معنا و ضرورت تبلیغ از دیدگاه پیامبر(ص)

 

این نوشتار درصدد است تا با ارائه تعریفهای متفاوتی از تبلیغ به لحاظ لغوی، اصطلاحی، جامعه شناسی،روانشناسی و دینی ضرورت تبلیغ را در اسلام و دیدگاه پیامبر اسلام (ص) بیان نماید.

مقدمه

رشد و شکوفایی فرهنگها به تناسب گستره اوجی است که از حصارها و مرزهای تنگ جغرافیایی می گیرند و یک مکتب و اید ئولوژی به همان میزان می تواند بیشتر عمر کند که بتواند با مردمان بیشتری از جوامع بشری بوسیله تبلیغ رابطه برقرار کند. اسلام با خصلت جاودانگی رسالتش، همگانی بودن دعوت و تبلیغ را طلب میکند، زیرا معارف و تعالیم زنده و والای این آیین جاودان اگر نشر و ابلاغ نشود و درست تفسیر بیان نگردد،نه تنها مکتب و دین مهجور گشته و انسان مسام بعنوان یک مکلف باید پاسخگوی آن در پیشگاه خدا باشد،بلکه بر بشریت هم ستم شده است که انسانهای مستعد رشد و شکوفایی، گرفتار جهل و اسیر زنجیرهای استکبار و رهسپار راه شقاوت گردیده اند.

همچنان که پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران الهی با درک اهمیت و ضرورت تبلیغ در اسلام بنیانگذار تبلیغ و هدایت کننده ان بودند.همانگونه که از روایات بدست می آید،شایع ترین ابزار تبلیغ که بیان و خطابه، قلم و نگارش و شعر و نثر در همه اعصار بوده است، بوسیله پیامبران بویژه پیامبر اسلام (ص) تاسیس و تکمیل و هدایت شده است.

یکی از نویسندگان عرب در این باره می نویسد: (با ظهور اسلام، تبلیغ وارد مرحله جدیدی شد،بدینگونه که تبلیغات علنی با تبلیغات سری امیخته گشت و از حالت خود سری و نوسان به صنعت منظم تخصصی درآمد و از انحصار برخی افراد مثل حکام یا قشرها مثل سیاسیون یا تجار، خارج و به کلیه افراد شایسته وبا صلاحیت در هر زمان و مکان ارتقاء یافت و از سلطه مطلق یل هرج و مرج مطلق به آزادی اندیشه و آزادی انسانیت راه گشود و ابزارهای قدیم متحول شد و در سایه تبلیغ جهانی به کل بشریت سرایت کرد. ...شعر متحول گردید... وسایل و ابزارهای دیگری پا به عرصه اجتماع نهاد، که سابقه نداشت مانند منبر، وقوف به عرفه و دیگر وسایل و که همواره از مترقی ترین و مؤثر ترین وسایل تبلیغ بوده و خواهد بود.)(الاعلام فی ضوء الاسلام،دکتر عماره نجیب، صص۲۶-۲۷)

از سوی دیگر خصلت انعطاف پذیری انسان در برابر عوامل تحریک کننده یا بازدارنده، که زمینه دگرگونی گرایشات فکری، اعتقادی و عملی اوست، همواره با شیوه های تبلیغاتی مورد استفاده مثبت و منفی بوده است.

و در این راستا دستگاههای تبلیغاتی بین المللی با استفاده از این فرصت و با زمینه سازیهای روانی و اجتماعی برآنند تا تمایل و گرایش انسلنها را در راستای اهداف مورد نظر خویش برانگیزانند.

در چنین شرایطی ضرورت بهره گیری صحیح از تکنیک پیشرفته تبلیغ و سایرا مکانات با استفاده از تعالیم پیامبر اکرم(ص) در جهت اهداف الهی و انسانی، بیش از پیش احساس می گردد.

این نوشتار درصدد است تا با ارائه تعریف های متفاوتی از تبلیغ به لحاظ لغوی، اصطلاحی، جامعه شناسی،روانشناسی و دینی ضرورت تبلیغ را در اسلام و دیدگاه پیامبر اسلام (ص) بیان نماید.

معنی لغوی تبلیغ

"تبلیغ، بلاغ و ابلاغ"سه واژه اند ازیک ریشه به معنی "رسانیدن" راغب در المفردات فی غریب القرآن گوید:"البلوغ و البلاغ، الانتها الی اقصی المقصد و المنتهی، مکانا کان او زمانا او امرا من الامور المقدره... و یقال بلغته الخبر و ابلغته: مثله،و بلغته اکثر، قال تعالی:"ابلغتکم رسالات ربی..." (المفردات فی غریب القرآن،ماده دعا)

دیگر لغت نامه های عرب نیز تبلیغ را بدین گونه توضیح داده اند. نکته قابل ذکر اینکه، در تبلیغ رساندن یک امر فکری و نظری و به عبارت دیگر یک پیام در مورد رسانیدن،یک شیی خارجی و عینی استعمال دارد.

مفهوم تبلیغ

"تبلیغ در مفهوم کلی آن عبارتست از:رساندن پیام به دیگری از طریق برقراری ارتباط بمنظور ایجاد دگرگونی در بینش و رفتار او و بر سه عنصر اصلی پیام دهنده، پیام گیرنده و محتوای پیام مبتنی است."(پژوهشی در تبلیغ، محمد تقی رهبر، ص ۸۰)

برخی از تحلیل گران این رشته، "ابزار تبلیغ" و برخی دیگر "هدف" را نیز جزء عناصر تبلیغ دانسته اند که در جای خود قابل تامل و بررسی است.

اگر بخواهیم تعریف فوق را تحلیل و تفکیک کنیم شاید بتوانیم بگوییم "رساندن" مفهوم کلی است و "رساندن پیام " کلی محدودتر و این دو وجه مشترک بین انواع پیام رسانی است که طبیعتا همه این موارد، مصداق تبلیغ با مفهوم اصطلاحی آن را ندارد.

مثلا: رساندن پیام به قلب پیامبران از طریق وحی و یا انتقال افکار از طریق "تله پاتی" را نمی توان تبلیغ اصطلاحی نامید. بدینسان وقتی "ایجادارتباط" و کاربرد ابزار به تعریف افزوده می شود، کلی یادشده را باز محدود کرده و تنها شامل مواردی میشود که نوعی ارتباط طبیعی:"شفهی، سمعی، بصری" میان پیام دهنده و پیام گیرنده، برقرارشود تا عنوان تبلیغ مصداق پیدا کند.

بدینسان وقتی قید بعدی را می افزاییم و اهتمام به هدف "دگرگونی فکر و اعتقاد و رفتار پیام گیرنده" رادر تعریف می گنجانیم، باز هم کلی محدودتر گشته و مواردی را که صرف رساندن پیام منظور است، مانند پیک ونامه رسان، خارج می کند و تنها شامل مواردی می گرددکه پیام دهنده با هدف دگرگون سازی افکار و رفتار و گرایشات مخاطب، ابلاغ پیام نماید.اگر چنین تعریفی را بپذیریم شاید بتوان ادعا کردتعریف فوق چیزی شبیه "اجناس و فصول" است که برای یک شیی می آوریم.

نکته ای که تاکید برآن بی مورد نیست این است که): در تبلیغ صرف رسانیدن یک ایده منظور نیست؛بلکه "اقناع یا ترغیب" در تبلیغات نهفته است. اگر موارد مختلف تبلیغات، خواه دینی یا سیاسیو یا اقتصادی و غیره را،در نظر بگیریم، بدون تردید بدینجا می رسیم که هدف پیام رسان تنها ادای یک پیام نیست، بلکه مبلغ می کوشد؛ مخاطب خویش را قانع ساخته و به هدف مورد نظر مایل گرداند و احساس و گرایش او را برانگیزاند، خواه عنصر تبلیغ گر، به آن محتوا مومن باشد یا نباشد.)(پژوهشی در تبلیغ، محمدتقی رهبر، ص ۸۱)

جمیع اقدامات موثر در عقیده، تصور و تصمیم گیری فرد فرد انسانها یا گروهی از انسانها یا گروهی از انسانها را می توان تبلیغ گفت بشرطی که انسان یا انسانها مشتاقانه بسوی هدفهایی که برای آنها تبلیغ شده است کشانیده شوند.(تبلیغات بازرگانی، عزیز سلاحی،عباس تکیه،ص ۲۱)

به عبارت دیگر در یکی از تعاریف:

"تبلیغ عبارت است از روش یا روش های بهم پیوسته (در غالب یک مجموعه) برای بسیج و جهت دادن نیروهای اجتماعی و فردی از طریق نفوذ در شخصیت، افکار و عقاید و احساسات آن ها جهت رسیدن به یک هدف مشخص که این هدف ممکن است سیاسی، نظامی، فرهنگی و ... مشروع و نامشروع باشد." (مبانی تبلیغ، ص ۸)

برخی از تحلیل گران دین بحث بر آنند که تبلیغ نوعی کار آموزشی است و این را بهترین نوع تبلیغ برشمرده اند که البته چندان دور از واقعیت به نظر نمی رسد، گرچه ماهیت تبلیغ با آموزش تفاوت روشن دارد.

در این خصوص تعریف ذیل قابل ملاحظه است:

"تبلیغ در بهترین و اصولی ترین شکل آن یک فعالیت آموزشی است که به منظور نشر دانش و آگاهی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بشر ارزش ها و سجایای اخلاقی صورت می گیرد ... در تبلیغات، گذشته از انتقال پیام از پیام دهنده به پیام گیرنده که در حقیقت یک حرکت آموزشی وجود دارد، مسأله ی تعمیق پیام در جامعه ی پیام گیرندگان و در نتیجه بسیج افکار عمومی نیز مطرح است که تحت عنوان "تنفیذ" مورد دقت قرار خواهد گرفت." (مبانی تبلیغ، ص ۱۸)

تبلیغ در حیطه ی جامعه شناسی

در اصطلاح امروزی، واژه ی تبلیغ کاربرد و معنایی وسیع و پیچیده به خود گرفته است. زمانی، تبلیغ در حد برانگیختن احساسات و عواطف مخاطبان و آماده ساختن آن ها برای پذیرش اندیشه، سلیقه، روش و یا کالای مادی به شیوه ی تلقینی بود. اما امروزه، تبلیغ از محدوده ی ارتباط یک سویه و تلقینی فراتر رفته و به یک فرآیند دوسویه و تعاملی بین "گیرنده" و "فرستنده" تبدیل شده است؛ تا آن جا که امروزه مقوله ی تبلیغ در یک فضای بین رشته ای و متأثر از رویکردهای نوین در پهنه ی فن آوری، ارتباطات، روان شناسی، جامعه شناسی، مردم شناسی و ... گسترده و کارکرد خود را توسعه داده است.

تاکنون تعریف های مختلفی از کارکرد، روش ها و اهداف تبلیغ به عمل آمده است؛ اما وجه مشترک همه ی آن ها در این است که تبلیغات "فن تحت تأثیر قرار دادن رفتار و نگرش مخاطب از طریق دستکاری تصورات یا بازنمود آن هاست." (راهبردهای روان شناختی تبلیغ، دکتر عبدالعظیم کریمی، ص ۱۲)

از این میان، تعریف "رکیمبال یونگ" از جامعیت و عمق بیشتری برخوردار است. او تبلیغ را این گونه تعریف می کند:

"بهره گیری کم و بیش عمدی، سیستماتیک و طراحی شده از سمبل ها و محرک ها که به طور عمده توسط تلقین و تکنیک های روانی مناسب انجام می شود و با هدف تغییر و کنترل افکار عقاید، ارزش ها و در نهایت تغییر رفتار آشکار افراد به سوی سیر تعیین شده همراه است. (به نقل از مقاله ی "آموزگاری به نام تبلیغ" بنفشه پور صدرا، روزنامه ی ایران، شماره ی ۱۳۴۰)"

هرچند در این تعریف، نقش تلقین پررنگ تر است، اما می توان با رهیافتی تعقلی آن را جهت دهی کرد.

جان مایه ی اصلی فرآیند تبلیغات در هر شکل و روش آن برخورداری از اصل "ارتباط" است. "ارتباط"، هسته ی مرکزی تبلیغات را از نظر نوع اثرگذاری و کیفیت کارکرد آن تشکیل می دهد. درواقع، ارتباط به معنای کلی آن یعنی، "انتقال مفهوم به یاری استفاده از نماد". در این فرآیند، شخص یا گروهی می کوشد به یاری نمادهای کلامی یا غیرکلامی شخص یا گروه دیگری را از احساساتش درباره ی موضوعی آگاه کند، در این معنای گسترده، ارتباط از راه های بسیار گوناگونی صورت می گیرد؛ از راه تصاویر، موسیقی، نمادهای ریاضی و .... ولی رایج ترین شکل ارتباط در جامعه ی بشری، نظام نمادهای "گفتاری" یا "نوشتاری" است که ما آن را "زبان" می نامیم. (ارتباط سیاسی و پویایی جامعه، محمدرضا جواهری حقیقی، انتخاب، شماره ی ۴۷۱)

رابطه ی تبلیغ و ارتباط

رابطه ی تبلیغ و ارتباط زمانی به خوبی تبیین می شود که بتوان جایگاه تبلیغ را با حفظ ضوابط و اصول آن به دور از استعمار و استثمار فکری و عاطفی روشن کرد و از هرگونه سوء استفاده و مسخ افکار مخاطب اجتناب کرد. زیرا، مخالفان و موافقان زیادی در رشته های مختلف علوم اجتماعی وجود دارند که هریک به تناسب انتظاری که از "کارکرد تبلیغ" دارند به گونه ای متفاوت آن را تفسیر می کنند و حتی بعضی از مخاطبان، تا آن جا پیش می روند که تبلیغ را مغایر با اصول دموکراسی و جامعه ی مدنی تلقی می کنند.

بدین معنی که، عده ای از پیشروان جامعه ی مدنی و پایبند به اصول دموکراتیک اساساً مخالف این گونه شیوه ی تبلیغی برای ترویج اندیشه و یا ایده ی خاصی هستند و بر این باورند که "تبلیغ به گونه ای که معمول است، عمدتاً در جهت تلقین افکار عمومی بکار می رود." و نگاهی بسیار تحقیرآمیز به انسان دارد زیرا در تبلیغ، مبلغ خود را در مرتبه ای فراتر از مخاطب قرار می دهد و فرض می کند که مخاطب منفعل، نادان، کم ارزش و شاید هم جانورخوست که باید با ارشاد و هدایت او از این مقام پست نجات پیدا کند. به زبان روانکاوی رابطه ی مبلغ و مخاطبش رابطه ی والد ـ کودک است. اما در بیان خویشتن رابطه ی بالغ ـ بالغ یا حداکثر کودک ـ کودک است.

(در غیر این صورت ...، مجید محمدی، گفتار روابط انسانی، تبلیغ یا بیان خویشتن، ص ۱۲۳، انتشارات قطره، سال ۱۳۷۷)

درواقع باید از مفهوم ایستا و یا نگاه قیم مآبانه ی تبلیغ در فرآیند آموزشی پرده برداری کرد تا تمایز بین تبلیغ آگاهی بخش و تبلیغ تحریف گونه در نظام آموزشی آشکارتر و عمیق تر شود. زیرا آن چه که در تبلیغ به معنای مصطلح انتظار می رود نوعی نسخه پیچی همگانی و القایی است که متضمن تصور کلیشه ای و شیء گونه ی مبلغ نسبت به مخاطب است.

تبلیغ فرآیندی است که محتوا، روش، ابزار و چیستی و چگونگی آن در تعامل با دو قطب سیال "گوینده" و "شنونده" تعیین می شود.

پاره ای جامعه شناسان و متخصصان علوم ارتباطات عناصر تبلیغ را به گونه ای دیگر نام گذاری و بیان کرده اند. به عنوان مثال، در مقاله ی "ارتباط سیاسی و پویایی جامعه" (روزنامه ی انتخاب، مورخ ۱/۹/۱۳۷۹، محمدرضا حقیقی جواهری) نویسنده، این عناصر را در قالب پیام دهنده، پیام گیرنده و پیام مورد نظر و بالاخره واکنش و منظور خواسته شده از سوی پیام دهنده به شرح ذیل نام گذاری کرده است:

۱) پیام دهنده

۲) پیام

۳) رسانه

۴) دریافت کننده ی پیام

همان گونه که ملاحظه می شود دیدگاه  های مختلف و رویکردهای متنوعی در فرآیند تبلیغ و چگونگی انتقال پیام وجود دارد این دیدگاه ها در عصر جدید و در جهان کنونی از ژرفنا و فرخنای بیشتری برخوردار شده است.

امام خمینی(قدس سره) درخصوص تبلیغات می فرماید: "تبلیغات که همان شناساندن خوبی ها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدی ها و نشان دائن راه گریز از آن است از اصول بسیار مهم اسلام عزیز می باشد." (صحیفه ی نور، ج ۲۱، ص ۱۱۳)

تعریف تبلیغ در اسلام

با توجه به آیات تبلیغ و هدایت و با در نظر داشتن روایات و سیره ی صالحین در دعوت برای تبلیغ از این دیدگاه تعاریفی شده است. این تعاریف متأثر از فرهنگ حاکم بر اندیشه ها و اهدافی است که از پیام رسانی در اسلام مورد نظر قرار می گیرد. در نظام حقیقت گرای اسلام، که تکیه روی حقایق و واقعیات است و اهداف متعالی تعقیب می شود، تبلیغات مفهوم خاص خود را دارد و براساس عقیده و بینش حاکم بر جو تفکر جامعه ی اسلامی، صورت خارجی پیدا می کند.

رئیس دانشکده ی تبلیغ اسلامی قاهره در تعریف تبلیغ اسلامی می گوید:

العلم الذی به تعرف کافة المحاولات الفنیة المتعددة الرامیة الی تبلیغ الناس الاسلام بماحوی من عقیدة و شریعة و اخلاق (احمد، احمد غلوش، الدعوة الاسلامیة، ص ۱۰)

دانشی که به وسیله ی آن کلیه ی تلاش های هنری در جهت ابلاغ محتوای اعتقادی و تشریعی و اخلاقی اسلام به مردم شناسایی می شود.

نتیجه آن که تبلیغ اسلامی عبارت است از رساندن پیام الهی به شیوه ی روشنگرانه از طریق ایجاد ارتباط و تشویق به پذیرش محتوای مورد نظر با استفاده از ابزارهای مشروع هر عصر. (پژوهشی در تبلیغ، محمدتقی رهبر، ص ۹۸)

در تبلیغ اسلامی، انگیزه های الهی و معنوی و تکلیف شرعی و از روی عشق به هدایت انسانیت است.

در تبلیغ الهی پیام رسان از خود چیزی بر پیام نمی افزاید و بدون کم و کاست محتوای پیام را برای پیام گیرندگان نقل و بیان می کند و بر پذیرش آن اصرار می ورزد.

در این نوع تبلیغ از ابزارها و وسیله های نامشروع و ترفندها و حیله ها کمک گرفته نمی شود بلکه ابزار همانند هدف باید مشروع باشد.

ضرورت و اهمیت تبلیغ

در جهان امروز که بحران های فرهنگی درصدد تهی کردن انسان از معنویت می باشند، تبلیغ دین و ارزش های نشأت گرفته ی از آن به جهت مقابله ی این بحران ها ضرورت ویژه ای پیدا می کند. در این جا، ضرورت تبلیغ را از دو منظر عقل و دین به اختصار بیان می کنیم:

الف) از نظر عقل: انبیاء و اولیای الهی با تبلیغ دین و ارزش های دینی هدایت و سعادت انسان را به ارمغان آورده اند، در عصر خاتمیت اقتضا می کند که این جایگاه رفیع انبیای الهی حفظ و در جهت تبلیغ دین و دعوت مردم اقدام شود چراکه در غیر این صورت آثار این حرکت عظیم الهی از میان مردم رخت برمی بندد.

امام خمینی(ره) درخصوص اهمیت تبلیغات می فرماید: مسأله ی تبلیغات یک امر مهمی است که می شود گفت در دنیا در رأس همه ی امور قرار گرفته است و دنیا بر دوش تبلیغات است. بالاتر چیزی که می تواند این انقلاب را در این جا به ثمر رساند و در خارج صادر کند، تبلیغات است. (صحیفه ی نور، ج ۱۴، ص ۴۱ و ۴۴)

ب) از منظر دین: اگر رسالت یک مکتب محدوده ی خاصی را در برگیرد، قهراً شعاع پیام رسانی و تبلیغ آن نیز محدود خواهد بود اما از ان جا که رسالت مکتب اسلام جهانی و جاوید می باشد، گستره ی پیام رسانی آن نیز نامحدود می باشد. از این رو در دین اسلام امر تبلیغ از جایگاه بسیار والایی برخوردار می باشد به گونه ای که اساسی ترین وظیفه ی انبیاء در قرآن، تبلیغ دانسته شده است.

طبرسی در ذیل آیه ی "وَ مَنْ أحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إلَی الله وَ عَمِلَ صالِحاً" (فصلت، ۳۳) می فرماید: "و فی هذه الآیة دلالة علی ان الدعا الی الدین من اعظم الطاعات و الواجبات" این آیه دلالت دارد بر این که دعوت به سوی دین از بزرگ ترین عبادات و واجبات می باشد. (ترجمه ی تفسیر مجمع البیان، ج ۲۲، ص ۵۹)

در تفسیر نمونه، ذیل آیه ی مذکور آمده است: آیه مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که تمام منادیان توجید را که واجد این صفات اند، فرا می گیرد، هرچند برترین مصداقش شخص پیامبر(ص) و ائمه ی معصومین(ع) هستند. (تفسیر نمونه، ج ۲۰، ص ۲۹۷)

جایگاه تبلیغ در قرآن و سیره ی نبوی

همان گونه که از روایات به دست می آید شایع ترین ابزار تبلیغ که بیان و خطابه، قلم و نگارش و شعر و نثر در همه ی اعصار بوده است، به وسیله ی پیامبران به ویژه پیامبر اسلام(ص) تأسیس، تکمیل و هدایت شده است. پیامبر مکرم اسلام تمام زندگی بابرکت خویش را صرف تبلیغ مکتب رهایی بخش اسلام نمودند به طوری که نه تنها کلام ایشان بلکه تمامی حرکات و سکنات ایشان هم دارای پیام های تبلیغی بود.

ارزش و اهمیت تبلیغ

"یکی از آموزش های لازم از سیره ی مقدس رسول اکرم(ص) آموزش نحوه ی دعوت به حق و نحوه ی تبلیغ و رساندن پیام حق به مردم است. شاید در ابتدا برای افرادی کار کوچکی به نظر برسد، این که انسان بخواهد مردم را به حق و به سوی پروردگار دعوت کند و پیام الهی را به آن ها برساند؛ فکر کنند که این دعوت و ابلاغ پیام چه فرقی می کند با سایر دعوت ها و ابلاغ پیام ها. اول، برداشت خود قرآن را در این زمینه عرض بکنم که قرآن تا چه اندازه این کار را مهم و سخت و دشوار می داند، و بعد توضیح بدهم که چه تفاوتی هست میان این دعوت و ابلاغ این پیام با سایر دعوت ها و ابلاغ پیام ها."

قرآن در سوره ی مبارکه ی طه در مورد موسی بن عمران(ع) مطلب را طرح می کند که به حسب ظاهر، جریان دیگری هست: موسی حرکت کرده که برگردد به مصر، زنش درد زایمان می گیرد و او به دنبال آتش برای آتشگیره ای می رود که همسر خودش را در این سرما گرم بکند، در وادی مقدس مواجه با وحی الهی می شود، برای اولین بار وحی به او می رسد و بعد هم مأموریت برای رساندن پیام الهی به فرعون و فرعونی ها.

موسی رسیده است به مقامی که نایب نبوت است؛ پس یک آدم عادی نیست که چنین سخنی گفته باشد. وقتی که به او می گویند: برو پیام خدا را به فرعون و فرعونی ها ابلاغ کن، احساس می کند بار بسیار سنگین و رسالت فوق العاده مشکلی به دوش او گذاشته شده است. با این جمله ها یک سلسله تقاضاها می کند:

رب اشرح لی صدری؛ پروردگارا! به من شرح صدر بده. (طه، آیه ی ۲۴-۲۵)

"شرح صدر" خلاصه ی معنایش این است: "ظرفیت روحی بسیار وسیع و تحمل فوق العاده زیاد." خدایا! بر ظرفیت روحی من بیفزا. و یسرلی امری؛ کار مرا بر من آسان گردان. پس احساس می کند که کاری است ثقیل و سنگین. و احلل عقدة من لسانی؛ گرهی را (یا گره را) از زبان من باز کن. بعضی چنین فکر می کنند که مقصود از این که "گره را از زبان من باز کن." این است که موسی اندکی زبانش می گرفته و مثلاً "سین" را خوب تلفظ نمی کرده است. حتی گفته اند: آن وقتی که بچه بود و فرعون می خواست امتحانش بکند و آتش سرخ شده به دهانش گذاشت [زبانش دچار لکنت شد.] خیال نمی کنم این ها اساسی داشته باشد. "گره را از زبان من باز کن." ظاهراً همان است که قرآن مکرر روی آن تأکید می کند که پیغمبر ابلاغش باید ابلاغ مبین، و پیام رساندنش باید روشن و آشکار و آشکارکننده و راهنمایانه باشد، چون بعدش هم می فرماید: "یفقهوا قولی؛ تا سخن مرا درک بکنند" من بتوانم پیام تو را وارد فهم مردم بکنم و مردم بفهمند. فهم کردن، یعنی روشن شدن، درک کردن، واضح شدن مطلب برای شخص.

و اجعل لی وزیراً من اهلی، هارون اخی، اشدد به ازری، و اشرکه فی امری، کی نسبحک کثیراً، و نذکرک کثیراً.

پروردگارا! این بار خیلی سنگین است، برای من کمک بفرست. انسانی را که خودش پیشنهاد می کند، برادرش هارون است: پروردگارا! برادرم هارون را وزیر ـ که معنای لغوی اش معاون است ـ و کمک من قرار بده، و او را در این کار با من شریک گردان؛ چرا؟ برای این که به اصطلاح، راندمان کار ما بیشتر باشد،  نه این که من می خواهم ـ العیاذ بالله ـ امتناع کرده باشم، کی نسبحک کثیراً، و نذکرک کثیراً.

و در جای دیگر، قرآن خطاب به رسول اکرم(ص) ـ ولی نه به صورت سؤال رسول اکرم(ص) از خدا، بلکه به صورت بیان الهی ـ یک کار انجام شده را ذکر می فرماید. در سوره ی مبارکه ی الم نشرح می فرماید: الم نشرح لک صدرک؛ آیا ما به تو شرح صدر ندادیم؟

موسی تقاضای شرح صدر می کند، ولی نسشبت به پیغمبر اکرم به صورت یک امر داده شده، قرآن می فرماید: آیا ما به تو شرح صدر ندادیم؟ ظرفیت فراوان ندادیم؟ یعنی ظرفیت فراوان شرط این کار است، و ما این شرط را به تو داده ایم.

و وضعنا عنک وزرک؛ این بار سنگین را از دوش تو نهادیم.

آن جا موسی می گفت: و یسرلی امری؛ این بار سنگین را برای من آسان و سبک کن. این جا قرآن به پیغمبر اکرم می فرماید که این بار سنگین را از دوش تو برداشتیم.

الذی انقض ظهرک؛ این خیلی حرف است. این بار سنگین که آن چنان سنگین بود که داشت پشت تو را می شکست. مخاطب، خاتم الانبیاء است، بار هم جز بار دعوت و تبلیغ و مواجه شدن با مردم نیست، مردمی که قصد هدایت و راهنمایی، بلکه کشاندن آن ها به سوی پروردگار را دارد. آن چنان این کار، ستگیت است که تعبیر قرآن این است که: داشت پشت تو را می شکست. انقض ظاهراً معنایش این است: اگر ما سقفی داشته باشیم و بار بسیار سنگینی،  مثلاً عده ی زیادی انسان یا یک شیء سنگین روی آن باشد که این چوب ها صدایش دربیاید و به اصطلاح معروف جرق و جرق بکند، می گویند: انقض یا نقض، و یا نظیر این تعبیر. وقتی می خواهد بگوبد: این بار آن چنان سنگین بود که گویی صدای مهره های پشت تو داشت شنیده می شد، می فرماید: انقض ظهرک.

و رفعنا لک ذکرک؛ ما نام تو را در همه جا بلند کردیم. (انشراح، آیه ی ۴)

باز سخن از سختی کار است:فان مع العسر یسراً، ان مع العسر یسراً، فاذا فرغت فانصب، و الی ربک فارغب. (انشراح، آیات ۵-۸)

پیغمبر! سخت است کار، اما اگر انسان سختی ها را تحمل بکند، با سختی، سستی هست، یعنی سستی ها در شکم سختی هاست، هر سختی در درون خودش سستی دارد. معنایش این است: صبر کن، استقامت بورز. فان مع العسر یسراً، بار دیگر تأکید کرد: ان مع العسر یسراً، که پیغمبر از این آیه چنین احساس کرد که همراه هر سختی دو آسانی خواهد بود، که چهره ی مبارکش شکفته شد و بعد هی تکرار می کرد، می فرمود که یک سختی با دو سستی چه خواهد کرد. خدای من به من وعده ی آسانی و وعده ی سستی همراه این سختی ها داده است.

فاذا فرغت فانصب، و الی ربک فارغب.

اگر این آیه را یک مقایسه ای با آیه ی موسی کرده باشید و بعد این جمله ی متواتر میان شیعه و سنی را در نظر بگیرید که پیغمبر راجع به علی فرمود:

انت منی بمنزلة هارون من موسی؛ تو نسبتت به من، نسبت هارون به موسی است. (ادامه ی حدیث به این صورت است: الا انه لا نبی بعدی. "شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج ۲، ص ۵۸۳ و ۵۸۴")

یعنی هم چنان که هارون معاون و شریک موسی در این کار بود، تو هم یکی از از آن دو پدر امت هستی؛ در این صورت می بینید این که در تفاسیر شیعه آمده و روایات هم ظاهراً تأیید کرده است که فاذا فرغت فانصب ناظر به مقام خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) است، خیلی خوب به دل می چسبد ـ که باید هم چنین باشد نه چیز دیگر ـ ولی فعلاً بحث ما روی مطلب دیگری است.

آیه ی دیگر در قرآن، که باز اهمیت فوق العاده و سنگینیِ ضدیدِ امر دعوت به حق و پیام رسانی الهی را بیان می کند، آیه ای است که در سوره ی مبارکه ی یا ایها المزمل آمده است که می دانید یا ایها المزمل و یا ایها المدثر از سوره های هستند که در اول بعثت نازل شدند. می فرماید: انا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً؛ ما عن قریب سخن سنگینی به تو القا می کنیم.

سخن یعنی چه که سنگین باشد؟ خود سخن از آن جهت که سخن است که سبکی و سنگینی ندارد. محتوای سخن و اجرای مدلول سخن است که ممکن است سخت و دشوار باشد، و ممکن است آسان باشد. خود ما گاهی می گوییم: فلان کس به فلان کس سخن سختی گفت؛ یعنی سخنی که تحمل معنای آن برای او شدید بود. یا می گوییم: مأموریت سنگینی به ما داده شده است. شخصی که از طرف یک مقامی مأمور می شود، می گوید: مأموریت سنگینی به ما داده شد. یک ابلاغ صادر شده است، به او گفته اند: برو فلان کار را انجام بده، می گوید: مأموریت سنگینی به ما داده شده، مأموریت یعنی چه که سنگین باشد؟ مأموریت، آن ابلاغ و آن کاغذ و آن سخن و آن نامه و غیره که سبکی و سنگینی ندارد. بحث در این ها نیست. وقتی که محتوای آن مأموریت کاری باشد فوق العاده دشوار، می گوییم: مأموریت سنگین.

آیه ی قرآن می فرماید: انا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً؛ ما عن قریب سخن سنگینی به تو القا می کنیم، که جز همان دعوت و هدایت مردم چیز دیگری نیست.

ممکن است افرادی بپرسند: چرا قرآن این همه امر دعوت و تبلیغ را کار دشواری تلقی کرده است؟

بعضی از مسایل هست که ما به حق، ارزش آن مسایل را درک کرده ایم، چون ارزشش را، یعنی سطحش را درک کرده ایم، قهراً آن را در سطح خودش می شناسیم؛ مثلاً امر افتا و فتوا دادن. خوشبختانه تا حد زیادی، لااقل ۹۵% جامعه ی ما می شناسند که افتا کاری است سنگین و در سطح بسیار بسیار بالا. نه افرادی زود جرأت می کنند که چنین ادعایی بکنند و نه اگر افراد خوش اشتهایی این ادعا را کردند، جامعه زود می پذیرد. جامعه این احساس را کرده که سطح این کار الاست، ولی مسأله ی دعوت مردم به سوی حق، مسأله ی تبلیغ مردم، مسأله ی ارشاد و هدایت مردم، مسأله ی حرکت دادن مردم به سوی خدا، که سخن، سخن حرکت دادن است [سطح آن شناخته نشده است.] گفت:

در ایـن ره انبیـا چون ساربانند        دلـیــل و راهـنـمـای کارواننـد

وز ایشـان سیـد مـا گشته سالار        همـو اول همـو آخر در این کار

جمال جانفزایش شمع جمع است        مقام دلگشایش جمع جمع است

روان از پیش و دل ها جمله از پی        گـرفتـه دست جان ها دامـن وی

حرکت دادن بشر است، آن ها به کجا؟ به سوی آخور؟ نه. خیلی مکتب ها هستند که بشر را حرکت می دهند، خوب هم حرکت می دهند، اما به سوی چه؟ به سوی آخور، به سوی منافعش. کمی مقام مقدس تر هم بگوییم: به سوی حقوقشان که بالاخره منافعشان در حقوقشان است و تا این جا ما هم موافقیم، پیغمبرها هم مردم را سوق می دهند به سوی احقاق حقوقشان. جزء برنامه ی پیغمبران، یکی این حرکت دادن است، ولی این، آن حرکت کوچکی است که پیغمبران می دهند که محروم را سوق می دهند به سوی این که ای محروم! برو حق خودت را استیفا کن؛ ای مظلوم! برو حق خودت را از ظالم بگیر. این هم جزء حرکت هایی است که انبیاء دارند، ولی کوچک ترین حرکت هاست، چون حرکتی است که منافع و میل طبیعی انسان هم آن را تأیید می کند. "رنجبران! متحد بشوید، حق خودتان را از زورگویان بگیرید."

در این مسیر، حرکت دادن البته کاری است، نمی خواهم بگویم: کار کوچکی است، اما در برنامه ی انبیاء، این، آن کار کوچک انبیاء است که انجام داده اند و از دیگران هم بهتر انجام داده اند. آن حرکت بزرگی که انبیاء می دهند، حرکتی است که انسان را از منزل نفس به سوی حق سوق می دهند. گفت:

صــلای بــاده زد پـــیــر خـرابـات        بده ساقی که فی التأخیر آفات

سلوک راه عشق از خود رهایی است        نه طـی منـزل و قطـع مسافات

بشر را از خودی رهاندن و به حق رساندن؛ یعنی بشر را از درون خودش علیه خودش برانگیختن. نه تنها شمای مظلوم را علیه منِ ظالم برانگیزد، منِ ظالم را هم احیاناً و در خیلی موارد علیه خودم برانگیزد که اسمش می شود توبه، بازگشت، حرکت دادن انسان ها از خودی و از نفس پرستی به سوی حقیقت پرستی؛ کار مشکل این است. هرکس در این کار با انبیاء رقابت کرد، آن وقت می توانیم برایش حساب باز بکنیم. فلان رهبر انقلابی، مردم را در جهت منافعشان حرکت داده است ولو به نام احقاق حقوقشان، به نام هم نمی گوییم، واقعاً برای به دست آوردن حقوقشان، تعبیر مقدس هم می کنیم. کار بزرگی است، اما کار کوچک انبیاء است. کار انبیاء که رقیب ندارد و هر داعی الی الله و هر مبلغ و رساننده ی پیام خدا باید آن را تعقیب کند. به دنبال پیغمبر و علی برود، و کاری مشکل است. این است حرکت دادن انسان ها از خودی، خودخواهی، نفس پرستی و نفع پرستی، به سوی حق پرستی و حقیقت پرستی؛ این است که کار، بسیار کار دشواری است.

گفتیم: ما ارزش بعضی از کارها را، بعضی از شؤون را در سطح خودش تا حدی درک کرده ایم و بجا درک کرده ایم و باید هم همین جور درک بکنیم، اما باید اعتراف بکنیم که ارزش بعضی از کارها را در سطح خودش درک نکرده ایم.

یَرَی النّاسُ دُهْناً فِی الزُّجاجَةِ صافِیاً        وَ لَمْ یَدْرِ ما یَجْرِ عَلی رَأسِ سِمْسِمِ

یعنی مردم روغن صاف شده ی کنجد را در یک شیشه می بینند، اما نمی دانند به سر آن دانه ی کنجد بیچاره چه آمد که حالا آن ها روغن صاف شده اش را می بینند. تبلیغِ صاف شده و پاک و پاکیزه اش را مردم می بینند، ولی نمی دانند چه بر سر آن بیچاره آمده است که امروز آن ها دارند روغن صافش را مشاهده می کنند.

به هرحال، قرآن این مطلب را در سطحی بسیار بسیار بالا برده؛ چرا؟ خدا می توانست فقط به پیغمبر بگوید: انا سنلقی علیک قولاً ثقیلاً یا الم نشرح صدرک، ولی همه ی این ها برای امت، آموزش است. این حقیقت را چرا خدا با پیغمبر خودش بازگو می کند و در اختیار همه ی امت می گذارد؟ خیلی مسایل بین خدا و پیغمبر هست، ولی چون مربوط به کار عمومی نیست، خدا می داند و پیغمبر، و برای غیر طرح نشده. وقتی که مسأله ای طرح می شود، علامت این است که باید آن را آموخت. کار دعوت است، کار تبلیغ است، کار آسانی نیست. پس ما از قرآن می آموزیم که اولین شرط در امر دعوت و پیام رسانی، شرح صدر است، دل وسیع، ظرفیت وسیع به اندازه ی دنیا. (مرتضی مطهری، سیری در سیره ی نبوی، ص ۱۷۸-۱۸۸)

خلاصه:

باتوجه به این مطلب که یک مکتب و ایدئولوژی اگر برای رابطه گیری با مردم پرش نکند و اوج نگیرد در برابر موج تهاجم فرهنگهای مسلط سرانجام فراموش و نابود خواهد شد و حتی در همان خاستگاه خویش خواهد مرد، و با توجه به این که پیامبر اسلام در ادامه و تکمیل راه پیامبران الهی تمامی شیوه های تبلیغ را برای هدایت بشریت به احسن وجه اعمال می فرمود و با توجه به استفاده و درواقع سوء استفاده هایی که از تبلیغات در عرصه های سیاسی و بین المللی از کارکردهای مختلف تبلیغاتی می شود به طوری که تبلیغات به عنوان آسان ترین و رایج ترین حربه در دست نظام حاکم تلقی شده، تبیین مفهوم صحیح تبلیغ، درک ضرورت آن والگوگیری از شیوه ی تبلیغی پیامبر مکرم اسلام می تواند گامی مؤثر در راه معرفی و عرضه ی آیین رهایی بخش باشد. به ویژه اهتمام پیامبر اسلام(ص) برای هدایت و ارشاد جامعه بشری آن چنان است که ما در هیچ زاویه ای از زندگانی حضرت، ایشان را فارغ از تبلیغ نمی بینیم.

شاید مسأله ی تبلیغ در ابتدا به نظر افراد کوچک جلوه کند اما هرچه ژرفای اندیشه ی انسان زیادتر شود، عظمت کار برایش مشخص تر و هدفها برای او بلندتر جلوه می نماید .

موسی(ع) برای انجام مأموریت تبلیغ از خداوند طلب می نماید که:

"رب اشرح لی صدری و یسرلی امری و احلل عقدة من لسانی یفقهوا قولی"

در صورتی که خداوند این نعمت را خود به خاتم پیامبرانش عطا می فرماید:

"الم نشرح لک صدرک،..."

و در ادامه می فرماید:

" ان مع العسر یسراً، فان مع العسر یسراً"

سختی، عظمت و اهمیت کار تبلیغ چنان است که پیامبر(ص) در این جا لبخند زده و می فرماید:

پس با هر سختی دو آسانی است.آری:

"ما انزلنا علیک القرآن لتشقی الا تذکرة لمن یخشی" (طه آیه ۳-۱)

ای هادی خلق، ای رسول، قرآن را از برای آن بر تو نازل نکردیم که خویشتن را به رنج درافکنی. فرض از نزول قرآن آن است که مردم خداترس را متذکر و بیدار سازی.

امید است که مبلغان ما با درک اهمیت تبلیغ صحیح دین، فطرت سعادت خواه بشر را بیدار نموده، ارزش های دینی را در سرتاسر عالم گسترش دهند.

منابع:

۱- پژوهشی در تبلیغ، محمدتقی رهبر، نشر مرکز چاپ سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، تابستان ۱۳۷

۲- راهبردهای روان شناختی تبلیغ، دکتر عبدالعظیم کریمی، نشر ستاد اقامه نماز، چاپ اول، بهار۱۳۸۱

۳- تبلیغات بازرگانی، عزیز سلاحی، عباس تکیه

۴- مبانی تبلیغ، محمد حسین زورق

۵- ارتباط سیاسی و پویایی جامعه، محمدرضا جواهری حقیقی، روزنامه انتخاب، شماره۴۷۱.

۶- صحیفه نور، ج ۲۱

۷- صحیفه نور ج ۱۴

۸- گفتار روابط انسانی تبلیغ یا بیان خویشتن، مجید محمدی، انتشارات قطره، ۱۳۷۷

۹- ترجمه تفسیر مجمع البیان، طبرسی، ج ۲۲

۱۰- سیری در سیره نبوی، مرتضی مطهری، چاپ هفدهم، ۱۳۷۶

۱۱- دعوة الاسلامیه، احمد، احمد غلوش

۱۲- تفسیر نمونه، ج۲۰

۱۳- آموزگاری به نام تبلیغ، بنفشه پور صدرا، روزنامه ایران، شماره ۱۳۴

 

منبع: سایت راسخون