گذری بر مفهوم شب قدر

«قدر» در لغت به معناى اندازه و اندازه ‏گیرى است.(۱) «تقدیر» نیز به معناى اندازه ‏گیرى و تعیین است.(۲) اما معناى اصطلاحى «قدر»، عبارت است از: ویژگى هستى و وجود هر چیز و چگونگى آفرینش آن.(۳) به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودى هر چیز، «قدر» نام دارد.(۴)

معناى تقدیر الهى در موجودات مادى، یعنى هدایت به سوى مسیر هستى ‏شان که براى آنها مقدر گردیده است و در آن قالب‏گیرى شده‏اند. اما شهید مطهری تعبیر فلسفى قدر را با اصل علیت بیان می‌کنند: «اصل علیت، همان پیوند ضرورى و قطعى حوادث با یکدیگر ]است[ و اینکه هر حادثه‏اى تحتّم و قطعیت ضرورى و قطعى خود و نیز تقدّر و خصوصیات وجودى خود را از امرى یا امورى مقدم بر خود گرفته است. اصل علیت عمومى و نظام اسباب و مسببات، بر جهان و جمیع وقایع و حوادث جهان حکمفرما است و هر حادثى، ضرورت و قطعیت وجود خود و نیز شکل و خصوصیت زمانى و مکانى و سایر خصوصیات وجودى‏اش را از علل متقدمه خود کسب کرده است و یک پیوند ناگسستنى میان گذشته و حال و استقبال میان هر موجودى و علل متقدمه او هست.»(۵) پس هر موجودى با توجه به علل و شرایط خود قالبى خاص دارد که عوارض و ویژگى‏ هاى وجودى‏اش را مى‏ سازد و در متون دینى از آن به «قدر الهى» تعبیر مى‏ شود.

با آنچه ذکر شد می‌توان سبب نامگذاری این شب را به شب قدر چنین بیان کرد که خداوند در این شب تقدیر هر موجودی را رقم می‌زند. در این شب تمام حوادث سال آینده، به امام هر زمان ارائه مى ‏شود و امام از سرنوشت خود و دیگران با خبر مى‏ گردد. امام باقر(ع) مى‏ فرماید: «انه ینزل فى لیلة القدر الى ولى الامر تفسیر الامور سنةً سنةً، یؤمر فى امر نفسه بکذا و کذا و فى امر الناس بکذا و کذا؛(۶) در شب قدر به‏ ولى امر (امام هر زمان) تفسیر کارها و حوادث سال به سال نازل ‏شود و وى درباره خویش و دیگر مردمان مأمور به دستورهایى مى‏ شود.»

شب قدر  به تصریح آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» شبی است که قرآن در آن شب بر رسول اکرم(ص) نازل شده و در سوره مبارکه دخان  از این شب با صفت مبارک یاد شده است: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ».

از امام باقر(ع) نقل است که آن حضرت در جواب معناى آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ» فرمودند: «آرى شب قدر، شبى است که همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید مى‏ شود. شبى که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبى است که خداى تعالى درباره ‏اش فرموده است: «فیها یفرق کل امر حکیم؛ در آن شب، هر امر با حکمتی، متعین و ممتاز مى‏ گردد.» آن‌گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه‏ اى که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر مى ‏شود؛ خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندى که قرار است متولد یا اجلى که قرار است فرا رسد یا رزقى که قرار است برسد و … .»(۷)

برای «قدر»  معانی دیگری هم ذکر شده است. در قرآن کریم، قدر به معنی منزلت و بزرگی خدا است. «ما قَدَروا الله حَقّ قَدرِه؛ آنان عظمت خدا را نشناختند.»(۸)

- قدر به معنای تنگی نیز آمده است: «وَمَن قَدَرَ عَلَیهِ رَزَقَه فَلینفِق مِمّا آتاه الله.»(۹) و آنها که تنگدست‌اند، از آنچه که خدا به آنها داده انفاق نمایند. در قرآن آیه‌ای است که مراد از شب قدر را بیان می‌کند، می‌فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران». با توجه به این آیه و آیاتی که در باب  نزول قرآن در شب قدر آمده است، چنین نتیجه گرفته می‌شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است؛ آنچنان که روایات متعددی نیز در این باب وارد شده است.

مشهور آن است که شب قدر یکى از شب‏هاى دهه آخر ماه رمضان است. طبق روایات، یکى از شب‏هاى نوزدهم یا بیست و یکم و به احتمال زیادتر، بیست و سوم ماه مبارک رمضان است و در بعضی از اخبار، تردید میان شب‌های بیست و یکم و بیست و سوم است، چنانکه از برخی دیگر استفاده می‌شود که شب قدر، خصوص شب بیست و سوم است.(۱۰) اما آنچه مسلم است این است که به طور قطع مشخص نیست که چه شبی شب قدر است. بنابر روایت «ابن أبی الحدید» وقتی درباره تعیین شب قدر از امیرالمؤمنین(ع) سؤال می‌شود، آن حضرت از مشخص کردن آن طفره می‌رود و می‌فرماید:

«لَست أشکّ الله اِنََّما یَسترها عَنکم نَظَراً لَکم لِأَنَّکم لَو اعلمکموها عَمِلتم فیها وَتَرَکتم غَیرَها واَرجو لاتَخطئَکم اِن شاءَ الله؛ (۱۱) در این جهت تردید ندارم که خداوند جهت مخفی داشتن شب قدر برای شما نظر و عنایت دارد؛ زیرا اگر آن را برای شما اعلام داشته بود، در همان شب به عبادت می‌‌پرداختید و در شب‌های دیگر عبادت را ترک می‌نمودید و من هم به خواست خدا، در مورد بهره‌برداری شما از شب‌های دیگر، امیدوارم شما را محروم نگردانم.»

گروهی نیز برآن‌اند که لیله القدر، منحصر به یک شب نیست، بلکه مفهوم مورد استفاده این بزرگواران فراتر از زمان و مکان است؛ از این رو لیله القدر از جنس حقیقتی است که علی الدوام در عالم سریان دارد؛ پس انسان باید دایم در پی وصول به این حقیقت باشد و آن را فراتر از حصار و قید زمان بجوید، هرچند تاکید بر قرار داشتن آن در ماه رمضان، و شهادت مولای متقیان امیر مومنان علی(ع) خود برای اهل معرفت، مفید حقایقی است؛ چنان که امام خمینی(س) می‌فرماید: «مراتب نزول حقیقت وجود به اعتبار احتجاب شمس حقیقت در افق تعینات «لیالی» است… پس در نظر وحدت عالم، شب قدر و روز قیامت است …و آن تمام دار تحقق و لیله القدر محمدی و یوم القیامه احمدی است و کسی که متحقق به این حقیقت شود، همیشه در لیله القدر  و یوم القیامه است.»(۱۲)

پی‌نوشت‌ها:

-----------------------------------------

۱٫ قاموس قرآن، ج ‏۵، ص ۲۴۶ و ۲۴۷؛

۲٫ همان، ص ۲۴۸؛

۳٫ المیزان، ج‏۱۲ ص ۱۵۰ و ۱۵۱؛

۴٫ قاموس قرآن، ج ‏۵، ص ۲۴۶ و ۲۴۷؛

۵٫ انسان و سرنوشت ص۵۳ و ۵۵ و ۵۶؛

۶٫ الکافى، ج‏۱، ص ۲۴۸؛

۷٫ المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص، ۳۸۲ (بحث روایى ذیل سوره مبارکه قدر)؛

۸٫ حج/۷۴؛

۹٫ طلاق/۸؛

۱۰٫ مجمع البیان، ج۱۰، ص ۵۱۹؛

۱۱٫ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۱۵۴؛

۱۲٫ آداب الصلوه، امام خمینی، ص ۳۲۸٫