طرحی از زندگی شهید بهشتی(ره) 2

مقدمه

تلاش بهشتي درخلال سالهاي حياتش معطوف به زدودن غباره هاي تحجر و تحريف از چهره اسلام وتربيت نسلي گشت كه در رفع دغدغه او مبني بر احياء اسلام كاملاً موفق عمل نمود وبراين اساس نقشي شايان توجه در تثبيت نظام جمهوري اسلامي ايفا كرد.

اگر چه شهيد بزرگوار دكتر آيت الله محمدحسيني بهشتي را با عبارتهايي زيبا همچون سيدالشهداي انقلاب اسلامي، يك ملت، پاره تن امام، شهيد مظلوم ،مجتهد متفكر، وشخصيتي بهره مند از جامعيت علمي در اكثر علوم اسلامي وانساني معاصر، سياستمداري لايق و ... ازنگاه به متاثر از امام خميني (ره) وازنگاه استاد به شاگرد توصيف كرده و ستوده اند اما حقيقت آن است كه ابعاد اين شخصيت عظيم كمتر از زاويه ديد يك شاگرد وچنانكه شايسته درس آموز ورهرو مكتب بهشتي است مورد بازخواني قرار گرفته است؛ بازخواني مطلوبي كه ازيكسو بيان تفصيلي كلام امام راحل در توصيف ابعاد شخصيتي آن عزيز سفر كرده است واز ديگر سو ازنكاتي پرده برمي دارد كه نه تنها همواره و در خلال سالهاي گذشته ازعروج ملكوتي شهيد مظلوم به عنوان يك دين ادا نشده بر عهده راقم اين سطور به عنوان شاگردي ازشاگردان اوسنگيني مي كند، بلكه نگارنده را برآن داشته است تا از زاويه شخصي كه مصداق مثل معروف عربي اهل البيت ادري بما في البيت است ازحق عظيم آن شهيد بزرگوار برگردن جامعه اسلامي نكاتي را متذكر شود وبالاخره بهشتي را به عنوان پدر سياسي خود از باب (اب علمني) و بسياري از آنان كه اين گونه از رابطه ابوت را با بهشتي تجربه كرده اند بازتعريف نمايد.

مبتني بر آنچه گذشت سوال اصلي نوشته حاضر معطوف به بعدي از ابعاد شخصيتي شهيد بهشتي است كه ازسويي بيانگر كليت حيات فكري وانديشگي ايشان است واز ديگر سو شناسايي آن بخوبي روايتگر ديگر ابعاد شخصيتي ايشان است ودر مركزيت آن چيزي قرار مي گيرد كه در خلال آن بهشتي براي امام پاره تن، براي رهبر فرزانه انقلاب شخصيتي فوق العاده وبراي شاگردان ومريدان او شخصيتي صاحب نفوذ، اثرگذار و درمعناي حقيقي كلمه راهنما و رهبر واستاد محسوب مي گردد. براين اساس سوال اصلي بررسي نقش شهيد بهشتي در احياء تفكر ديني است و مفروضات اين بحث در 4 قالب قابل طرح است:

الف) شهيد بهشتي چنانكه از زندگينامه ومبارزات ايشان برمي آيد نه تنها فردي انديشمند وانديشه پرداز بوده بلكه در اين مرحله توقف ننموده و همواره به دنبال آن بوده است تا فاصله موجود ودر عين حال كمتر طي شده ميان عينيت و ذهنيت را طي نمايد.

ب) عملكرد او درخلال دهه هاي مبارزه وبويژه دردهه 40 و۵۰ شمسي درسايه گفتمان حاكم اسلام فقاهتي بامحوريت امام راحل وتمركز برضرورت تشكيل حكومت اسلامي مبتني بر ولايت فقيه قابل مطالعه است.

ج) شهيد بهشتي بدليل بهره مندي از دانشگاهي وحوزوي ، حضور در دنياي غرب ، بهره مندي از تعاملات وثيق باجوانان و ... به عنوان شخصيتي صاحب نفوذ در امر هدايت ازجامعه ايراني معروف ومورد توجه است .

چ) مرحوم بهشتي مانند هر انديشمند صاحب نام ومعتبري داراي يك منظومه انديشگي منظم است كه در قالب آن بدايت وغايت همه چيز اعم از مباني فكري ، راه، تاكتيك واستراتژي درجهت احياء اسلام، معين ومنقح است؛ اموري كه درسطور ذيل مورد توجه قرار مي گيرند.

مباني فكري شهيد بهشتي
از آن جهت كه در هرفلسفه سياسي يا دستگاه فكري ضرورت كشف ديدگاه صاحب انديشه در قالب مقولاتي اساسي همچون نگرش او به جهان ، ديدگاه او نسبت به انسان، نگاه او به جامعه و بالاخره بررسي ريشه هاي انديشمندي وي امري ضروري مي نمايد و افزون برآن شناخت اين مباني به گونه اي خاص روايتگر انديشه هاي انديشمند است دراين قسمت وبه اجمال به بررسي مباني فكري شهيد بهشتي مي پردازيم.

دريك تقسيم بندي كلي مي توان عنوان داشت كه اختلاف نظر فلاسفه سياسي ( وانديشمندان اين علم) درباره مساله زيربنايي جامع بشر برحول 4 محور شكل گرفته است. نخست اينكه آيا انسان طبعاً موجودي فردگرا يا جمع گراست؟ دوم اينكه آيا انسان طبعاً موجودي سياسي (مدني) يا غيرسياسي است؟ سوم اينكه آيا انسان طبعاً موجودي عقلاني وآزاد يا غيرعقلاني يا مجبور است؟ وچهارم اينكه آيا انسان طبعاً موجودي كمال پذير يا كمال ناپذير است . (1)

با اين توضيح وبا عطف عنايت به آنكه درطول تاريخ بشر و دريك نگاه كلي انديشه پردازان مطرح در دو طيف معتقدين به بهره مندي انسان از طبيعتي شرور ، درمقابل معتقدين به بهره مندي انسان از نهاد و سرشتي نيكو قابل دسته بندي هستند، درخصوص شهيد بهشتي مي توان ايشان را در عداد انديشه پردازاني معرفي كرد كه متاثر از آموزه هاي ديني و مطالعات اسلامي انسان را داراي نهادي نيكو و صاف و پاك سرشت مي دانند وبا اعتقاد به ثنويت جهان و متاثر از آن، انسان و بهره مندي بشر از دو بعد جسم وروح او را اينچنين معرفي مي دارد انسان فطرتش نه تاريك تاريك است ونه روشن روشن ، آن وقتي كه به وجود مي آيد موجودي است در سپيده دم هستي، تاريك وروشن، اگر در زندگي او لكه هاي سياه و تاريكي هاي كشنده مي بيني فكر نكن در آغاز هم او يك پارچه سياه آفريده شده بود... هردوساخته خودش ونتيجه انتخاب خودش است. بنابراين اسلام نه بدبين است به انسان آن طور كه انسان را يك موجود تاريك و سبع و درنده بداند و نه بيش از حد خوشبين .

اسلام و جهان بيني اسلام نسبت به انسان ديدي واقع بينانه دارد و مي گويد انسان امشاج است يعني آميخته باحق سنگين وپرزحمت (2) باعنايت به فراز فوق وباتوجه به اينكه ازديدگاه شهيد بهشتي انسان موردنظراسلام ، انساني دائماً درحال شدن معرفي مي گردد كافي است كه انسان دراين دنياي متحرك دريك مرحله متوقف شودتافرداي توقف به نخستين روزعقب ماندگي وي تبديل شود (3)

استاد شهيد معتقداست ، پاك سرشتي انسان، مختار بودن او وبالاخره كمالگرائيش ، نويد بخش بعد ديگري از ابعاد انسان باعنوان آزادي است؛ آزادي كه درسايه آن انسان موفق به تعيين جهت و سير زندگي خود مي گردد. انسان برطبق مشيت ، به هرحال درتمام شرايط درميداني به نام ميدان عمل واكتساب وبه دست آوردن قرار داده شده است.

عمل اكتساب و به دست آوردني كه ميتواند درجهت الهي باشد وميتواند درجهت شيطاني باشد... اين يك بخش از مشيت خداست وهيچ انساني وجود ندارد كه دايره اي ، خواه كوچك وخواه بزرگ، به عنوان دايره عمل واكتساب دراختيار نداشته باشد (4) 

اگر چه شهيد مظلوم در تبيين ابعاد وجودي انساني وطبيعت او مي كوشد، اما اين امر در منظومة انديشگي او به معناي پذيرش اصالت فرد رايج درمكتب ليبراليسم نيست وبه همين خاطر است كه او ضمن جالب ومثبت ارزيابي كردن نگاه ليبراليسم درقبال انسان جنبه هاي منفي آن را اينچنين مورد انتقاد قرار مي دهد ليبراليسم جنبه هاي منفي نيز دارد اولين جنبه منفي ليبراليسم به معرفت شناسي آن باز مي گردد وآن اين است كه چون تنها منبع معرفت و آگاهي را عقل آدمي مي داند وبه اصالت وحي به عنوان سرچشمه مستقل آگاهي بهايي نمي دهد وارجي نمي نهد انسان را از يكي از متعالي ترين سرچشمه هاي فيض و بركت يعني وحي خداوندي ونبوت انبياء وآورده هاي پيامبران پاك خدا دور مي كند .

ديگر اينكه ليبراليسم از آن نظر درمعرض انتقاد است كه آنقدر روي آزادي فردي تكيه مي كند كه چشمش نمي تواند تنگناها وموانع مرئي و نامرئي را كه نظام هاي طاغوتي براي فرد بوجود مي آورند ببيند (5)

بنابرآنچه گذشت روشن مي گردد كه درباب نگاه به جامعه و برخلاف دوجانب افراط وتفريط كه يكي ، جامعه را چيزي جز روابط بينابيني متقابل افراد نمي داند وديگري آن را پديده اي اصل ومتعين وقائم به خود معرفي مي دارد (6) وحاصل هريك ازدونگاه تقدم فرد برجامعه يا جامعه برفرد است شهيد مظلوم راه ميانه اي را برگزيده كه درقالب آن هيچ گاه نه فرد به قربانگاه جامعه فرستاده مي گردد ونه جامعه به مذبح فرد برده مي شود، بلكه همواره ميان اين دو مقوله تعاملاتي منطقي برقرار مي گردد وتنها در زمانة بروز تعارض ميان فردوجامعه است كه مصالح منطقي جامعه برمصالح فردي ترجيح مي يابد.

هنگامي كه در بررسي يك دستگاه فكري از ريشه هاي انديشمندي سخن به ميان مي آيد، بحث مورد نظر متوجه شناسايي افراد ، گروهها ويا نحله هاي فكري وعقيدتي مي گردد كه صاحب انديشه، متاثر ازآن هاست. براين اساس ضمن مراجعه به نوشته ها وكلام شهيد بهشتي مي توان افراد اثر گذار وكيفيت اثرگذاري شان برآن شهيد را به اين شكل تقرير كرد كه : آيت الله بروجردي در كمال يافتن تفقه او دردين ، علامه طباطبائي درشكل دهي به منظومه انديشگي وثبات دراعتقاد و بالاخره امام راحل درهر دوزمينه فقه وفلسفه با انضمام تاثيرگذاري براو درامر حركت درمسير مبارزه ، ازجمله تاثيرگذاران وشكل دهندگان به ريشه هاي انديشمندي ايشان محسوب مي شوند.

كلام آخر در باب مباني فكري شهيد مظلوم توجه به خاستگاه اجتماعي انديشه اوست؛ امري كه از يكسو در سايه تعليمات مذهبي وتدريس وتدرس درحوزه هاي علميه شكل گرفت ودرخلال كوشش ايشان براي حضور در دانشگاه و تكميل تحصيلات در رشته معقول ومنقول ازيكسو و حضور در دنياي غرب ( آلمان) وآشنايي ، مطالعه و تدقيق در فرهنگ وتمدن غربي ازديگر سو حاصل شد.

شهيد بهشتي وامتزاج ذهن وعين

مروري بر زندگي شهيد بهشتي حكايت از آن دارد كه او نه تنها درخلال زندگاني خويش همواره دغدغه داردين بوده ودرجهت احياي تفكر ديني كوشيده است، بلكه در زمرة معدود مصلحان اجتماعي اي قلمداد مي گردد كه تنها وتنها درمرحله نظريه پردازي متوقف نگرديده وهمچون امام راحل (ره ) كوشيده است تا فاصله عميق ميان دنياي ذهن وعين را درنوردد و از اين روست كه استراتژي خود را متمركز به آگاهي بخشي به مردم نموده واز يكسو كوشش نموده است تا در سايه روشنگري هاي خود انسانهايي آزاده، آزاد انديش، كمال طلب و درعين حال سياسي تربيت كند ودر پناه آنچه به عنوان ويژگي شخصيتي او نزد همگان معروف است به كادرسازي بپردازد .

افرون براين انسان هاي تربيت شده را مهياي ساختن جامعه اي كند كه درآن هيچ يك از فرد وجامعه به قربانگاه ديگري گسيل نشوند و لذا به دنبال احياء بعد مغفول جامعه سياسي ايده ال وتشكيل حكومت اسلامي مطلوب رفته است و ازديگر سو خود به عنوان فردي واقعگرا و درعين حال عملگرا ،پيش گام در عملياتي ساختن آموزه هاي تئوريك خويش بوده است واز اين روست كه مقام معظم رهبري در توصيف او مي گويند : بهشتي، اهل كار تحقيقاتي بود وسمت كار تحقيقي اش يك سمت مبارزه اي وانقلابي بود به اين معنا كه ايشان آدمي بود كه از دوران نهضت ملي وارد مبارزه شده بود يعني از سنين جواني وحتي نوجواني واز سالهاي 27 و۲۸؛ ناگهان درسالهاي 38و۳۹ در قم به اين فكر مي افتد كه اگر بخواهيم مبارزه سياسي كنيم باچه هدفي بايد باشد وباچه وسيله اي مبارزه صورت بگيرد؟ بايد توجه كرد كه اصولاً روح كارهاي تحقيقاتي شهيد بهشتي اينگونه بود.

هدف او تشكيل يك جامعه آرماني وايده ال بود و در اينجا بود كه شهيد بهشتي متوجه نياز به يك نيروي انساني كارآمد شد. اما اينكه باچه ابزار و وسيله اي اينها مي خواهد حركت كند مسلم بود كه باهدايت ايدئولوژي اسلامي ودراينجا بود كه متوجه افكار اصولي وبنياني اسلامي شده بود (7)

شهيد بهشتي با هدف گريز از ابترماندن ايده هاي اسلامي خويش و به منظور آنكه علي رغم ارائه الگو ، موفق به درنورديدن فاصله ذهنيت وعينيت درعرصه عمل گردد درسال 1333 به تاسيس دبيرستان دين ودانش درقم مبادرت كرد وبدين وسيله امكان تعامل هرچه بيشتر روحانيت با نسل جوان را فراهم آورد .

بديهي است كه انسان مطلوب بهشتي بايستي انساني جامع الاطراف مي بود ولذاست كه در دبيرستان دين ودانش او نه تنها مديريت اين دبيرستان را به عهده داشت بلكه به عنوان دبير انگليسي نيز به دانش آموزان انگليسي مي آموخت. خودوي درباره اين مسئله چنين مي گويد: ازاين جهت به تدريس زبان انگليسي پرداختم تا عملاً ذهن دانش آموزان را متوجه اين نكته كرده باشم كه روحانيون درچهارچوب حوزه ها محصور نيستند وعلاوه برعلوم حوزوي با موضوعات روز نيز آشنايي دارند (8) اوهمچنين درسال 1339 به تاسيس مدرسه حقاني مبادرت ورزيد و طلاب جوان اين مدرسه را براساس روشها و اسلوبهاي جديد، آموزش مي داد. مدرسه اي كه تحصيل كردگان آن سهمي اساسي در پيروزي انقلاب و دوران تثبيت آن ايفا كردند.

شهيد بهشتي همچنين باهجرت به هامبورگ به توصيه مراجع وتصدي مديريت مسجد معروف اين شهرسهمي اساسي و روشنگرانه درتبليغ اسلام در اروپا عهده دار شد وجالب آنكه پس از بازگشت ودرفاصله سالهاي 49 تا 57 سه بار توسط ساواك دستگير شد وبالاخره باحضور در شوراي انقلاب به فرمان امام خميني در سازماندهي و رهبري تظاهرات و راهپيمائيهاي ملت درمبارزات ضد رژيم نقش اساسي ايفا كرد وبالاخره با پيروزي انقلاب در مجلس خبرگان قانون اساسي نقشي اثرگذار را عهده دار شد و پس از آن تشكيلات قضايي كشور را متكفل شد وبالاخره باتاسيس حزب جمهوري اسلامي ايران كادر سازي براي آينده كشور وانقلاب را درصدر توجهات خويش قرار داد و جملگي اين امور مويد تلاش عملگرايانه ايشان به منظور ارائه مدلي از انسان كامل مطلوب وجامعه وحكومت ايده ال مورد نظر او است.

تاسيس حكومت اسلامي ، راهكار اساسي احياي اسلام 

بي گمان تلاشهاي طاقت فرساي بهشتي درسالهاي مبارزه وهمچنين دفاع اصولي، منطقي و تحسين برانگيز او در جلسات خبرگان قانون اساسي كه به پيدايش قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران انجاميد حكايت از آن دارد كه اودر خلال عمر انديشگي خويش پي جوي تحقق حكومتي اسلامي با محوريت ولي فقيه بوده است؛ حكومتي كه در سايه آن از يك سو اصل مغفول ولايت فقيه احياء گردد و رابطه امت و امام باز تعريف شود و ازديگر سو در پناه تحقق چنين حاكميتي اصول مهجور اسلامي مجدداً درنظرگاه ملت مسلمان وهمچنين مسلمين جهان درجايگاه واقعي خويش قرار گيرد.

براين اساس يگانه راه اساسي حصول سعادت ملت مسلمان را در گرو تحقق حكومت اسلامي مبتني بر ولايت فقيه معرفي مي دارد وخاطر نشان مي سازد: ملت ايران، جامعه اسلامي، ملت اسلامي ، امت انساني جهان، راه رسيدن واقعي درهمة تلاشهاي وحركتهاي اجتماعي به آرمانها وهدفهاي الهي و انسانيت اين است كه درميان اصول زيربنايي انقلاب وحركت، درهيچ لحظه ومرحله اي ازنقش رهايي بخش وسعادت آفرين امامت غافل نمانيد (9). 

اما پاسخ بهشتي به اين سوال كه: نظام امامت در روزگار غيبت چگونه قابل تحقق است؟ نظام ولايت فقيه مي باشد : اما من كان من الفقهاء صائناً لنفسه ،حافظا لدينه و مخالفاً لهواه مطيعاً لامرمولاه فللعوام آن يقلدوه . اين اصل امامت است. اگر امام معصوم و منصوص ومنصوب خدا هست كه تكليف روشن است ودرزمان غيبت آن امام، آن فقيه وعالم واسلام شناس اصيل كه صائناً لنفسه باشد ، خوددار باشد ، در همه جا بتواند جلوي تمايلات نفساني خود بايستد حافظاً لنفسه باشد، بداند وظيفه يك رهبر اين است كه دين وآئين ومكتب را نگهباني كند مخالفاً لهواه باشد هرجا كه مي بيند هواي سركش نفساني ونفس اماره ميخواهد قدم به ميان بگذارد در تصميم گيري هاي رهبري، جلوي نفس بايستد ، مطيعاً لامرمولاه همه جا فرمان خدا را ، خدايي كه مولاو ولي مردم با ايمان است مراقب باشد وفرمان برد و اطاعت كند يك چنين امام و رهبري شايستگي آن را دارد كه توده ها دنباله رو و مطيع دستور و فرمان او باشند.(10)

از نظرگاه شهيد بهشتي وجود وحضور ولي فقيه در راس اركان حكومت اسلامي ضمانت اجراي اسلامي بودن نظام محسوب مي گردد(11) 1وهمچون مراد و استاد خود، يعني امام راحل، معتقد بود كه فقدان شرايط فقيه جامع الشرايط موجبات انعزال او را فراهم مي آورد، امري كه اطمينان بخش و مويد شرعي پذيرش ولي فقيه از ناحيه مردم و مقبوليت او درميان ايشان است علماي اسلام اگر درمقام ولايت ، دنيا طلبي كردند ؛ اگر اخلاقشان اخلاقي طاغوتي شد؛ اگر اينهايي كه تا قبل از ولايت فقيه با مردم خاكي ومتواضع بودند حالا براي مردم قيافه گرفتند؛ اگر به حاي اينكه توي خانه هايشان بنشينند كاخ نشين شدند؛ اگر گارد براي خودشان درست كردند؛ اگر ازاين كارها كردند ؛ اصلاً اينها فقيه جامع الشرايط نيستند كه ولايت داشته باشند(12)2

تاملي درانديشه هاي شهيد بهشتي نشان مي دهد كه درمدل حكومتي مطلوب ايشان، نقش ملت در مقبوليت بخشي به حكومت اسلامي نقش اساسي وكتمان ناپذير است. منتها اين امر، يعني تكيه به آرا عمومي درمعناي مطلق كلمه مقصود نيست. چنانكه ايشان درمجلس خبرگان قانون اساسي ودرمقابل مدافعين ازجمهوري دمكراتيك اسلامي به صراحت عنوان ميدارد: جمهوري اسلامي يك نظام مكتبي است فرق دارد باجمهوري دمكراتيك... مطلبي كه (بعضي) مي فرمايند ما آن را به آراء عمومي بدهيم بدون هيچ قيدي ...، اين متناسب با قانون اساسي ونظام مكتبي نيست؛ چون ملت درطول انقلاب و در رفراندوم اول انتخاب خودش را كرد وگفت جمهوري اسلامي وبااين انتخاب چارچوب نظام حكومتي خودش را معين كرد(13). 

از الزامات تحقق حكومت اسلامي مطلوب شهيد بهشتي تحقق عدالت در جامعه است .براين اساس ايشان تحقق حكومت اسلامي را مرادف تحقق عدالت در هردو بعد قانوني وتوزيعي آن ميداند وخاطرنشان مي سازد هرجا ديديد مي گويند دين واسلام هست وعدالت اجتماعي نيست بدانيد آن دين واسلام قلابي است؛ محور اين جامعه (اسلامي) عدل است آن هم نه فقط عدل اقتصادي، نه فقط عدل سياسي و اجتماعي بلكه عدل اقتصادي ومدل سياسي برپايه اعتدال ومدل بينشي و اخلاقي . زيـــــربناي همه عدلها در جامعه اسلامي حتي مدل اقتصادي عدل اخلاقي وعدل سياسي است ... (14)

و بالاخره درباب آزادي به عنوان يكي از ملزومات تحقق حكومت اسلامي درانديشه شهيد بهشتي بايستي دانست كه از ديدگاه ايشان انسان فطرتاً آزاد، در پناه حكومت اسلامي، آزادي مطلوب و شايسته خويش را حاصل خواهد نمود وبديهي است كه درسايه چنان نگرشي به انسان وجامعه شهيد بهشتي به اين جمع بندي مي رسد كه جامعه و اسلام، انسان را موجودي آزاد مي شناسد وبه اين موجود آزاد نهيب مي زند كه در هرشرايط اجتماعي هستي نايست ،يا بميريا بميران و يا هجرت كن وبه هرحال تسليم محيط فاسد نشو.

بنابراين اسلام براي انسان در برابر فشارهاي محيط آزادي قائل است( ولي) روي نقش كند كننده محيط فاسد وفساد وظلم حاكم برمحيط كه حركت انساني را كند ودشوار مي كند حساسيت دارد و نمي تواند دربرابر آن ساكت وبي اعتنا بماند ونتيجه اينكه دراسلام آزادي هاي فردي محدوديت هاي اجتماعي نيز دارد. انسان آزاد است اما در چارچوب حدود الله ودر چارچوب قوانين الهي(15) البته بحث درمباني اقتصادي حكومت اسلامي ايده ال شهيد بهشتي به عنوان لازمه اي از لوازم حكومت اسلامي مطلوب مجالي ديگر را مي طلبد وبه فرصتي ديگر نياز دارد.

نتيجه

نظر به آنچه گذشت، شهيد مظلوم بهشتي با دغدغه دينداري و ضرورت احياي اسلام و تجديد حيات بخشيدن به فكر ديني وچنانكه خود ايشان بيان مي كند . پس از كودتاي 28 مرداد جمع بندي كرديم كه چرا اين نهضت به پيروزي نيانجاميد ودراين جمع بندي متوجه شديم كه دو كمبود اساسي داريم يكي ساخت ايدئولوژيك وسياسي وديگري كادرها... مسيري پرفراز و فرود وتوام با آگاهي بحشي به ملت ودرعين حال حضور درعرصه مبارزه قيام وعمل را پيمود و از اين حيث درزمرة معدود مصلحان اجتماعي قرار گرفت كه موفق به درنورديدن فاصله ميان عالم ذهن و عين گرديد.

تلاش بهشتي درخلال سالهاي حياتش معطوف به زدودن غباره هاي تحجر و تحريف از چهره اسلام وتربيت نسلي گشت كه در رفع دغدغه او مبني بر احياء اسلام كاملاً موفق عمل نمود وبراين اساس بهشتي نه تنها موفق شد درزمان حيات خود دستاورد مجاهدتهاي خويش، درمعرفي و حمايت از حكومت اسلامي ايده ال خويش را مشاهده نمايد بلكه درسايه پايمردي هاي خود نقشي شايان توجه در تثبيت نظام جمهوري اسلامي ايفا كرد.

پي نوشتها:

----------------------------
1. حسين بشيريه ، دولت عقل ، تهران ،موسسه نشرعلوم نوين 74 ص۶
2. سيد عليرضا حسيني بهشتي ،منزلت انسان درنظام سياسي اسلام از ديدگاه شهيد مظلوم آيت الله بهشتي،گردآمده در بررسي مباني فكري آيت الله شهيد دكتر بهشتي .نشر بقعه 77 ص ص 5-84، 3. همان ص 88، 4. همان ص 92، 5. همان ص 98، 6. رك ديويد فريزبي ،درك سه ير، جامعه ،ترجمه احمد تدين شهين احمدي، تهران نر آران 74، 7.جاودانه تاريخ پيشين ص 36، 8 . روزنامه جمهوري اسلامي 8/4/78، 9.جاودانه تاريخ پيشين، جلد 3ص 33، 10. همان جا ص 4-33، 11. همان ص 46، 12. همان ص 48، 13. همان ص 62، 14. جاودانه تاريخ پيشين ج۴ ص 12، 15. سيدعليرضا حسيني بهشتي پيشين ص ص 100-99

منبع: خردنامه همشهری - شماره ۵۵ - سه شنبه ۷ تير ۱۳۸۴