مدیریت تبلیغ (2) (ارتباطات)

در قسمت قبل، ضمن تبیین اهمیت تبلیغ، مدیریت تبلیغ و ذكر فرآیند پنج مرحله‌ای ارتباطات، برخی از ویژگی‌هایی كه برای فرستنده پیام ضرورت دارد، بیان شد. در این شماره، بعد از بیان سومین ویژگی فرستنده پیام، به تشریح دومین مرحله از فرآیند ارتباطات پرداخته می‌شود.

3- اخلاق خوب

سومین ویژگی كه فرستنده پیام باید دارا باشد، اخلاق نیكو و انسانی در برخوردهای اجتماعی است. مبلغی كه می‌خواهد پیام دین و معارف الهی را به دیگران منتقل كند باید خوش اخلاق، بویژه كلامش نرم و دلنشین باشد؛ در این صورت است كه می‌تواند به هدف خود - كه همان ایجاد علاقه وانگیزه نسبت به پایبندی به دین است - نایل شود. امام صادق علیه السلام این واقعیت را در جمله زیبایی بیان می‌كنند، آنجا كه می‌فرمایند: «من كان رفیقا فی امره نال ما یرید من الناس؛ هر كسی در كار خویش نرم و ملایم باشد، به هر چه از مردم بخواهد می‌رسد.‌» (1)

آری انسان با اخلاق زیبا می‌تواند دل‌های دیگران را تسخیر كند و محبت خود را در اعماق روح آن‌ها جای دهد. طبیعی است وقتی چنین رابطه عاطفی ایجاد گردید، آن‌ها با علاقه و تمایل درونی آمادگی دارند مطابق كلام گوینده و خواسته او عمل كنند، و بالاتر از آن گاهی حاضرند برای تحقق اهداف او فداكاری و ایثار كنند.

گاهی یك سخن آن قدر نرم و ملایم است كه دل انسان می‌خواهد به هر ترتیبی كه شده آن را قبول كند، و گاهی بر عكس، یك سخن به گونه‌ای است كه گویی اطرافش میخ كوبیده اند، همانند سوهان است، آن قدر خار دارد، گوشه و كنایه و تحقیر دارد كه مخاطب نمی‌خواهد بپذیرد.

برخی از مبلغین خیال می‌كنند كه با خشونت در گفتار و عمل، می‌توانند مردم را مطیع خود و وادار به انجام دستورات اسلامی و پایبند به دین كنند؛ در حالی كه چنین برخوردی، سرانجام روحانی را منزوی و تنها، و مردم را از اطراف او پراكنده می‌كند. قرآن نسبت به پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله - كه مدیریت هدایت و رهبری كل جامعه را به عهده داشت - گوشزد می‌كند كه مهربانی و اخلاق ملایمش علت جذب مردم به او شد، و اگر پیامبر خشونت داشت آن‌ها از او فاصله می‌گرفتند. می‌فرماید: «فبما رحمة من الله لنت لهم و لو كنت فضا غلیظ القلب لانفضوا من حولك‌» ؛ «از پرتو رحمت الهی، در برابر آن‌ها نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراكنده می‌شدند.‌» (2)

همانطور كه ملاحظه می‌شود، با وجود این كه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله قرآن را - كه بیان گویای هدایت بود - در دست داشت، و دارای قدرت بیان فوق العاده و مزایای متعدد دیگری هم بود، ولی اگر در كنار همه این ویژگی‌ها آدم درشت خو و خشنی بود، مردم از پیرامون او پراكنده می‌شدند.

البته میان خشونت در عمل و گفتار، با صلابت و قاطعیت تفاوت وجود دارد. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در عین اینكه در برخورد و گفتار خود، نهایت تواضع و نرمش را داشتند؛ اما در راستای اصول اسلامی و اجرای قوانین اسلام قاطع بودند و انعطافی از خود نشان نمی‌دادند؛ همانند ریگ‌هایی كه در كف رودخانه هاست - كه سالیان درازی آب از روی آن‌ها عبور كرده و آن‌ها را ساییده است - وقتی انسان یكی از آن‌ها را بر می‌دارد، می‌بیند كه از طرفی دارای صلابت و استحكام است و از طرف دیگر آن چنان صاف است كه انسان از لمس كردن آن كوچكترین احساس ناراحتی نمی‌كند.

آری پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در مسائل فردی و آنچه كه مربوط به شخص خودش بود، نرم و ملایم و با گذشت بود - و همین گذشت‌های بزرگ و تاریخی‌اش یكی از علل بزرگ پیشرفت او بود - ولی در مسائل اصولی و عمومی، آن جا كه حریم قوانین و مقررات اسلام بود، سختی و قاطعیت از خود نشان می‌داد. پس از فتح مكه و پیروزی بر قریش، تمام بدی‌هایی كه آن‌ها در طول سالیان متمادی نسبت به خود او مرتكب شده بودند، نادیده گرفت و همه را یكجا بخشید؛ اما در همین شرایط از جرم زنی از قبیله «بنی مخزوم‌» كه مرتكب سرقت شده بود، صرف نظر نكرد. خویشان آن زن كه از اشراف قریش بودند و اجرای حد سرقت را توهینی به خود تلقی می‌كردند، بعضی از بزرگان صحابه را واسطه كردند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله را از اجرای حد منصرف كنند، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود: سوگند به خدایی كه جانم در دست اوست، در اجرای عدل، نسبت به هیچ كس سستی نمی‌كنم، اگرچه آن كس از نزدیكترین خویشاوندان خودم باشد. (3)

پیام

دومین مرحله از فرآیند ارتباطات، خود پیام است. پیام عبارت است از مطالب و محتوایی كه پیام دهنده می‌خواهد برای دیگران بیان كند.

نكته مهمی كه در اینجا لازم به ذكر می‌باشد این است كه پیام باید طوری تنظیم شود كه مفهوم یكسانی برای فرستنده و گیرنده پیام داشته باشد. بسیاری از مشكلات ارتباطی و سوء تفاهمات، از كیفیت شكل گیری پیام ناشی می‌شود؛ یعنی گوینده به گونه‌ای صحبت می‌كند كه در ذهن شنوندگان، مفهومی غیر از آنچه در ذهن خودش هست، ایجاد می‌كند. به نظر می‌رسد برای اینكه پیام به صورت صحیح و كامل به مستمعین منتقل شود، باید دارای ویژگی‌هایی باشد كه ذیلا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1- اعتدال در بیان مطالب

برخی گمان می‌كنند كه همان طور كه خودشان مطلبی را می‌دانند، دیگران هم اطلاع دارند، لذا در ارسال پیام و بیان مطالب از آگاهی دادن در حد نیاز مخاطب، دریغ می‌ورزند، و بعضی برعكس، برای فهماندن یك موضوع یا مساله شرعی، با شرح بیش از حد نسبت به جزئیات، شنونده را گیج و متحیر می‌كنند و در بسیاری از موارد باعث ملالت و نفرت او می‌شوند؛ در حالی كه معمولا برای تفهیم موضوعی، نیازی به بیان مطالب حاشیه‌ای نیست، بلكه اطلاعاتی مفید است كه ارتباط مستقیم با موضوع داشته باشد.

بر این اساس بر مبلغین و گویندگان لازم است قبل از سخنرانی، اطلاعاتی را كه برای موضوع مورد نظر، لازم است تنظیم كنند و در هنگام سخنرانی به صورت منظم و حسابشده برای افراد ارائه دهند.

حضرت علی علیه السلام در كلام كوتاهی می‌فرماید: «خیر الكلام ما لا یمل و لا یقل؛ بهترین سخن آن است كه نه ملال آور و نه اندك باشد.‌» (4)

آری اگر گوینده مطالب خود را در حد نیاز و اعتدال برای دیگران تشریح كند، خواهد توانست آنچه را كه در ذهن دارد به همان كیفیت به مخاطبین خود منتقل كند؛ در نتیجه هم مستمعین از سخنرانی لذت و بهره كافی را می‌برند و هم او به اهداف تبلیغی خود خواهد رسید.

2- روشن بودن پیام

گاهی سوء تفاهمات و سوء برداشت‌ها، به علت پیچیدگی و بغرنج بودن الفاظ پیام و یا به كاربردن اصطلاحات علمی و فنی به وجود می‌آید؛ بنابراین برای فاصله گرفتن از این مشكل، در هنگام سخنرانی حتی المقدور باید از عبارت‌های ساده و روان استفاده كرد. برخی از مبلغین همین كه مشاهده می‌كنند كه چند نفر تحصیل كرده در مجلس سخنرانی آن‌ها شركت كرده اند، اصطلاحات و الفاظ مشكلی را در سخن خود به كار می‌برند؛ در حالی كه مدیریت تبلیغ و سخن، اقتضا می‌كند كه گوینده به همه مخاطبین خود توجه داشته باشد تا مجلس او از جذابیت و نشاط كافی برخوردار باشد. (البته گاهی ساختار جلسه به گونه‌ای است كه گوینده باید از اصطلاحات علمی استفاده كند، مثلا در محفلی كه همه مستمعین از اقشار تحصیلكرده هستند گوینده باید در عین حال كه با بیان شیوا و روان بحث می‌كند، در اثناء سخنرانی گاهی واژه‌های علمی و امروزی به كار برد) .

با تدبر در بعضی از آیات قرآن، مشاهده می‌شود كه نسبت به ابلاغ پیام، قرآن تاكید دارد كه رساندن پیام به صورت واضح و روشن باشد. در آیه‌ای می‌فرماید: «و ما علی الرسول الا البلاغ المبین‌» ؛ «وظیفه فرستاده خدا فقط ابلاغ آشكار می‌باشد.‌» (5)

مقصود از واژه «مبین‌» سادگی و بی پیرایگی پیام است، به طوری كه مخاطبین در كمال سهولت و آسانی آن را بفهمند و درك كنند. پیامبران آن چنان ساده و روان، پیام خود را القاء می‌كردند كه همه افراد، حتی بی سوادترین آن‌ها هم به اندازه رفیت خودشان آن رادرك می‌كردند. البته در این آیه احتمالات دیگری هم مطرح شده است كه با معنای مذكور قابل جمع است؛ مثلا برخی گفته اند مراد از كلمه «مبین‌» بی پرده سخن گفتن است، یعنی پیامبران نه تنها مغلق و پیچیده حرف نمی‌زدند بلكه با مردم، بی رو دربایستی و بی پرده حرف می‌زدند؛ بدین معنا كه اگر احساس می‌كردند موضوعی را لازم است مطرح كنند، در نهایت صراحت و روشنی به مردم می‌گفتند. (6)

3- متانت پیام

سخنانی كه مبلغین، هنگام سخنرانی و یا ارتباطات فردی بر زبانشان جاری می‌شود، باید از هرگونه تندی و یا بدزبانی عاری باشد. گاهی گوینده مذهبی، بر اثر ناراحتی‌های خارج از جلسه سخنرانی و یا نابسامانی‌های اجتماعی و فرهنگی، خواسته و یا ناخواسته د راثناء سخن به مخاطبین خود یا بخشی از جامعه پرخاش و یا بدزبانی می‌كند؛ در حالی كه بینش اسلامی حتی در چنین شرایطی به او اجازه نمی‌دهد با الفاظ ركیك و ناراحت كننده برخورد كند.

اساسا متانت و ادب گوینده در كلام، او را به اهدافش نزدیك می‌كند. حضرت علی علیه السلام در این رابطه می‌فرماید: «من حسن كلامه كان النجح امامه؛ هر كس گفتارش نیكو باشد پیروزی در برابر اوست.‌» (7)

آری انسان‌ها اسیر محبت و حسن برخورد و خوش زبانی هستند؛ لذا به جرات می‌توان ادعا كرد كه مبلغین با این روش به راحتی می‌توانند افراد جامعه، بویژه جوانان را جذب كنند و رسالت خود را در قبال نابسامانی‌های اخلاقی و اجتماعی ایفا كنند.

در شرایط كنونی افراد شیاد و مكاری هستند كه در كمین نوجوانان و جوانان نشسته اند و با همین تكنیك‌های مدیریت ارتباطی، آن‌ها را در دام خطرناك خود گرفتار می‌كنند، آن‌ها اگر چه هیچ محبت و علاقه حقیقی نسبت به سرنوشت و سعادت جوانان ندارند، ولی در ظاهر با زبان محبت و عاطفه با آن‌ها روبه رو می‌شوند و به تدریج آن‌ها را در منجلاب تباهی و فساد می‌كشانند؛ در حالی كه متاسفانه برخی از مربیان جامعه هنوز می‌پندارند كه با زبان اهانت و تحكم و سخنان سبك، می‌توان دیگران را تربیت كرد؛ در حالی كه این روش موجبات شكست و ناكامی مربیان را فراهم می‌سازد. امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: «من ساء لفظه ساء حظه؛ هر كس سخنش بد باشد بهره بد برد.‌» (8)

در حقیقت، بد زبانی نه تنها مانع كامیابی می‌شود، بلكه بالاتر از آن، نتیجه معكوس می‌دهد، و چه بسا مشكلات عدیده‌ای را برای گوینده و مردم ایجاد می‌كند. یكی از علت‌های آن، این است كه سخنان نامناسب و ركیك، در مخاطبین ایجاد حساسیت و نفرت نسبت به صاحب سخن می‌كند؛ در نتیجه از حالت عادی خارج می‌شوند و اصلا پیام او را بخوبی درك نمی‌كنند، و گاهی بر اثر همین سوء تفاهمات، ضربات غیر قابل جبرانی به جامعه وارد می‌شود.

ادامه دارد... .

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) اصول كافی، محمد بن یعقوب كلینی، بیروت: دارالاضواء، چاپ اول، 1413 ه. ق، ص 127.

2) آل عمران/159.

3) مجموعه آثار، مرتضی مطهری، تهران: انتشارات صدرا، چاپ اول، 1369، ص 256.

4) غرر الحكم و درر الكلم، ح 4969.

5) عنكبوت/18.

6) ر، ك: حماسه حسینی، مرتضی مطهری، تهران: انتشارات صدرا، چاپ سیزدهم، تابستان 1379، صص 241 و 242.

7) غرر الحكم و دررالكلم، ح 8495.

8) همان، ح 9173.