم به واعظ می دادند. و واعظان هم همان دم یا در پایان وعظ، پاسخ می دادند.[67]

منبر رسانه ای معنوی

صرف نظر ازکاربرد ظاهری رسانه ای منبر که د رمکان مرتفع و بلند است. یک تاثیر معنوی نیز داشت زیرا خواندن خطابه و وعظ، نمادی روحانی ومعنوی ومورد توجه بزرگان اسلام بوده است. شاید این فرمایش رسول الله ص اشاره به همین مقام بلند معنوی باشد که وقتی بر فراز منبری که بر ایشان ساخته بودند، رفتند، فرمودند: این منبر من بر ترعه ای از از ترعه های بهشت قرار دارد. وپایه های آن در بهشت استوار است.[68]

هنرمندان اسلامی برای تجلی دادن معنویت وقداست حاکم به منابر، دست به نقش ونگار های دینی زدند. البته هیچ گاه از حریم شریعت در این را ه فاصله نگرفتند. زیرا هدفی که از این رسانه دنبال می شد القای پیام دینی است و نباید در این راه دست به ابزار هنری غیر دینی زد.

انتخاب پله منابر بر مبنای اعدا، توجیه نماد داشته و برگرفته ازمعارف اسلامی بوده است. مثلا انتخاب عدد هفت به لحاظ نمادین هفت آسمان وهفت زمین و عدد نه منایه از عرش اعلی است، که فلک نهم می باشد. [69]

طرح هایی که در منابر به کار می رفت، عموما اشکال هندسی بود که در داخل آنها نقوش اسلیمی و اشکال نباتی نیز به کار می رفت. هنرمندان اسلامی به این عنایت داشتند که در منابر از تصویرگری و چهره نگاری بپرهیزند.[70]

شیوه های اطلاع رسانی رسانه منبر

1- خستگی آور نباشد

عبدالله بن مسعود که خود ا زچهره های عملی یاران پیامبر بود در باره نحوه وعظ پیامبر می فرماید: "کان رسول الله یتخولنا بالموعظه فی الایام کراهه السئامه علینا" رسول الله از آن روی که مبادا ما شنوندگان خسته و ملول شویم، تنها برخی روزها ما را موعظه میکردند. ابن عباس با پیروی از این رهنمود رسول الله ص مجلس موعظه ای داشت که روز های پنجشنبه هر هفته برگزار مینمود.با اینکه برخی به او پیشنهاد داند تا آن را همه روزه برپا کند او ضمن امتناع از پذیرش پاسخ داد: می ترسم این کار مایه خستگی شما شود. من نیز ماند رسول الله شما را بطور همیشگی و پیوسته موعظه نخواهم کرد. زیرا پیامبر از ترس اینکه مبادا ما خسته شویم، هر روز ما را موعظه نمی نمود.

کتاب معالم القربه از بخاری و او نیز از ابن مسعود نقل می کند که مردی به رسول خدا گفت: من بخاطر ضعف وناتوانی، به نماز جماعت فلانی حاضر نمی شوم زیرا او نماز را طولانی برگزار میکند. پیامبر در این باره سخنرانی فرمود که من هرگز او را درحال سخنرانی این چنین خشمگین ندیده بودم. برخی از شما مردم را گریزان می سازید. بایستی از طولانی کردن نماز بپرهیزید. چه در نمازجماعت افراد ناتوان، بزرگ سال و نیز کسانی که کار و مشغله دارند، یافت می شود.[71]

با یاری از احادیث دیگر معلوم میشود که موارد ملال آور و موجبات گریزان ساز از مسجد، منحصر در نماز جماعت طولانی نیست بلکه جلسات پی درپی مذهبی نیز ممکن است بار منفی داشته باشد. پس هرچه که موجب گریز از مسجد و حتی خستگی مخاطبان این رسانه عمومی میشود، از منظر خاتم الانبیاء، محکوم و مطرود است. ویکی از علل گریز جوانان از مساجد را باید در این موارد جستجو کرد.

2- آسان گیری

و ایشان به مسلمانان عرصه تبلیغ چنین سفارش داشتند: "یسروا ولاتعسروا وبشروا ولا تنفروا" آسان بگیرید، سخت گیر نباشید. وبشارت دهید و مردم را گریزان نسازید.

3- منبر، رسانه اوقات فراغت

کتب سیره بر این گواه اند که جلسات سخنرانی در مساجد پس از نماز صبح وشام بیش از دیگر نماز ها بود. زیرا در وقت ظهرو عصر بیشتر مردم مدینه به کارهای کشاورزی و دامپروری و... خود می رسیدند. بامدادان و شمگاهان بهتری فرصت برای تبیین احکام و عقاید اسلامی بود. با توجه به این سنت اسلامی، در تابستان و ایام فراغت و تعطیلی باید مساجد فعال تر بشود.

4- تبیلغ با ادبیات مخاطبین

امام صادق می فرماید "ما کلم رسول الله العباد بکنه عقله وقال رسول الله ص: انا معاشر الانبیاء أمرنا أن تکلم علی قدر عقولهم"[72] پیامبر ص با مردم هیچگاه به عمق اندیشه و خرد خویش سخن نگفت. او خود فرمود: ما پیامبران موظفیم تا به فراخور عقل مردم سخن بگوییم.

آن حضرت دیگران را نیز به این امر مهم در عرصه تبلیغ اشاره میکردند. ابن عباس از حضرت پرسید: آیا می توانیم آنچه از شما می شنویم را برای دیگران نقل کنیم؟ پیامبر پاسخ دادند: آری! جز اینکه سخن با گروهی در میان بگذارید که خردشان توان فهم آن را نداشته باشد. و با این کار گمراهی عده ای شوید.[73]

ویژگی های رسانه مسجد

هرچند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی، نقش تبلیغی مساجد اهمیت قبلی خود را از دست داده است، ولی به دلیل پراکندگی مساجد درجوامع اسلامی وگسترش آنها در تمام نقاط شهری ورستایی از یک سو، و از سوی دیگر حرمت، قداست و معنویت خاصی که این مکان مقدس نزد مخاطبینش دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را نسبت به کارکرد تبلیغی همچنان حفظ نماید. باتوجه به گستردگی رسانه های دیجیتال و... که بیشتر اطلاعات را وارونه و خلاف واقع نشان میدهند تا به مطامع خود دست یازند، باید در توسعه این کارکرد مساجد کوشید. چرا که آنچه مخاطبین از این رسانه مقدس میگیرند، برای شان قابل باور است.

بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن در سال 1375 از میان مکان های مذهبی موجود در کشور، مساجد با 73 درصد بیشترین رقم را به خود اختصاص داده است. و در شهرتهران، از کل 6245 مرد مکان مذهبی، 4491 موردش مسجد است.[74]

لازمه حفظ این اطمینان مخاطبین به این رسانه قدسی، وابسته نکردن آن به احزاب و گروههای خاص سیاسی، پرهیز واعظان از غیر واقع جلوه دادن حقایق ومهمتر از همه روزآمد بودن اطلاعات واعظان( وهمه دست اندکاران تیلیغی مسجد مثل گروه روزنامه دیواری و...) است. آن قوت است که این رسانه سنتی همچنان استوارتر به وظیفه خود در آگاهی بخشیدن درست به مخاطبانش عمل خواهد نمود.

1- تقدم تاریخی رسانه مسجد:

اگر ساخت مسجد یعنی کعبه را به زمان آدم ع برگردانیم، سابقه تاریخی وجود مسجد هم زاد با تاریخ بشر است. این حقیقت تاریخی در آیات قرانی نیز موردتایید قرار گرفته است. إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمينَ نخستين خانه اى كه براى مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد، همان است كه در سرزمين مكّه است، كه پر بركت، و مايه هدايت جهانيان است.[75] در آيه فوق قرآن مى گويد اگر كعبه بعنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است، جاى تعجب نيست، زيرا اين نخستين خانه توحيد است، و باسابقه ترين معبدى است كه در روى زمين وجود دارد، هيچ مركزى پيش از آن مركز نيايش و پرستش پروردگار نبوده، خانه اى است كه براى مردم و بسود جامعه بشريت در نقطه اى كه مركز اجتماع و محلى پربركت است ساخته شده است.[76] تاريخ و منابع اسلامى هم به ما مى گويد كه خانه كعبه بدست آدم ع ساخته شد و سپس در طوفان نوح آسيب ديد و به وسيله ابراهيم خليل تجديد بنا شد.[77]

لیک نمود کارکرد رسانه ای آن را از زمان ابراهیم ع می توان در روایات نشانه گرفت. در روايتى در تفسير"على بن ابراهيم" مى خوانيم هنگامى كه ابراهيم دستورى اعلان حج را دريافت نمود، عرض كرد خداوندا، صداى من به گوش مردم نمى رسد! خدا به او فرمود: عليك الاذان و على البلاغ! تو اعلام كن و من به گوش آنها مى رسانم! ابراهيم بر محل "مقام" برآمد، و انگشت در گوش گذارد و رو به سوى شرق و غرب كرد و صدا زد: ايها الناس كتب عليكم الحج الى البيت العتيق فاجيبوا ربكم، اى مردم حج خانه كعبه بر شما نوشته شده، دعوت پروردگارتان را اجابت كنيد. و خداوند صداى او را به گوش همگان حتى كسانى كه در پشت پدران و رحم مادران بودند رسانيد، و آنها در پاسخ گفتند: لبيك اللهم لبيك...![78]

نکته مهم آنکه خود تقدم تاریخی در نگاه قرآنی قابل تجلیل است. با این رویکرد، مسجد همچنان رسانه برتر خواهد بود. زیرا در آيه 96 آل عمران، نخستين فضيلتى كه براى خانه كعبه ذكر شد، همان سابقه ممتد و طولانى آن است.

2- مسجد رسانه ای گوینده و شنونده:

در بخش ابزار های تبلیغی مسجد گفتیم که خود اجتمعات در مسجد، می تواند یک فعالیت رسانه ای مستقل به حساب آید. مسجد افزون بر تجمعاتی است که بصورت دینی و یا اجتماعی در مساجد رخ می دهد، محل گردهم آیی هفتگی در نماز جمعه و روزانه در نماز های جماعات است. همواره تجمع موجب آگاهی و اطلاع رسانی عمومی می شد. از ویژگی های تجمعات، این است که دهان به دهان و چهره به چهره است. یعنی هرکس خبری که داشت به دیگر منتقل می نمود. شاید تنها در رسانه مسجد است که مخاطبین فقط "مستمع" نیستند بلکه خود "گوینده" خبر نیز هستند. خود این در باور پذیری مخاطب یا مخاطبین به محتوای خبر بسیار موثر است. زیرا خبر توسط یک منبع رسمی اعلان نمی شود که احتمال محافظه کاری یا سانسور داده شود بلکه از یک منبع غیر رسمی اعلان می شود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در این باره می فرماید: عرصه حضور روحانيت، مسجد و منبر و مواجهه رو در رو با مردم است و روحانيت نبايد از اين عرصه جدا شود.[79]

3- رسانه مسجد، موجب جذب و ادغام و تاثیر

یکپارچگی و همطرازی و نیز دسته جمعی بودن آنچنان در مسجد حاکم است که دائر المعارف بریتانیکا در تعریف مسجد از آن کمک می گیرد. و به جهت برجسته بودن این ویژگی مسجد، نتوانسته است از آن غمض نظر کند. "مسجد واژه ای عربی است. در اسلام محل نماز و دعا و محل عبادت است. آن هم به منزله مرکز عبادت دسته جمعی که در آن همه بطور یکسان در برابر خداوند قرار می گیرند"[80]

همگرائی، موجب جذب افراد می شود و از این مرحله فراتر باعث ادغام و عضویت دیگران نیز می گردد. پس از این مرحله است که تاثیر این رسانه چندان برابر فزونی می یابد. سه مرحله"جذب"، "ادغام" و "تاثیر" در رسانه مسجد به تمام معنا متبلور است. افراد با شرکت در مناسک جمعی، عقاید مذهبی خود را درونی شده یافته ودر مراسم، حس همبستگی، [شکل]گروهی وارتقاء می یابد.[81] لذا شاید تنها رسانه مسجد است که به معنای واقعی کلمه، "رسانه جمعی" است. اصولا تمام وسایل ارتباط جمعی، نوعی ارتباط غیر حضوری با مخاطب برقرار می کنند. این ارتباط غیر حضوری علیرغم جذابیت های فراوانش، حالت تصنعی داشته ولزوما دارای ارتباط عمیق با مخاطبان نیست.

تاکید اسلام بر جماعت، تنها در جستجوی احوال دیگر مسلمانان و ... خلاصه نمی شود. بلکه خود این رفتار جمعی در شکل دهی به رفتار فردی خود جمع و نیز ترغیب دیگران به عضویت در جمع کمک می کند. که خود این بهترین راه ارتباطی با مخاطب ونیز موثرترین ابزار برای نفوذ - نه تنها در فکر و قلب که- در رفتار نیز هست. نفوذ در قلب ها به مراتب، اقتداری افزون تر از نفوذ در افکار می سازد. رسانه های مورد تاکید در فرهنگ اسلامی که مسجد، واعظ، منبر واذان، نمونه مهمی از آن است، بر محور این نکته می گردد که در این مدل رسانه ای ارتباط انسان با انسان، تماس حضوری است. و این شیوه ارتباطی، در تسخیر افکار خصوصا تصرف قلبها به مراتب موثر است.

شاید راز اقامه هر رکعت نماز د رمسجدجامع معادل 100 رکعت و در مسجد محله معادل 25 و در مسجد بازار معادل 12 رکعت ذکر شده است در نوع رسانه ای و کارکد اینها و منبع موثق و جامع الاطراف بودن اینها دارد زیرا در نسجد محله فقط اخبار محل و در مسجد بازار فقط اخباری تجاری بیان می شود. ونوع مردمی که به این مساجد می آید طیف خاص است یعنی در مسجد محله معمولا اهالی این مسجد و در مسجد بازار اهل بازار. اما این مسجد جامع است که هم همه نوع مردم در آن حضور دارند و لذا هرگونه اخباری در باره همه مناطق گزارش داده میشود.

4- مسجد رسانه خودی

رسانه مسجد به خاطر عدم وابستگی به طاغوت و به تعبیری غیر انتفاعی بودن و نیز انتسابش به خدای متعال، همواره از قداست برخوردار بوده اند. همه این مولفه ها در باوراندان مسجد به عنوان رسانه خودی، بسیار موثر بوده است. به قول پروفسور حمید مولانا استاد برجسته علم ارتباطات،" در مردم شناسی ارتباطی ایران، مسجد یک واژه و جایگاه خودی است. در حالی که روزنامه و مطبوعات، اغلب یک پدیده غیر خودی را در بین مردم به وجود آورده اند."[82] لذاست اعتماد عمومی به این رسانه در طول تاریخ اسلام بیش از اعتماد به هر رسانه دیگر بوده است. این حقیقت در نهضت انقلابی اسلامی ایران کاملا متجلی بود. استاد مولانا در این باره نیز می نویسد:"در طول تاریخ اسلامی ایران، مساجد یکی از مهمترین مراکز ارتباطات همگانی بوده است. در تاریخ اجتماعی و در فرهنگ ایران، مسجد، بزرگترین، متنفذترین و مردمی ترین رسانه جمعی وکلامی بوده است. مسجد در طول تاریخ تمدن اسلامی توانست برای نخستین بار، اطلاعات شفاهی و قلمی بشریت را به صورت یک واحد اطلاعاتی، علمی، فرهنگی ودینی به مردم عرضه کند."[83]

مسجد غیر گروهی و سازمانی( سازمان به معنای مصطلح) است. به دلیل غیر سازمانی بودن، به شدت مردمی است. وامکان تسلط دیکتاتورها به آن به حداقل می رسد. در عین غیر سازمانی بودن، تشکیلاتی ومنظم است. ومخاطبان با هم مرتبط اند.

5- مسجد رسانه اطلاع رسانی صرف نیست

در تمام نظریه ای ارتباطی، رسانه جمعی، وظیفه اطلاع رسانی و ارسال پیام داشته اند. در این بینش می بایست افکار عمومی به سمتی خاص که نهاد های سیاسی وحکومت های قدرت مند دنیا طالبند، سوق داده شود و رفتار جمعی بر اساس الگوهایی که ارائه می شود، شکل گیرد. و دریافت ثبات اجتماعی در راستای اهداف سرمایه داری جهانی حفظ گردد.

در تمام نظریه ای ارتباطی، رسانه جمعی، وظیفه اطلاع رسانی و ارسال پیام داشته اند. در این بینش می بایست افکار عمومی به سمتی خاص که نهاد های سیاسی وحکومت های قدرت مند دنیا طالبند، سوق داده شود و رفتار جمعی بر اساس الگوهایی که ارائه می شود، شکل گیرد. و دریافت ثبات اجتماعی در راستای اهداف سرمایه داری جهانی حفظ گردد.

بدیهی است در این نظریه انسان یک ابزار بیش نیست. ولی دیدگاه رسانه ای اسلامی، انسان را نه تنها به عنوان مخاطبی که پیامی به اطلاع او می رسد، می نگرد، بلکه به منزله مخاطبی می داند که آگاهی به او- به ویژه تعالیش- همواره مورد توجه است. میان تعالی و آموزش و تربیت انسان، تا بدست گرفتن افکارعمومی، تفاوت است. لذا در مسجد اخباری که بزه کاری اجتماعی را بالا ببرد، یا آبروی فردی ریخته شود و یا موجب نشر فساد در جامعه بشود و... هیچگاه مطرح نمی شود. همانچیزی که متاسفانه در رسانه های امروزه رعایت نمی شود. لذا کارشناسان علوم تربیتی از تماس بیش از حد کودکان با تلویزیون، رادیو و ماهواره، پرهیز می دارند. زیرا این رسانه های بجای سالم سازی جامعه هرگونه بی بندباری و رفتار های غیر اخلاقی در به ادعای اطلاع رسانی، ترویج می دهند.

6- مسجد رسانه ای همه جانبه

مسجد تنها یک رسانه شنیداری نیست، بلکه خود معماری، اعمال دینی و اهل مسجد نیز خود در تبلیغ مفاهیم دینی موثر اند. لذا باید مسجد را اعم از یک رسانه سمعی و حتی بصری دید. زیرا آنچه مخاطب می شنود ویا می بیند یک حالت تصنعی و بازیگری ندارد. بلکه یک حقیتی از برخاسته از دل مومنین! واین در تاثیر گذاری بر مخاطبین و وباوراندن آنها به مفاهیم مورد تبیلغ مسجد، اثر بخش تر است.[84]

در بخش ابزارهای تبلیغی مسجد گفتیم که مناره مسجد و اذان آن، ساختمان مسجد، منبر و وعظ آن و... همه یک رسانه اند در انتقال پیام معنوی. ولی دیگر ساختمان، و... رسانه های امروزی این توان را ندارند. در بخش ابزار های رسانه ای مسجد به تفصیل در این باره سخن راندیم.

7- مسجد، رسانه تصویری

در طول تاریخ از مسجد تنها به عنوان "رسانه شنیداری"، بهره نمی بردند. بلکه گاه این رسانه را به "رسانه سمعی و بصری" نیز مبدل میکردند. تا اثر بخشی بیشتری داشته باشد. هنگامی که عثمان به وسیله مخالفان خلافتش به قتل رسید، معاویه که حاکم از طرف عثمان در شام بود برای آنکه علی ع را به دست داشتن در قتل عثمان متهم کند، پیراهن خون آلود عثمان را در کنار منبر مسجد دمشق آویخت. آنگاه مدعی شد که انتقام خون عثمان بر عهده اوست.[85] در همین راستا تنبیه مجرمین نیز هر از گاهی در مسجد انجام می گرفت.[86] گاه لعن ونفرین به اصحاب پیامبرص را بر دیوار مساجد بغداد می نوشتند.[87]

پیامبر اکرم ص برای تبیین اهمیت حقوق الناس، افزون بر بیانات گهربارش، به صورت دیداری نیز اهمیت آن را در مسجد به مردم گوشزد نمود. حضرت در واخر عمر شریف در مسجد فرمود: آنکه او را بر من حقّى باشد بپا خيزد و قصاص بكند! چون قصاص در دنيا محبوبتر است بمن از قصاص آخرت. سوادة بن قيس پيش آمده و گفت: پدرو مادرم به فدایت! روزی که از طايف مى آمدى و من به استقبال آمدم در حالیکه شما سوار ناقه "غضباء" بودى و در دست مبرکتان "قضيب ممشوق". همانکه خواستى ناقه را بزنى، تازيانه به بدن من اصابت كرد. پيامبر ص فرمود: معاذ اللّه ان اكون تعمّدت به خدا پناه میبرم از اینکه این را عمدی کرده باشم. سپس به بلال فرمود که از منزل فاطمه س همان قضيب ممشوق را بياورد. بلال در بيرون مسجد ندا مي زد: كيست آنكه قصاص بدهد قبل از قيامت! اينست پيامبر اكرم قصاص مى دهد از خويش. به در فاطمه آمد و قضيب ممشوق را خواست. و آن را بمحضر پيغمبر ص آورد. حضرت، آن مرد را فراخواند. سوادة بن قيس از پیامبر ص خواست که پیراهنش را كنار بزند. هماندم شيخ گفت: يا رسول اللّه اذن فرما از شكمت ببوسم. لب به شكم پيغمبر نهاده گفت پناه مى برم بموضع قصاص از شكم پيامبر ص از آتش جهنّم. پيامبر ص دوباره فرمود: يا سواده مى بخشى يا قصاص ميكنى سواده گفت مى بخشم يا رسول اللّه پيغمبر ص گفت خدايا سواده را ببخش چنانكه از پيامبرت بخشيد.[88]

حسن ختام این بخش، حدیثی گرانسنگ از مولود و شهید مسجد، حضرت علی ع است که به کارکرد رسانه ای مسجد اشاره دارد. "کسی که به مسجد برود به یکی از این هشت چیز دست می یابد: 1- دوستی که در راه خدا از او استفاده می کند، 2- دانشی که برای او آموزنده باشد، 3- آیه ای از آیات را فرامی گیرد، 4- کلمه ای می شنود که موجب هدایت می گردد، 5- رحمتی به او می رسد، 6- کلمه ای فرامی گیرد که او را از شک باز می دارد، 7و8- گناهی را به دلیل ترس یا شرم ترک می کند.[89]

این حدیث به امتیازات رسانه مسجد به نیکی اشاره دارد. برخی از این موارد بر شنیداری بودن این رسانه ومورد آخر نیز به تاثیر رفتار جمعی و بصری بودن این رسانه تاکید دارد.

مساجد رسانه عمومی- تخصصی

ساخت مساجد تخصصی

تصور ابتدایی از مسجد غیر تخصصی بودن آن را می رساند لیکن عمومی بودن در مقابل انحصاری بودن است نه تخصصی بودن. امروزه در عین داشتن رسانه های بین المللی، برخی از رسانه ها در صدد اطلاع رسانی خاص بر آمده اند. مثلا برخی اخبار آذری زبان ها، برخی اخبار بازار تجارت و برخی.... را عرضه می کنند.

ساخت مساجد تخصصی مثل مسجد بازار، مسجد محله یا مسجد اقوام خاص مثل مسجد زنجانی های مقیم مرکز و... در راستای نیل به این هدف بوده است که مساجد بتوانند نقش رسانه تخصصی را بازی نماید. این در کنار مساجد جامعی است که نقش اخبار عام را دارد امروزه نیز در رسانه های جهان از این رویکرد عمومی و تخصصی بهره میگیرند. در کنار داشتن اخبار عمومی ساعاتی را نیز برای اخبار تخصصی مثل اقتصادی، مذهبی و... اختصاص می دهند. تا مخاطبان خاص خود رانیز از دست ندهند.

در گذشته مساجدی در کنار مدارس ساخته می شد تا دانش آموخته گان، در مساجد از اخبار تخصص خود بهره مند گردند. و یا و یا در بازار مسجدی عمران می کردند که مثلا در آن به یاد گیری فقه التجاره، ممارست داشتند. ساخت مسجد محله برای اطلاع یابی و خبر رسانی در حوزه حوادث محله و بررسی مشکلات آن از این قبیل بوده است. عده ای غیر بومی یک شهر نیز برای حفظ اتحاد خود و نیز خبر یابی و خبر رسانی درباره همدیگر اقدام به ساخت مساجد محله ای میکردند.

هرچند عده ای از تعلق مسجد به گروه خاص مثل مسجد کرمانی ها گله مند ند و معتقدند" مثلا د ر برخی محلات تهران می گویند این مسجد کرمانی هاست. این مطلب اثر دافعه خودش را دارد."[90] لیک به عقیده نگارنده این تخصص گرائی در عین عمومی بودن است. یعنی این به آن معنا نیست که به مسجد بازار، افراد غیر بازاری حق ورود ندارند. بلکه در راستای تشویق اهل بازار به حضور در آن مسجد برای کسب اخبار تخصصی حوزه تجارت بوده است.

کارکرد تخصصی مساجد همره با کارکرد عمومی

مسجد بیت عتیق و آزادی است که جز خدا مالکی ندارد. و لذا انحصاری نیست. لیک این را نباید با تخصصی کردن کارکرد مساجد، خلط نمود. از ابتدای تاریخ اسلام مساجد رد عین عمومی بودن، از فعالیت تخصصی آموزشی، سیاسی، نظامی و حتی برنامه های ویژه زنان، بی بهره نبوده است. رسانه های امروزی که در عین عمومی و سهل الوصل برای همه بودن از تخصصی بودن هم بی بهره نبوده و دارای برنامه های خاص کودکان، علمی، تفریحی و.... هستند.

در عصر رسالت، بحث های آموزشی در مسجد، به عنوان رسانه آموزشی، انجام می گرفت. "اصولا معنای فنی مدارس تا قرن چهارم هج شناخته شده نبود"[91]

در متون دینی می خوانیم که گاهی افراد سوال می پرسیدند و لی اهل بیت ع برای نشر پاسخ به همگان، به پرسشگر به تنهای جواب را نداده بلکه ندا می دادند تا همه در مسجد حاضر شده و از پاسخ آن مطلع گردند. كسى به آن حضرت علی ع گفت: يا امير المؤمنين! پروردگار را براى ما طورى توصيف كن كه گويا او را با چشم خود مى بينيم! امام ع از اين سخن به خشم آمد و مردم را در مسجد جمع كرد و در ضمن سخنان خويش كه معروف به خطبه اشباح است فرموده: آنچه را قرآن از اوصاف خدا بيان كرده از آن پيروى كن و از نور هدايت آن كسب نور نما و آنچه شيطان به فكر تو مى آورد و در قرآن و كلام رسول و امامان نيست علم آنرا به خدا واگذار. بدانکه راسخون در علم كسانى هستند كه اقرار به جهل، آنها را از ورود به عالم غيب كفايت كرده است و خدا اعتراف به جهل آنها را، رسوخ در علم ناميده است. و اعلم انّ الراسخين فى العلم هم الذين اغناهم عن اقتحام السّدد المضروبة دون الغيوب، الاقرار بجملة ما جهلوا تفسيره من الغيب المحجوب... و سمّى تركهم التعّمق... رسوخا.[92]

در کنار این اطلاع رسانی تخصصی آنجا که ضرورت بود باید در مسجد پیش دید همگان قرار میگرفت تا موجب تنویر افکار عمومی گردد. امام در نامه ای به مالک اشتر، دستور می دهد که در صورت حدوث خطائی، جهت زدودن تشوش خاطر عموم، در حضور مردم در مسجد حاضر شده و ضمن اعتراف به خطا از مردم پوزش بطلبد. دراین نامه می خوانیم: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم اين فرمانى است كه بنده خدا على، امير المؤمنين، به مالك پسر حارث نخعى معروف به اشتر عطا ميكند و بموجب آن فرماندارى كشور مصر و خزانه خراج آن را بدو مى سپارد و نيز اختيارات سپاه اسلام را كه در آنجا متمركزند تحت فرمان او مى گذار ... اگر روزى در طىّ انجام وظيفه باشتباه پاى از حدود حق بيرون گذارى و ملّت مصر از لغزش تو آگاه شوند، بر خطاى خود اعتراف كن و در مسجد صلاى عام در دم و بى پروا از جامعه پوزش خواه![93]

تعامل رسانه های دیگر با مسجد

ابزار های اطلاع رسانی، برای دست یابی به اعتماد مخاطبان و اقبال آنان به هر وسیله ای دست می یازند. اما یکی از بهترین راه های جذب اعتماد عمومی، وابسته سازی این رسانه ها به مساجد است. مسجد به خاطر داشتن شاخصه های خاص، همواره مقبول مسلمانان بوده است. لذا در حوادث اجتماعی مسلمانان، اقبال عمومی مردم به مسجد، برای درک حقیقت ماجرا را بیشتر می بینیم. در نهضت های اسلامی علیه استکبار، علیرغم شبکه های اطلاع رسانی دیگر، مسلمین اخبار خود را از مساجد می گرفتند. این همه اعتماد به مسجد، ناشی از قداست، خودی بودن، سابقه تاریخی خوش در اطلاع رسانی است. لذا صاحب نظران علم ارتباطات مثل پروفسور مولانا[94]، بر تهیه و شر مطبوعات از مساجد، تاکید دارند. زیرا مطبوعاتی که از جریده ای که از کانون قداست، خودی و خوش سابقه در عرصه اطلاع رسانی، صادر شود، کاملا مورد اقبال جامعه است.

اسلام در کنار مسجد، استفاده از وسایل نوین رسانه ای مثل روزنامه وجراید، رادیو و تلویزیون، آمفی تئاتر و... را نیز نفی نمی کند.اتقاقا پروفسور حمید مولانا بر این باور است که اینها باید درکنار مسجد باشد.[95]

زیرا مخاطبی که مسجد را محل نیایش یا آرامش روحی خود برگزیده است، آن را کانون هدایت انسان می شمارد. واین تلقی از مسجد، بی شک نسبت به دیگر ابزار تبلیغی که در کنار مسجد و همراه با مسجد باشد، نیز خواهد بود. و آنوقت است که تاثیر آنها بر مخاطب بیشتر از خواهد بود.

بسنده کردن به وسایل تبلیغی سنتی، کازم ولی کافی نیست زیرا اگر همه ابزار های تبلیغی از آن مسجد باشد، تاثیر گذاری شان بیشتر خواهد بود. واین، خود رسانه ها را در رسیدن به اهداف شان یاری خواهد نمود.

میزان موفقیت کارکرد وسایل ارتباط جمعی، متوقف بر مقدار موفقیت آنها در برقراری ارتباط با انسان هاست. این مهم، تنها با قالب های نوین و جذاب مثمر نخواهد بود. بلکه محتوای پیام نیز در این باره نقشی بسزا دارد. واکنش رفتار جمعی انسانهای یک جامعه در برابر پیامی که به او می رسد، به خوبی نشان می دهد که مرکز ارسال پیام و ابزار ارسال آن پیام، چه اندازه در القای پیامشان موفق بوده اند. با نیم نگاه مقایسه ای، به پیشینه موفقیت رسانه مسجد و دیگر رسانه ها، این را در می یابیم که با وجود پیشرفته گی رسانه های دیگر نسبت به مسجد، این کانون الهی در پیام رسانی به مخاطبین موفق تر از آنها بوده است. سالیان متمادی غرب در ایران کوشید با ارسال پیام و القای فرهنگ مطلوبش، و با گسترش مراکز مطبوعاتی، سینمائی، انجمن ها و محفلهای متعدد ارتباطی به سلطه خویش همچنان ادامه دهد. ولی دیدم که د رانقلاب اسلامی سال 1357 پایگاه های ارتباطی مورد تاکید انقلاب، مساجد و تشکل های مذهبی توانستند با وجود برخورداریشان از شکل سنتی در ارسال پیام به سرعت بر رسانه های ارتباط جمعی پیشرفته غرب در ایران، فایق آمده و واکنشی خلاف آنچه آنها انتظار داشتند، از خود نشان دهند.[96]

دردنیای امروز که همه رسانه ها تحت کنترل صهیونیسم و باندهای قدرت سیاسی اقتصادی است، ضرورت حفظ کارکرد رسانه ای مساجد به عنوان مکان های مردمی و آزاد، جدیت چند برابر می یابد. زیرا تنها این رسانه است که می تواند صدای مستضعفین را فریاد بزند. حفظ کارکرد رسانه های مسجد، اکتفا به روشهای گذشته نیست، بلکه با مسجد یکردن رسانه های مدرن نیز می توان به این اهداف نایل آمد.

آنوقت اهمیت تقویت این رسانه عمومی اهمیت بیش از گذشته پیدا می کند که امروزه رسانه های قدرتمند به رقابت با مسجد آمده اند. اگر مساجد دیروز به این وظیفه اطلاع رسانی و تبیلغ مشغول بودند، رقبایی نبود که جوانان را جذب خود و گریزان از مسجد سازد. ولی کنون، باید مسجد را در توانمند سازی رسانه ای، پرنفوذ تر آز آنها کنیم.

باید مواظب شد که در کشور اسلامی، رسانه های مدرن، رقیب در عرض مسجد نبشند بلکه یار مسجد و در طول آن قرار بگیرند. زیرا رفتار آنها اگر از کارکرد رسانه ای مسجد بکاهد مصداق "منع مساجد" خواهدبود. منع نمودن مساجد از ذكر نام نامى حق تعالى به دو روش می باشد: اول اینکه با قهر و سلطه مومنین را از دخول در مساجد، منع مینمايند. دوم آنکه به سبب برخی کار ها و مؤسسات غير دینی، که بخار جذابیت هایی که دارند، مردم را از ورود در مساجد، باز می دارند. هرچند با نگاه ابتدایی "منع از مساجد" شامل دسته دوم نمی شود، "لكن به تدبر و تأمل شخص عاقل و فطن دريابد كه اينگونه امور هم مدخليت خواهد داشت در منع از مساجد نسبت به اشخاص ضعيف الايمان".[97] البته بايد دانست كه آيه هر چند هم، شأن نزول خاصى داشته باشد، در مقام بيان يك حكم كلى است و در مورد تمام افراد و يا گروههايى است كه مردم را از رفتن به مساجد و انجام عبادات به هر دليل منع كنند و باعث ويرانى مساجد شوند. و ما در تاريخ نمونه هايى از آن را ديده ايم كه گاهى به خاطر اغراض سياسى، مساجد را بسته اند و يا گروه خاصى را از ورود به آن منع كرده اند.[98] یادمان باشد که خرابى مسجد تنها با بيل و كلنگ نيست، بلكه هر برنامه اى كه از رونق مسجد بكاهد، تلاش در خرابى آن است.[99]

رسانه های مسجدی، مقبول جامعه

مسجد بخاطر دارا بودن ویژگی های خاص، بر دلهای مردم حکمرانی می کند. بخاطر قداستی که دارد، در بین مردم، به صدق بیان شهرت یافته است، بخاطر وابسته نبودن به دولت و احزاب، یک رسانه مردمی و به عبارت دیگر خودی است. و بخاطر داشتن سابقه ای نیک در اطلاع رسانی، مورد سوئ ظن مردم نیست. لذا رسانه وابسته به مسجد، در باور عموم، صادق القول، مردمی و غیر تحریف گراست. چیزی که رسانه ای با هزینه های کلان به دنبال دست یافتن بدان هستند! استاد مولانا در این باره می گوید: "در طول تاریخ اسلامی ایران، مساجد یکی از مهمترین مراکز ارتباطات همگانی بوده است. در تاریخ اجتماعی و در فرهنگ ایران، مسجد، بزرگترین، متنفذترین و مردمی ترین رسانه جمعی وکلامی بوده است. در مردم شناسی ارتباطی ایران، مسجد یک واژه و جایگاه خودی است. در حالی که روزنامه و مطبوعات، اغلب یک پدیده غیر خودی را در بین مردم به وجود آورده اند. مسجد در طول تاریخ تمدن اسلامی توانست برای نخستین بار، اطلاعات شفاهی و قلمی بشریت را به صورت یک واحد اطلاعاتی، علمی، فرهنگی ودینی به مردم عرضه کند."[100]

دکتر حمید مولانا مدیریت بر مطبوعات از جانب مساجد را "الگوی جدید" مدیریت مطبوعات می داند. "مطبوعات ما موقعی اصیل، اسلامی، مردمی، ملی ومحلی به معنای واقعی خواهد بود و به عنوان "الگوی جدید" مورد توجه دیگران قرار خواهد گرفت. که بنیاد مالکیت و اهداف آن از جنبه های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی وحرفه ای در مهمترین نهاد مکتبی و مذهبی جامعه اسلامی قرار گیرد. وچنین پایگاهی مساجد هستند. به طور خلاصه ما باید مطبوعاترا به مساجد بفرستیم و مسجد بایددر هر شهر و قصبه، مرکز انتشار روزنامه یا مجله آن ناحیه در سطح محلی یا ملی شده وحرفه روزنامه نگاری، مطبوعاتی و استعداد نویسندگان و خبرنگاران وهنرمندان، همانند استادان علم و دانش قرون گذشته، در مساجد و موسسات وابسته به آنها متمرکز شوند."[101]

متاسفانه در جهان اسلام، مطبوعات تجربه وابستگی به احزاب و... را که د رغرب نا کارآمد است، می آزمایند. لذا با وجود قوانین مطبوعاتی، همچنان در این عرصه ناموفق ظاهر شده ایم. چون هیچ گاه مطوعات را با ظرفیت های اسلامی و ایرانی همخوان نکرده ایم. برای دست یابی به مطبوعات مطلوب جامعه اسلامی، باید استراتیژی تعریف نمود. و این به باور صاحب نظران علم ارتباطات، در وابستگی به مطبوعات به مساجد، خلاصه می شود.

"برای ایجاد یک سیستم وسیع مطبوعاتی بومی واسلامی، که با مردم سالاری اسلامی تطابق داشته وتا حد امکان از آسیب وضررهای موجود در سیستم های مطبوعاتی متداول در دنیا مصون باشد، چه باید کرد؟

"ما قانون مطبوعاتی[در ایران] داریم ولی یک استراتیژی وبرنامه ملی نداریم که جایگاه مطبوعات را در جامعه ونظام اسلامی، مستحکم ومردمی کند... ما باید از تجربه تلخ سیستم های مطبوعاتی دوقرن گذشته وامروزی دنیا، درس آموخته وشالوده یک نظام مطبوعاتی اسلامی- بومی را بریزیم که در آن مردم مشارکت دارند. اما به یک اصلاحات انقلابی و عظیم وبه یک تصمیم گیری قاطع و به یک برنامه جامعی احتیاج داریم که فراسوی تزئینات و وضع معلق کنونی باشد."[102]

رسانه های مسجدی، صداقت در اطلاع رسانی دارند.

صداقت در اطلاع رسانی، حلقه مفقوده دنیای رسانه ای امروز است. با وجد گسترش کمی غیر قابل شمار رسانه ها و مطبوعات، اذعان عمومی به صدق گزارشات آنها، محل تردید و انکار است. نویسندگانی که در رسانه ها مینویسند، باید خود متخلق به اخلاق باشند. تاکید اندیشندان بر اخلاق در جامعه مردن ناشی از درک این واقعیات تلخ است. قلم بدستانی که برای رسیدن به مادیات، حاضر به تحریف هر حقیقتی هستند.

اینجاست که باید محیط مرکز اطلاع رسانی خود محیط اخلاقی و دینی باشد. که نفس حضور در آن مکان نویسنده را از نوشتن هر مطلب نادرستی باز دارد. بی شک خبر نویسی که در مسجد می نویسد نمی تواند به تحریف واقعیات دست یازد.

بنابرین از دیگر پیامدهای مبارک وابستگی مطبوعات به مساجد این است که اقبال عمومی به این رسانه های نیز افزایش می یابد زیرا نویسندگان و گویندگان این رسانه ها، افرادی متعهد هستند که جز حق چیزی را ننگارند و بیان نکنند.

اهالی رسانه مسجد، اخلاقی اند

مسئولیت شناسی ورعایت موازین اخلاقی در درست رساندن پیام به مخاطب، با محیطی که در َآن انجام وظیف می کند، رابطه مستقیم دارد[103]. مسجد به عنوان محل نظارت حاکم عدل، خدای قهار، نویسنده را از تحریف حقایق باز می دارد. چیزی که امروزه در رسانه ها، یک ترفند و حتی یک راهبرد برای رسیدن به اهداف خود است. اگر روزنامه نگار این احساس را بکند که در کجاست، تحت نظارت جدی و بدون چشم پوشی خای پادش ده و جزاگر قرار دارد. دیگر هر آنچه را که می خواهد نمی نویسد بلکه هر آنچه را که هست، می نگارد.

مسجد به عنوان رسانه مقدس، بر دلها نفوذ دارد. در این راستا باید از نیروها متدین و اخلاقی در مدیریت این رسانه بهره برد. ونیز لازمه حفظ این اطمینان مخاطبین به این رسانه قدسی، وابسته نکردن آن به احزاب و گروههای خاص سیاسی، است. آن وقت است که این رسانه سنتی همچنان، مورد اعتماد مردم خواهد بود.

در قران ما مامور به عمران مساجد شده ایم. اگر عمران عام است و خاص کارهای ساختمانی مسجد نمی شود. در عرصه رسان مسجد نیز باید کوشید. ولی در قرآن مجید، برخی از افراد را از عمران مسجد باز داشته است. پس روشن می شود که هر کسی را نباید به مدیریت رسانه مسجد و رسانه های مسجدی، راه داد. پس متوليان و پاسداران مساجد نيز بايد از ميان پاكترين افراد انتخاب شوند، نه اينكه افراد ناپاك و آلوده به خاطر مال و ثروتشان، و يا به خاطر مقام يا نفوذ اجتماعيشان- آن چنان كه در بسيارى از نقاط متاسفانه رايج شده- بر اين مراكز عبادت و اجتماعات اسلامى گمارده شوند. بلكه تمام دستهاى ناپاك را از تمام اين مراكز مقدس بايد كوتاه ساخت. و از آن روز كه گروهى از زمامداران جبار و يا ثروتمندان آلوده و گنهكار دست به ساختمان مساجد و مراكز اسلامى زدند، روح و معنويت و برنامه هاى سازنده آنها مسخ شد، و همين است كه مى بينيم بسيارى از اين گونه مساجد شكل مسجد ضرار را به خود گرفته است.[104]

در طول تاریخ اسلام، مسلمانان جایگاه منبر را بسیار مقدس می شمردند. در نگاه آنان خطیبی که بر فراز منبر می رفت، در واقع در جای شخصی بلند مرتبه مانند رسول الله ص می نشست. و این اقتضا می کرد که این شخص خود را متخلق به ویژگی های آن بزرگوار بنماید. لذا اگر افراد نالایقی این رسانه مقدس را تصرف می کردند، مورد اعتراض مردم متدین واقع می شدند. علما و شعرا و... به تقبیح وهجو آنان اقدام می کردند.

هرچند این رسانه مقدس هر از گاهی دست نا اهلان افتاد. لیکن این سبب نشده تا از اعتماد مردم به این رسانه سنتی، کاهش یابد.

ازتصاحب این جایگاه مقدس توسط معاویه گرفته تا سعی استکبار نوین در استحاله رسانه ای مساجد و استفاده از این مقام مقدس در راستای اهداف شوم خود، همه و همه نشان از بلندای نفوذ معنوی این رسانه دینی است. شعرا نیز هر از گاهی در ابیات خود از این تسلط مستکبرین به این رسانه مستضعفین، به تلخی یاد کرده اند.

فتح علی خان صبا گوید:

گام بر منبر احمد زده اکنون بوجهل     تکیه بر مسند مهدی زده اینک دجال

سنایی نیز چنین سروده:

حسرت آن را کی بود کز دخمه زی دوزخ رود     حسرت آن را به دوزخ از سر منبر برد

نکته جالب آنکه رسول مکرم اسلام هرگاه مسجدی را که نا اهلان به مدیریت آن دست زدند، تخریب نمود مثل مسجد ضرار. و این رسانه را اگر گاهی د رابتدا به دست کسی سپرده بود که شایسته تر از او کسی بود آن را حتی پس گرفته و به شخص لایق تر می سپرد. وقتى آيات سوره برائت نازل شد رسول خدا (ص) آن را به ابى بكر داد تا به مكه ببرد و در منى در روز عيد قربان براى مردم قرائت كند. ابو بكر به راه افتاد و بلا فاصله جبرئيل دستور آورد كه اين ماموريت را از ناحيه تو مردى جز از خاندان خودت نبايد انجام دهد. رسول خدا (ص) امير المؤمنين (ع) را به دنبال ابى بكر فرستاد، و آن جناب در محل" روحاء" به وى رسيد و آيات نامبرده را از او گرفت و روانه شد. ابى بكر به مدينه بازگشت و عرض كرد: يا رسول اللَّه! چيزى در باره من نازل شد؟ فرمود: نه، و ليكن خداوند دستور داد كه اين ماموريت را از ناحيه من جز خودم و يا مردى از خاندانم نبايد انجام دهد.[105]

میزان توانمندی مسجد در عرضه اندیشه اسلامی به همه مردم دنیا را باید در نوع مدیران آن جستجو کرد. مسجدی که عمران آن به دست مردان متاله باشد، مسجدی توانمند و جذاب و مرد اعتماد عموم بوده و اگر عمران مسجد در اختیار افراد ناشایست بافتد، از ارج آن مکان مقدس در اذهان عموم خواهد کاست.

مولوی میگوید:

آن بناى انبيا بى حرص بود     لا جرم پيوسته رونقها فزود

ای بسا مسجد برآورده كرام     ليك نبود مسجد اقصاش نام

کعبه را كه هر زمان عزّ مى فزود     آن ز اخلاصات ابراهيم بود

علل کاهش کارکرد رسانه ای مسجد بعد از انقلاب

1- عدم ظرفیت سازی در مسجد

به دلیل اینکه رسانه های غیر دینی، قبل از انقلاب دردست، رژیم شاهنشاهی بود، مردم تمام اطلاعات دینی، اجتماعی، آموزشی و....خود را از مسجد می گرفتند. چون تنها رسانه سنتی مسجد را به خاطر غیر وابسته بودن به طاغوت، صادق می دانستند. ولی بعد از انقلاب، بخاطر مدیریت رسانه های مدرن مثل روزنامه، تلویزیون، رادیو و... توسط نیروهای انقلابی، این ها به عنوان رسانه ای در عرض مسجد ویا حتی جایگزین قرار گرفتند.

حال برای باز گرداند مسجد به توان رسانه بالائی که در دهه های چهل و پنجاه داشت، باید در مولفه های نیاز مردم به مساجد، تغییر داد، تا با حساس نیاز، همچنان توان بزرگ رسانه ای مسجد حفظ شود.

2- عدم تعریف جایگاه رسانه رقیب و مدرن

فقدان بینش کافی مسئولان وسیاست گذاران در تدوین راهبردی متناسب با فرهنگ بومی، و نبود تعریفی جامع و کامل از چگونگی تعامل نهادهای سنتی و نوین در جامعه، از جمله دلایلی است که می توان از آنها به منزله عوامل " عدم ناکامی" در عرصه استفاده تبلیغی و رسانه ای از مسجد نام برد.

مقوله"سنت" و "مدرنیته"، سازمان مسجد را نیز بی تاثیر نگذاشت. بخاطر عدم تعریف مشخص از نحوه تعامل این دو بعد از انقلاب، آنچنان تازیانه مدرنیته بر پیکر سازمانهای سنتی ضربه زد که بازیابی نهاد های سنتی روزی با مشکل مواجه خواهد شد.

تاسیس و توسعه سینما، فرهنگسرا، صدا و سیما، مطبوعات و... بدون مشخص نمودن جایگاه، محدوده فعالیت، وظایف و اختیارات، کارکرد رسانه ای مساجد را محدود ساخت.

یکی ا ز راههای تغییر در مولفه های نیاز به مسجد، تخصص گرایی است. امروز که دوره تخصص گرائی است و هر کس پاسخی خاص به نیاز ویژه خود را می طلبد. باید مساجد نیز با رویکر تخصص گرایی به احیای ظرفیت بر خیزند. چه می شد که مساجد ما خطیبی و برنامه ویژه کودکان، ویژه جوانان، زنان و... داشته باشد!؟ مگر نه آن است که خطیبی که به صورت عمومی صحبت می کند نمی تواند نیاز همگان را پاسخ دهد. اگر مخاطب احساس نکند که پاسخ به نیازش را در مسجد می تواند بیابد، آیا رو به مسجد میکند؟!

3- روز آمد کردن این رسانه

جهت پیروزی در این رقابت نا متقارن رسانه ای غرب علیه مساجد و اسلام، با در دو حوزه "قالب" و "محتوا" عرضه اندیشه اسلامی در عرصه بین الملل را بروز و بلکه پیشرو نمود.

در حوزه محتوا باید با تربیت افراد خاص برای مدیریت بخشهای مختلف مسجد، همت گماشت. در عصر کنونی که تخصص لازمه مدیریت است مبادا در حوزه امور مهمی مانند مساجد ما به غفلت از آن بگذریم. به حمد ایزدی غنای منبعی اسلام در این زمینه سر آمد و بی نظیر است. که تنها کافی با اجتهاد آنها کشف و به جهان نمایان ساخت. آن وقت است که هیچ رسانه ای از حیث محتوا به رقابت با سلام نخواهد نشست.

در حوزه قالب نیز باید آن ثسمت از کارکرد های سنتی مساجد که امروزه موضوعا، منسوخ شده اند را کنار گذاشته و با همگون سازی کارکرد های دیگر سنتی مساجد با مقاتضای زمان، در احیای آن ها کوشید. مثلا برای احیای تمدن اسلامی ناب، باید همه مطبوعات تحت مدیدریت مسجدی قرار گیرد. زیرا محتوای بلند را باید در قالبی زیبا روانه بازار ساخت. ما در این باره در بخشتعامل رسانه های دیگر با مسجد، به تفصیل سخن می گوییم.[106]

کتــــــــــابــــــــــنامه

1- قرآن کریم.

2- نهج البلاغه.

3- ترجمه قرآن،مكارم شيرازى، ناصر، دار القرآن الكريم( دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامى)، قم، دوم، 1373 ش .

4- روزنامه ابرار، 7/12/1379.

5- مسجد آئینه اسلام، روژه گارودی، انتشارات ژگوار.

6- کارکرد مساجد، دبیرخانه ستادعالی هماهنگی ونظارت برکانون های فرهنگی، هنری مساجد، رسانش، تهران، اول، 1384ش.

7- دوماهنامه مسجد، ش3، ش6، ش15، ش43، ش45، ش46.

8- فصلنامه معرفت، س9، ش33، فروردین و اردیبهشت 1379.

9- مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، نیل، تهران، 1351.

10- خاطرات همفر جاسوس انگلیسی درممالک اسلامی، ترجمه محسن مویدی.

11- جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام ، نجفى، محمد حسن بن باقر، دار إحياء التراث العربي ، بيروت، هفتم ، محقق/مصحح: شيخ عباس قوچانى .

12- العروة الوثقى ، بهائى، بهاء الدين محمد بن حسين عاملى ، كتابفروشى بصيرتى ، قم، اول ،1390 هق.

13- المبسوط فی فقه الامامیه، طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن ، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، تهران، سوم ، 1387 ه ق ، مصحح: سيد محمد تقى كشفى .

14- المهذب، طرابلسى، ابن براج قاضى، عبد العزيز بن نحرير، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، اول ، 1406 ه ق ، محقق/مصحح: جمعى از محققين و مصححين تحت إشراف شيخ جعفر سبحانى .

15- من لایحضره الفقیه، قمّى، شيخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، قم، دوم ، 1413 ه ق .

16- سیمای مسجد، رحیم نوبهار، اول، 1372 .

17- الکافی، كلينى، ابو جعفر محمد بن يعقوب، دار الكتب الإسلامية، تهران،  چهارم، 1407 ه ق .

18- منجد الطلاب.

19- بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عليهم السلام ، مجلسى دوم، مولى محمد باقر بن مولى محمد تقى ،

20- النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى ، طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن ، دار الكتاب العربي ، بیروت، دوم، 1400 ه ق .

21- فرهنگ اصفهان، ش 12، پاییز 1378.

22- ترجمه قرآن، فولادوند، محمد مهدى، نشر دار القرآن الكريم( دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامى)،تهران ، اول، 1415 ق.

23- ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن ، طبرسى فضل بن حسن ، ترجمه: مترجمان ، انتشارات فراهانى ، اول، تهران ، 1360 ش ، تحقيق: رضا ستوده .

24- ترجمه تفسير جوامع الجامع ، طبرسى فضل بن حسن ، ترجمه: مترجمان ، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، دوم، 1377ش ، تحقيق: با مقدمه آية الله واعظ زاده خراسانى .

25- مطهری مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا.

26- آشنایی با آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، نشر مشعر.

27- مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، نورى، ميرزا حسين ، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، بیروت، اول، 1408 ه ق .

28- مسجد وانقلاب اسلامی،رضا شریف پور، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران، 1380.

29- تفسير روان جاويد، ثقفى تهرانى، محمد، انتشارات برهان ، تهران ، سوم، 1398 ق .

30- روزنامه خرداد، 26/5/1378 .

31- مدینه اسلامی، محمد عبدالستار عثمان، ترجمه علی چراغی، امیرکبیر، تهران، 1376ش.

32- محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار بیروت، بیروت، 1985م.

33- واقدی محمد بن عمر، المغازی، موسسه الاعلمی، بیروت، 1989م.

34- خمینی روح الله الموسوی، صحیفه نور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، 1370.

35- تفسیر کاشف، بی آزار شیرازی، عبدالکریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1363.

36- اسلام در جهان امروز، کنت ول اسمیت، ویلفرد، ترجمه حسن علی مهروی، دانشگاه تهران، تهران، 1356.

37- نهضت امام خمینی، روحانی سید حمید.

38- ترجمه تفسیر المیزان، موسوى همدانى سيد محمد باقر، دفترانتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم، پنجم، قم ، 1374 ش .

39- تفسیر قمی، قمى على بن ابراهيم ، دارالكتاب ، قم ، چهارم ، 1367 ش ، تحقيق: سيد طيب موسوى جزايرى .

40- يادنامه علامه شريف رضى(مقالات كنگره ششم)، السيدالرضي ، منشورات روشنگر، اول، 1408هق.

41- جلوه هاى حكمت، ناظم زاده قمي، سيد أصغر، مركزالنشرالتابع لمكتب الإعلام الإسلامي ، قم، دوم، 1417هق .

42- شرح نهج البلاغه(مدرس وحيد)، أحمد المدرس الوحيد، 1401هق.

43- شرح نهج البلاغة(ابن ابى الحديد)، عز الدين أبو حامد ابن أبي الحديد، مكتبةآيةالله المرعشى النجفي العامة، قم، 1378، مصحح: محمدأبوالفضل إبراهيم.

44- شرح غررالحكم ودررالكلم(خوانسارى)، جمال الدين محمد الخوانساري ، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، سوم، 1408هق .

45- سخنان على عليه السلام ازنهج البلاغه، فاضل ، جواد، القسم الفني لمؤسسةالإعلام الإسلامي ، تهران، یازدهم، 1417هق .

46- يادنامه دومين كنگره نهج البلاغه ، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامي و مؤسسه نهج البلاغة، تهران، اول، 1405هق .

45- مفردات نهج البلاغه ، قرشي بنابي ، سيد علي أكبر، مؤسسة قبلة الثقافيةللطباعةوالنشر، تهران، اول، 1419هق ، مصحح: محمدحسن بكائي .

46- فرهنگ نهج البلاغه ، صبحي صالح ، مترجم: مصطفى رحيمي نيا، منشورات إسلامي ، تهران، اول، 1412هق.

47- فرهنگ موضوعات كلى نهج البلاغه ، دشتي ، محمد، مؤسسةأميرالمؤمنين(ع)، قم، اول.

48- فرهنگ مسجد، دفتر مطالعات وپژوهش های مرکز رسیدگی به امورمساجد، موسسه فرهنگی ثقلین، قم، اول، 1385.

49- معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهية، محمود عبد الرحمان .

50-  مصطلحات الفقه ، مشكينى، ميرزا على .

51- تحرير الوسيلة، خمينى، سيد روح اللَّه موسوى ، ناشر:مؤسسه دار العلم، قم، اول.

52- تحلیلی در انقلاب اسلامی، محمدی، منوچهر، امیر کبیر،تهران، 1373.

53- دین ودولت در ایران، آلگار، حامد، ترجمه ابوالقاسم سری، طوس، تهران، 1365.

54- ترجمه قرآن، ارفع، سيد كاظم ، مؤسسه تحقيقاتى و انتشاراتى فيض كاشانى ، تهران ، اول ، 1381 ش .

منابع لاتین:

1- Encyclpedia, Britanica, 1976.

سایتها:

پايگاه پژوهشی مسجد     www.Pajuheshi.rg

خبرگزاري شبستان     www.shabestan.ir

خبرگزاری مهر     www.mehrnews.ir

پايگاه اطلاع رساني مساجد ايران     ww.masajed.inf

پايگاه سازمان عمران مساجد     www.mranemasajed.cm

مرکز رسیدگی به امور مساجد     www.masjed.ir

[1] - کارکرد مساجد، مقاله تحول ارتباطات ونقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی: نوشته مجید رضائیان، ص129 / دوماهنامه مسجد، ش6

[2] - کارکرد مساجد، مقاله مسجد و تعلیم وتربیت، نوشته دکتر سید مهدی سجادی، ص206 / دوماهنامه مسجد، ش43

[3] - کارکرد مساجد، مقاله مسجد و تعلیم وتربیت، نوشته دکتر سید مهدی سجادی، ص206 / دوماهنامه مسجد، ش43

[4] - کارکرد مساجد، مقاله مسجد و تعلیم وتربیت، نوشته دکتر سید مهدی سجادی، ص207 / دوماهنامه مسجد، ش43

[5] - تفسير نمونه، ج 7، ص286

[6] - کارکرد مساجد، مقاله مسجد و تعلیم وتربیت، نوشته دکتر سید مهدی سجادی، ص207 و 208/ دوماهنامه مسجد، ش43

[7] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص253 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات،7/4/1380

[8] - مقاله کارکرد سیاسی مسجد، جهانگیری یحیی، دفتر مطالعات وپژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، بخش مسجد مرکز قیام های اسلامی

[9] - کارکرد مساجد، مقاله نقش مسجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، نوشته دکتر عباس نقیئی، ص436 / دوماهنامه مسجد، ش46

[10] - همفر، خاطرات همفر جاسوس انگلیسی درممالک اسلامی، ترجمه محسن مویدی، ص96

[11] - صحیفه نور، ج 1، ص 186

[12] - کتاب"أنيس الفقهاء": ما واظب عليه صلّى اللّه عليه و سلم و لم يتركه إلا مرة أو مرتين. کتاب"الأدلة": ما صدر عن الرسول صلّى اللّه عليه و سلم غير قرآن من قول و فعل و تقرير. کتاب"الموجز في أصول الفقه": ما صدر عن النبي محمد صلّى اللّه عليه و سلم من أقوال لم يقصد بها الإعجاز و أفعال غير جبلية و تقريرات.معجم. المصطلحات و الألفاظ الفقهية، ج 2، ص299

[13] - مصطلحات الفقه، ص22

[14] - البقرة:114 وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعى في خَرابِها أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْي وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذاب عَظيم : كيست ستمكارتر از آن كس كه از بردن نام خدا در مساجد او جلوگيرى كرد و سعى در ويرانى آنها نمود؟! شايسته نيست آنان، جز با ترس و وحشت، وارد اين (كانونهاى عبادت) شوند. بهره آنها در دنيا (فقط) رسوايى است و در سراى ديگر، عذاب عظيم (الهى)! / النور:36 في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ : اين چراغ پرفروغ) در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن را بالا برند (تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان باشد) خانه هايى كه نام خدا در آنها برده مى شود، و صبح و شام در آنها تسبيح او مى گويند.

[15] - آیه الله خامنه ای: ملت ايران بايد مساجد را مغتنم بشمارد و پايگاه معرفت و روشن بيني و روشنگري و استقامت ملي به حساب آورند. اگر کسي خيال کند که در مسجد، فقط چند رکعت نماز مي خوانند و بيرون مي آيند و اين چه تأثيري دارد، خطاست. اين طور نيست. اوّلاً اگر همان چند رکعت نماز هم با چشم بصيرت نگاه شود، خودِ نماز که به زبان مُشَرِّع مقدّس نماز و اذان، خيرالعمل و فلاح است، مايه برکات زيادي مي شود. نماز يک ملت را به قيامِ للَّه وادار مي کند. نماز انسانها را از فساد دور و به خلوص و فداکاري نزديک مي کند. علاوه بر آن، مسجد فقط براي نماز نيست؛ در مسجد انواع عبادات هست. از جمله آن عبادات، تفکر است که «تفکر ساعة خير مِن عبادة سنة» ، يا در بعضي از روايات است که «من عبادة اربعين سنة»، يا «سبعين سنة» - البته فکر کردن درست - افراد مسجد برو، اين فکر را به وسيله شنيدن سخنان عالم دين و فقيه به دست مي آورند.[15]

[16] - مستدرک الوسائل، ج11، ص220، ح12798 / نهج السعاده، ج7، ص306

[17] - خمینی روح الله الموسوی، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1370، ج18، ص67

[18] - التوبة:18 مساجد خدا را تنها كسى آباد مى كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زكات را بپردازد، و جز از خدا نترسد اميد است چنين گروهى از هدايت يافتگان باشند.

[19] - توبه، آیه 18

[20] - مخزن العرفان در تفسير قرآن، ج 2، ص 45

[21] - تفسير نور، ج 1، ص 186

[22] - روحانی سید حمید، نهضت امام خمینی، ج2، ص158

[23] - بی آزار شیرازی عبدالکریم، تفسیر کاشف، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363، ج5، ص292

[24] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص256 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[25] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص255 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[26]- پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص256 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[27] - از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با شركت كنندگان در همایش هفته گرامی داشت مساجد، 30/5/84 / http://www.khamenei.ir/FA/News/detail.jsp?id=840530A

[28] - کارکرد مساجد، ص317

[29] - کارکرد مساجد، ص289

[30] - کارکرد مساجد، ص68 که نقل کرده از(ابن جوزی، الوفاء باحوال المصطفی، مصر، دارالکتب الحدیثه،ج1، ص182)

[31] - کارکرد مساجد، ص69 که نقل کرده از (ابن هشام، السیره النبویه، ج1، ص336)

[32] - کارکرد مساجد، ص70 که نقل کرده از (عاملی جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ج1، ص263)

[33] - کارکرد مساجد، ص272 که نقل کرده از(محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت، 1985م، ص152)

[34] - فرهنگ مسجد، ص209 که نقل کرده از: السیره النبویه، ج4 / سیمای مسجد، ج 5، فصل 8 / شرح نهج البلاغه، ج11، ص9 / الکافی ج8، ص342، ح538 و 564

[35] - جلوه تاريخ، ج7، ص128

[36] - جلوه تاريخ، ج7، ص32

[37] - کارکرد مساجد، مقاله نقش و عمل کرد مسجد در تربیت، نوشته عبدالرضا ضرابی، ص289 و 290 / فصلنامه معرفت، س9، ش33، فروردین و اردیبهشت 1379

[38] - کارکرد مساجد، مقاله تحلیل جامعه شناختی مسجد، نوشته مهدی نوری، ص455 / فرهنگ اصفهان، ش 12، پاییز 1378

[39] - المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص69 / المهذب، ج1، ص89 / العروه الوثقی، ج1، ص600

[40] - کارکرد مساجد، مقاله مساجد ومدارس اسلامی وچگونگی تعلیمات و تشکیلات آن، بدیع الزمان فروزانفر، ص347 و 348 که نقل کرده از(مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، تهران، نیل، 1351)

[41] - کارکرد مساجد، مقاله تحلیل جامعه شناختی مسجد، نوشته مهدی نوری، ص455 / فرهنگ اصفهان، ش 12، پاییز 1378

[42] - مساجد ومهدویت با رویکر نقش مساجد در عصر ظهور، جهانگیری، یحیی، دفتر مطالعات وتحقیقات مرکز رسیدگی به امور مساجد، ص10

[43] - بحار الانوار؛ ج52؛ ص262-264

[44] - جواهر الکلام، ج14، ص111 / العروه الوثقی، ج1، ص600

[45] - این فعل مضارع، استمرار و همیشگی بودن دستور پیامبر اکرم ص را می رساند.

[46] - تهذیب الاحکام، ج2، ص58، ح206

[47] - همان، ح205

[48] - العروه الوثقی، ج1، 608- 609

[49] - تفسير نمونه، ج 24، ص138

[50] - تحرير الوسيلة، ج 1، ص235

[51] - منجد الطلاب، واژه منبر

[52] - کارکرد مساجد، ص317

[53] - کارکرد مساجد، ص316 که نقل کرده از(سید مرتضی عسگری، عایشه در زمان معاویه، ترجمه فارسی، ص 95)

[54] - کارکرد مساجد، مقاله مساجد ومدارس اسلامی وچگونگی تعلیمات و تشکیلات آن، بدیع الزمان فروزانفر، ص347 که نقل کرده از(مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، تهران، نیل، 1351)

[55] - يادنامه دومين كنگره، ص238

[56] - کارکرد مساجد، ص315 که نقل کرده از(احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2، ترجمه از عربی به فارسی، ص2 و 20)

[57] - کارکرد مساجد، ص316

[58] - کارکرد مساجد، ص316

[59] - شرح نهج البلاغه(مدرس وحيد)، ج4، ص26

[60] - شرح نهج البلاغه(مدرس وحيد)، ج4، ص26

[61] - کارکرد مساجد، ص311

[62] - کارکرد مساجد، مقاله مساجد ومدارس اسلامی وچگونگی تعلیمات و تشکیلات آن، بدیع الزمان فروزانفر، ص350 که نقل کرده از(مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، تهران، نیل، 1351)

[63] - کارکرد مساجد، مقاله مساجد ومدارس اسلامی وچگونگی تعلیمات و تشکیلات آن، بدیع الزمان فروزانفر، ص347 که نقل کرده از(مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، تهران، نیل، 1351) به نقل از رحله ابن جبیر، مصر، صص 25 و 67 و 69

[64] - کارکرد مساجد، مقاله مساجد ومدارس اسلامی وچگونگی تعلیمات و تشکیلات آن، بدیع الزمان فروزانفر، ص347 و 348 که نقل کرده از(مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، تهران، نیل، 1351)

[65] - مکی ابوطالب، قوت القلوب، مصر، ج2، ص47

[66] - رحله ابن جبیر، مصر، ص198

[67] - کارکرد مساجد، مقاله مساجد ومدارس اسلامی وچگونگی تعلیمات و تشکیلات آن، بدیع الزمان فروزانفر، ص347 که نقل کرده از(مجموعه مقالات و اشعار استاد فروزانفر، عنایت الله مجیدی، تهران، نیل، 1351) به نقل از رحله ابن جبیر، مصر، صص 158 و 200 / تاریخ ابن خلکان، ج2، صص 55 و 123

[68] - نویری، ج1، ص400

[69] - کارکرد مساجد، مقاله تاریخ و جایگاه منبر در مسجد، نوشته ذکرالله محمدی، ص366 / دوماهنامه مسجد،ش3

[70] - کارکرد مساجد، مقاله تاریخ و جایگاه منبر در مسجد، نوشته ذکرالله محمدی، ص370 / دوماهنامه مسجد،ش3

[71] - کارکرد مساجد، ص76 که نقل کرده از(ابن اخوه، معالم القره فی احکام الحسبه، ترجمه جعفر شعار، ص266)

[72] - مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، ج1، ص85

[73] - کتانی عبدالحی، نظام الحکومت النبویه، ج2، ص222

[74] - روزنامه ابرار، 7/12/1379، مصاحبه باحجه الاسلام حشمتی

[75] - آل عمران، آیه96

[76] - تفسیر نمونه، ج 3، ص10

[77] - براى توضيح بيشتر در باره مدارك اين موضوع از آيات و روايات به جلد اول تفسير نمونه، ص330 مراجعه شود.

[78] - تفسير نمونه، ج 14، ص 69 / نور الثقلين، ج 3، ص 488

[79] - از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با جمع كثيري از علماء، فضلا  و روحانيون كشور، 26/2/1386 / http://www.leader.ir/langs/FA/index.php?p=news&id=3500

[80] - دائر المعارف بریتانیکا، ذیل واژه Msque

[81] - کارکرد مساجد، مقاله نقش و عمل کرد مسجد در تربیت، نوشته عبدالرضا ضرابی، ص283 / فصلنامه معرفت، س9، ش33، فروردین و اردیبهشت 1379

[82] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص255 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380 [83] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص255 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[84] - کارکرد مساجد، مقاله تحول ارتباطات ونقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی: نوشته مجید رضائیان، ص132 / دوماهنامه مسجد، ش6

[85] - کارکرد مساجد، ص316

[86] - کارکرد مساجد، مقاله نقش و عمل کرد مسجد در تربیت، نوشته عبدالرضا ضرابی، ص 290 / فصلنامه معرفت، س9، ش33، فروردین و اردیبهشت 1379

[87] - کارکرد مساجد، مقاله نقش و عمل کرد مسجد در تربیت، نوشته عبدالرضا ضرابی، ص 290 / فصلنامه معرفت، س9، ش33، فروردین و اردیبهشت 1379

[88] - شرح نهج البلاغه(مدرس وحيد)، ج 12، ص179

[89] - من لایحضره الفقیه، ج1، ص237، ح713     

[90] - روزنامه ابرار، 7/12/1379، مصاحبه باحجه الاسلام حشمتی

[91] - کارکرد مساجد، ص112

[92] - مفردات نهج البلاغه، ج1، ص446(خطبه 91)

[93] - سخنان على عليه السلام ازنهج البلاغه، ص227-274

[94] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[95] -

[96] - کارکرد مساجد، مقاله تحول ارتباطات ونقش رسانه ای مسجد در ماندگاری فرهنگ اسلامی: نوشته مجید رضائیان، ص133 / دوماهنامه مسجد، ش6

[97] - تفسير اثنا عشري، ج 1، ص 236

[98] - كوثر، ج 1، ص 332

[99] - تفسير نور، ج 1، ص 186

[100] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص255 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[101] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص255 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[102] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص254 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[103] - پروفسور مولانا طنین تعهد، فیضی تبریزی کریم، نشر شکوفه یاس، چاپ اول، پائیز1380، ص256 / کیهان، مقاله مسجد ومطبوعات، 7/4/1380

[104] - تفسير نمونه، ج 7، ص317

[105]-  ترجمه الميزان، ج 9، ص216

[106] - مقاله کارکرد رسانه ای مساجد، جهانگیری یحیی، بخش تعامل راسنه های دیگر با مسجد

تبلیغ
مکان تبلیغ
مساجد

افزودن دیدگاه جدید

درباره قالب های متنی

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • آدرس های صفحه وب و آدرس های ایمیل به طور خودکار به پیوند تبدیل می شوند.