آداب دعا
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان1443، آداب دعا.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
حجت‌الاسلام والمسلمین عباس کوثری*
مقدمه
یکی از جلوه‌های زیبای عبادت و بندگی، دعا و اظهار نیاز به پیشگاه آفریننده هستی است که انجام صحیح و سبک مطلوب آن مانند سایر عبادات، نیازمند شناخت صحیح جایگاه و آثار دعا و نیز انجام عملی آن با آداب و شرایط آن است؛ در غیر این صورت به فرموده قرآن، جز ضلالت و گمراهی بهره‌ای نخواهد بود: «وَ ما دُعاءُ الْکافِرینَ إِلاَّ فی ضَلالٍ؛ و دعای کافران جز بر هدر نباشد.» در نوشتار پیش رو، آداب دعا بر اساس آموزه‌های قرآن و اهل‌بیت بررسی شده است.
اهمیت دعا
ارزش و منزلت انسان نزد پروردگار، به مقدار دعا و نیایش اوست؛ چنانکه قرآن می‌فرماید: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً؛ بگو اگر دعایتان نبود، پروردگارتان به شما اعتنایی نداشت». سید بن طاووس می‌نویسد: «برخی گفته‌اند مقصود از دعا در آیه عبادت است، ولی راویان مورد اعتماد از پیشوایان ما روایت کرده‌اند که مقصود از دعا در این آیه بدون هرگونه زیاده، همان دعایی است که در عرف شرع فهمیده می‌شود». دعا، کلید دستیابی به آرزوها و خواسته‌هاست؛ از همین روست که خداوند می‌فرماید: «أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ؛ دعای نیایشگری را که مرا بخواند، اجابت می‌کنم». بر اساس حدیث پیامبر، دعا مغز عبادت است.
آداب دعا
«آداب» به معنای قاعده‌ها، روش‌ها، سنت‌ها و فرهنگ رایج هر قوم و نیز روش‌های پسندیده است. مقصود از آداب دعا، روش‌ها و راه‌هایی است که به دعا کمال و زیبایی می‌بخشد و نیایشگر را در رسیدن به قرب الهی و اجابت خواسته‌ها یاری می‌کند؛ چنانکه امام صادق فرموده است: «اِحْفَظْ أَدَبَ الدُّعَاءِ وَ انْظُرْ مَنْ تَدْعُو كَيْفَ تَدْعُو؛ آداب دعا را رعایت کن و دقت داشته باش نزد چه کسی و چگونه و برای کدام هدف دعا می‌کنی». در روایات اسلامی برای دعا آدابی ذکر شده است که برخی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم.
1. حمد و ستایش
امام صادق فرموده است: «إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَدْعُوَ فَمَجِّدِ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَاحْمَدْهُ وَسَبِّحْهُ وَهَلِّلْهُ وَأَثْنِ عَلَیْهِ وَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَآلِهِ ثُمَّ سَلْ تُعْطَ؛ هر گاه خواستی دعا کنی، خدای عزوجل را تمجید و او را حمد و ستایش کن و تسبیح و تهلیل بگو و ثناگویش باش و بر محمد و آل او صلوات فرست؛ سپس درخواست کن تا به تو داده شود». علامه مجلسی می‌نویسد:
تمجید، گفتن «اللَّه‌اکبر» است و تحمید، «الحمدللَّه» است و تسبیح، «سبحان‌اللّه» است و تهلیل، «لااله‌الااللَّه» است و ثنا آن است که نعمت‌هایی که خداوند بر بنده عطا فرموده است، [آن نعمت‌ها را] بشمارد، ولی مهم بیان و اظهار این معانی است و به این الفاظ مخصوص اختصاص ندارد؛ چنانکه تمجید، بر «لاحول و لاقوة الاباللَّه» نیز اطلاق شده است.
امام» صادق در حدیث دیگری فرموده است: «هرگاه یکی از شما حاجتی خواهد، پروردگار را ستایش کند و او را مدح گوید؛ زیرا چون مردی از سلطان حاجتی خواهد، بهترین سخنی که توانایی آن را دارد، برای او آماده سازد. پس چون حاجتی خواستید، خدای عزیز جبار را تمجید کنید و او را مدح گویید و ستایش کنید». در ضمن بهتر است دعا با صلوات آغاز و با صلوات پایان یابد. چنانکه در روایتی آمده است که امام صادق بارها می‌فرمود:
مردی وارد مسجد شد و پیش از ستایش بر خدا و صلوات بر پیغمبر، شروع به دعا کرد. رسول‌خدا فرمود: «این بنده در [دعا و درخواست از] پروردگارش شتاب کرد». سپس مرد دیگری وارد شد و نماز خواند و خدای عزوجل را ستایش کرد و بر رسول‌خدا صلوات فرستاد. پس رسول‌خدابه وی فرمود: «بخواه تا به تو داده شود».
2. اقرار به گناه و استغفار
اعتراف به گناه موجب می‌شود انسان در عمق وجود خویش، کوتاهی در وظیفه بندگی را دریابد و از عُجب و خودشیفتگی دور بماند. خود را مستحق ملامت بداند و با فروتنی و خشوع در پیشگاه خدا نیایش کند و آمادگی بیشتری برای تابش انوار حق به دست بیاورد. از همین روست که امام صادق فرموده است: «آداب دعا عبارتند از مدح خدای و ثنای الهی. سپس اقرار به گناهان، آنگاه درخواست از خدا. به خدا قسم! هیچ کس از گناه جز با اقرار به آن بیرون نرفته است». در حدیث دیگری از امام صادق آمده است: «هر کس از اوامر الهی اطاعت کند، سپس خدا را از راه دعا بخواند؛ خدای تعالی اجابت می‌کند». سپس آن حضرت در پاسخ به این پرسش که راه دعا کدام است، فرمود: «دعا را به ستایش و حمد خدای شروع می‌کنی و نعمت‌هایی را که به تو داده، یادآور می‌شوی. سپس شکرش را می‌گویی، آنگاه بر پیامبر و آلش درود می‌فرستی و سپس یادآور گناهانت می‌شوی و بدان اقرار می‌کنی، سپس از آن‌ها استغفار می‌کنی. این، راه دعاست».
3. صلوات بر پیامبر و اهل‌بیت
مشهور علما معتقدند که صلوات از جانب خداوند، رحمت و از سوی ملائکه، استغفار است
؛ اما فیض کاشانی می‌نویسد: «صلوات از جانب خداوند، افاضه انواع کرامت‌ها و نعمت‌های بزرگ بر پیامبر و صلوات ملائکه و انسان‌ها، دعا برای نزول این کرامت‌ها و نعمت‌هاست». صلوات در قرآن و روایات، اهمیت ویژه‌ای دارد و ثواب‌های بسیاری برای آن ذکر شده است. قرآن در سوره احزاب پس از آنکه از صلوات خدا و ملائکه بر پیامبر خبر می‌دهد، به مؤمنان فرمان می‌دهد که آن‌ها نیز بر پیامبر درود فرستند و تسلیم فرمان او باشند. اگر نمازگزار صلوات را به عمد در تشهد ترک کند، نمازش باطل می‌شود. ویژگی‌های زیر، بیانگر اهمیت و رمز و راز صلوات است.
الف) صلوات، تجدید ایمان به خداوند و پیامبر و خاندان پاک اوست.
ب) صلوات، دعا به پیشگاه پروردگار و هر دعا، عبادت و موجب قرب حق است؛ بلکه به تعبیر برخی روایات، اصل و مغز عبادت است.
ج) صلوات، اعلام توحید واقعی و دور شدن از غلو نسبت به اولیای الهی است؛ زیرا با ذکر صلوات نیازمندی پیامبر و اهل‌بیت به رحمت الهی اظهار می‌شود.
د) ولایت و محبت به اهل‌بیت، وسیله قرب الهی و موجب دستیابی به معارف و احکام صحیح الهی است و صلوات، اعلام این پیوند و نماد این ارادت است. بر این اساس ذکر صلوات در دعا موجب می‌شود انسان برای دریافت فیض الهی، شایستگی بیشتری به دست آورد و از استجابت بهره‌مند شود. صحیفه سجادیه، نمونه‌ای عینی و عملی از این شیوه زیباست؛ زیرا بسیاری از ادعیه آن همراه با صلوات است. امام صادق فرموده است: «پیوسته دعا از رفتن به آسمان محجوب است تا آن زمان که بر محمد و آلش صلوات فرستاده شود». همچنین فرموده است: «مَنْ دَعَا وَلَمْ یَذْکُرِ النَّبِیَّ(، الدُّعَاءُ عَلَی رَأْسِهِ فَإِذَا ذَکَرَ النَّبِیَّ رُفِعَ الدُّعَاءُ؛ هر که دعایی کند و نام پیامبر را نبرد، آن دعا بالای سرش [چون پرنده‌ای] بچرخد و چون نام پیامبر( آورده شود، دعا بالا رود».
4. انتخاب مکان‌های مقدس
شرافت و برتری معنوی هر مکان، به سبب جلوه‌های توحیدی و تأثیرگذاری آن در سعادت و کمال و نیز به خاطر نقش تربیتی آن در تهذیب نفس و اصلاح آن است. این درخشش موجب می‌شود فیض الهی یار و همراه نیایشگر شود تا او به استجابت دست یابد. برخی از مکان‌های مقدس برای دعا عبارتند از:
1/4. مساجد
در حدیث قدسی آمده است: «بدانید که خانه‌های من در زمین، مساجدند که برای اهل آسمان‌ها همانند ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند. خوشا به حال آنان که مساجد، خانه آن‌ها باشد و خوشا به حال بنده‌ای که در خانه‌اش تطهیر کند، سپس مرا در خانه‌ام زیارت کند و خدا کریم‌تر از آن است که زائر و خواهان خود را دست خالی بازگرداند». امام صادق فرموده است:
کَانَ أَبِی إِذَا طَلَبَ الْحَاجَةَ طَلَبَهَا عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا أَرَادَ ذَلِکَ قَدَّمَ شَیْئاً فَتَصَدَّقَ بِهِ وشَمَّ شَیْئاً مِنْ طِیبٍ وَرَاحَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَدَعَا فِی حَاجَتِهِ بِمَا شَاءَ اللَّهُ؛پدرم وقتی نیازی داشت، به هنگام زوال ظهر آن را از خداوند درخواست می‌کرد. وقتی می‌خواست درخواست کند، ابتدا صدقه‌ای می‌داد و بوی خوش استشمام می‌کرد و به مسجد می‌رفت و برای حاجت خود دعا می‌کرد.
2/4. کنار کعبه
شرافت کعبه از این روست که اولین معبد روی زمین برای پرستش خدای یکتا، موجب هدایت انسان‌ها و محور مراسم شکوهمند حج است و در طول تاریخ، جایگاهی مقدس برای نیایش و راز و نیاز انبیا و اولیای الهی بوده است. بنابراین قرار گرفتن انسان در آنجا، زمینه مناسبی برای پذیرش دعاست. در این زمینه ادعیه خاصی برای طواف ذکر شده است. همچنین برای نیایش نزد ملتزم که میان درب خانه کعبه و حجرالاسود قرار گرفته است و نیز مستجار که پشت کعبه نزدیک رکن یمانی و محاذی در کعبه است، نیایش‌های دیگری ذکر شده است. نقل است هنگامی که امام صادق نزد ملتزم رسید، به خدمتکاران خود فرمود: «از من فاصله بگیرید. می‌خواهم در این مکان به گناهان خویش اعتراف کنم؛ زیرا هر که در اینجا اقرار به گناه و سپس از آن استغفار کند، خداوند گناهانش را بیامرزد».
3/4. حائر امام حسین
در روایتی آمده است که امام صادق بیمار شد و به افرادی که نزد او بودند، دستور داد شخصی را اجیر کنند تا در کنار قبر امام حسین
برای او دعا کند. پس مردی از دوستداران آن حضرت بیرون آمد و ماجرا را به یکی از علاقمندان امام گفت. آن مرد گفت: «من می‌روم، ولی امام حسین امامی است که اطاعتش واجب است؛ چنانکه امام صادق هم امامی است که اطاعتش واجب است. پس چگونه برای شفای امام صادق در کنار قبر امام حسین باید دعا کرد؟ آن شخص نزد امام آمد و سخن او را نقل کرد. حضرت فرمود: «همین‌طور است که وی می‌گوید، ولی او نمی‌داند که برای خدای متعال مکان‌هایی است که دعاها در آن اجابت می‌شود. بقعه امام حسین از آن امکنه است».
4/4. انتخاب زمان‌های خاص
دعا از نظر زمان، زمان‌های مختلف و گوناگونی دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
الف. سحرگاهان
واژه «سَحَر»، به معنای زمان نزدیک به صبح است. قرآن از استغفارکنندگان در سحرگاهان ستایش کرده و آن را از صفات پرهیزکاران قرار داده است: «وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ». در روایات نیز سحرگاه زمان مناسبی برای دعا به شمار آمده است؛ چنانکه رسول‌خدا فرموده است: «بهترین وقتی که در آن می‌توانید خدای عزوجل را بخوانید، سحرهاست و این آیه را که حضرت یعقوب به پسرانش گفت به زودی برای شما از پروردگار خود آمرزش خواهم، تلاوت کرد و فرمود: یعقوب دعا کردن برای آن‌ها را) تا سحر به تأخیر انداخت». امام باقر نیز فرموده است: «خدای عزوجل از میان بندگان مؤمنش، آن بنده‌ای را دوست دارد که بسیار دعا کند. پس بر شما باد به دعا از هنگام سحر تا طلوع آفتاب؛ زیرا آن هنگامی است که درهای آسمان گشوده و روزی‌ها در آن تقسیم و حاجت‌های بزرگ برآورده می‌شود».
ب. بعد از نماز
امیرمؤمنان از پیامبر نقل می‌کند که آن حضرت فرموده است: «هر که برای خدا نماز واجبی بگزارد، بعد از آن برایش دعایی مستجاب است». همچنین حضرت فرمود: «ثَلَاثَةُ أَوْقَاتٍ لَایُحْجَبُ فِیهَا الدُّعَاءُ عَنِ اللَّهِ (تَعَالَی) فِی أَثَرِ الْمَکْتُوبَةِ وَ عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ وَظُهُورِ آیَةٍ مُعْجِزَةٍ لِلَّهِ فِی أَرْضِهِ؛ سه وقت است که دعا از جانب خدا باز نمی‌گردد، دعا بعد از نماز واجب و هنگام نزول باران و آشکار شدن معجزه الهی در زمین».
5. دعا برای دیگران
اسلام بر محبت و دوستی میان مؤمنان تأکید بسیاری کرده و به پیروان خود آموخته است که برای پیشگامان در ایمان، از خداوند آمرزش طلبند و خواستار زدودن کینه مؤمنان از دل‌هایشان شوند. دعا برای برادران ایمانی در خلوت، نشان‌دهنده صفای باطن و نداشتن کینه به آنان است و نتیجه آن، شایستگی دریافت رحمت الهی است. از امام مجتبی روایت شده است که فرمود: «مادرم زهرا را در شب جمعه‌ای دیدم که تا سپیده‌دمان عبادت و برای مؤمنان با نام دعا کرد و برای خویش دعا نکرد. از ایشان سبب را جویا شدم. فرمود: فرزندم! اول همسایه، بعد خانواده».
علی بن ابراهیم از پدرش نقل می‌کند که عبداللَّه بن جندب را در موقف (عرفات) دیدم و وقوفی بهتر از وقوف او ندیدم. پیوسته دست‌هایش به سوی آسمان بلند و اشک‌هایش بر گونه‌اش روان بود؛ به‌طوری که بر زمین می‌ریخت. وقتی مردم از عرفات) برگشتند، به او گفتم: «ای ابامحمد! من وقوفی بهتر از وقوف تو ندیدم». گفت: «به خدا سوگند! من جز برای برادران (دینی) خود دعایی نکردم و این برای این بود که حضرت اباالحسن کاظم به من خبر داد که هر که پشت سر برادر دینی خود دعا کند، از عرش به او ندا شود: برای تو باد صدهزار برابر. خوش نداشتم که صدهزار دعای تعهد شده را به خاطر یک دعا از دست بدهم که نمی‌دانم آن یک دعا هم به اجابت برسد یا نه».
رسول‌خدا نیز فرموده است: إِنَّ الْعَبْدَ لَیُؤْمَرُ بِهِ إِلَی النَّارِ ـ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَیُسْحَبُ فَیَقُولُ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ یَا رَبِّ هَذَا الَّذِی کَانَ یَدْعُو لَنَا فَشَفِّعْنَا فِیهِ فَیُشَفِّعُهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِیهِ فَیَنْجُو؛ بنده‌ای را در روز قیامت دستور دهند که او را به دوزخ برند و وی را بدان سو کشند. مردان مؤمن و زنان مؤمنه گویند: پروردگارا! این همان است که برای ما دعا می‌کرد. شفاعت ما را درباره او بپذیر. خدای عزوجل شفاعت ایشان را درباره او بپذیرد و آن بنده نجات یابد.
6. خشوع قلبی
دعا، راز و نیاز با معبود یکتاست و این حقیقت زمانی تجلی می‌یابد که با احساس درونی سرشار از شوق و عشق انجام شود. هر اندازه نیایشگر از توجه و خشوع قلبی افزون‌تری برخوردار باشد، بیشتر می‌تواند در معرض تابش انوار حق قرار گیرد؛ از همین روست که قرآن فرموده است: «وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً؛ او را با بیم و امید بخوانید». امام صادق نیز فرموده است: «خدای عزوجل دعایی را که از روی دل غافل باشد، اجابت نکند. پس هر گاه دعا کردی، با قلب خود به آن توجه کن و یقین داشته باش که اجابت شود». این اصلی است که باید آن را در تمامی موارد به کار بست. امام علی همیشه می‌فرمود: «إِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ لِلْمَیِّتِ فَلَایَدْعُو لَهُ وَقَلْبُهُ لَاهٍ عَنْهُ وَلَکِنْ لِیَجْتَهِدْ لَهُ فِی الدُّعَاءِ؛ هر گاه یکی از شما برای مرده‌ای دعا کند، در حالی که دلش از او غافل است، دعا نکند؛ بلکه در دعای بر او [به درستی] بکوشد». این بدان سبب است که برخی در دعا بر شخص مرده به رسم عادی و بی‌توجه دعا می‌کنند؛ در حالی که دعای حقیقی این است که از صمیم دل باشد. یکی از اعضای بسیجِ عشایر دشت‌مغان می‌گوید:
ما موظف بودیم هر ده یا پانزده روز یکبار، از بسیجِ عشایر دشت‌مغان به تبریز بیاییم تا هم به سپاه و هم به شهید مدنی گزارش دهیم. این روال را همیشه انجام می‌دادیم. یکبار که به تبریز می‌آمدیم، امام جمعه قبلی آنجا که اکنون به رحمت خدا رفته است، به ما گفت: «از قول من به آیت‌الله مدنی بگویید باران نباریده و همه محصولات سوخته‌اند و اوضاع در دشت‌مغان وخیم است». پیغام امام جمعه دشت‌مغان را به آیت‌الله مدنی رساندیم. ایشان آه بغض‌آلودی کشید و در نماز جمعه دعا کرد و با حال عجیبی از خدا باران خواست. هنوز نماز تمام نشده بود که در تبریز و سراسر استان، باران عجیبی شروع به باریدن کرد. با آن حال که ایشان دعا می‌کرد، معلوم بود که چه اتفاقی خواهد افتاد.
7. امیدواری
قرآن می‌فرماید: «وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ؛ او را با بیم و امید بخوانید؛ زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است». امام صادق فرموده است: «إِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِکَ وَظُنَّ حَاجَتَکَ بِالْبَابِ؛ هنگامی که دعا می‌کنی، به آن توجه قلبی داشته باش و گمانت به این‌سان باشد که روا شدن حاجت و نیازت در آستانه در است».
8. آهسته و در نهان
بهترین دعا این است که در نهان و آهسته باشد؛ چنانکه قرآن فرموده است: «اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً؛پروردگارتان را با تضرع و در نهان بخوانید». رسول‌خدا نیز فرموده است: «بهترین عبادت و ذکر، مخفی‌ترین آن‌هاست». دعای پنهانی، هفتاد بار از دعای آشکار بهتر است.
9. دعای دسته‌جمعی
خداوند در داستان مباهله فرمان داد که پیامبر به همراه عزیزان خود دسته‌جمعی دعا کند. امام صادق فرموده است:
مَا مِنْ رَهْطٍ أَرْبَعِینَ رَجُلًا اجْتَمَعُوا فَدَعَوُا اللَّهَ فِی أَمْرٍ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ لَهُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونُوا أَرْبَعِینَ فَأَرْبَعَةٌ یَدْعُونَ اللَّهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُمْ؛ هیچ گروه چهل نفره‌ای نیستند که جمع شوند و دعا کنند، جز آنکه خدای متعال دعای ایشان را اجابت می‌کند و اگر چهار نفرند؛ در صورتی که خدا را ده بار بخوانند، اجابت می‌شوند.
10. توسل به اهل‌بیت
یکی از آداب دعا، درخواست حاجت از خداوند به مقام و حق اولیای الهی است. در دعای عرفه سیدالشهدا می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ فِی هذِهِ الْعَشِیَّةِ الَّتِی شَرَّفْتَها وَعَظَّمْتَها بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ». در برخی روایات که اهل‌سنت آن‌ها را صحیح دانسته‌اند، درخواست حاجت همراه با توسل به مقام و حق حضرت محمد همراه شده است؛ چنانکه در روایتی آمده است:
مرد نابینایی از پیامبر برای شفای بیماری‌اش تقاضای دعا کرد. حضرت به او دستور داد وضو بگیرد و در وضوی خود دقت کند و دو رکعت نماز بگزارد و این‌گونه دعا کند: «پروردگارا! من از تو درخواست می‌کنم و به وسیله محمد، پیامبر رحمت به سویت می‌آیم. ای محمد! من درباره حاجتم به وسیله تو به خدایم متوجه می‌شوم تا حاجتم برآورده شود. پروردگارا! شفاعت او را درباره من بپذیر». راوی می‌گوید مدتی نگذشت که آن مرد عافیت یافت.
آلوسی، از مفسران اهل‌سنت، پس از نقد و بررسی احادیث مختلف درباره توسل می‌نویسد: «منعی در توسل به پیشگاه خداوند به مقام پیامبر نیست؛ چه در حال حیات پیامبر باشد و چه پس از رحلت ایشان. همچنین توسل‌جستن به مقام غیرپیامبر در پیشگاه خدا مانعی ندارد، به شرط اینکه او در واقع در پیشگاه خدا مقامی داشته باشد».
سید حسن نصرالله، دبیر کل حزب‌الله لبنان به نقل از مقام معظم رهبری می‌گفت:
من در اداره امور کشور، بعضی وقت‌ها حل مسائل برایم دشوار می‌شود و دیگر هیچ راهی پیدا نمی‌شود؛ به دوستان و اعوان و انصار می‌گویم که آماده شوید به جمکران برویم. راه قم را پیش می‌گیریم و راهی مسجد جمکران می‌شویم. بعد از راز و نیاز با آقا، احساس می‌کنم همانجا دستی از غیب مرا راهنمایی می‌کند و من در آنجا به تصمیمی می‌رسم و مشکل بدین صورت حل می‌شود و همان تصمیم را عملی می‌کنم.
فهرست منابع
قرآن کریم
ابن‌طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش.
فلاح السائل و نجاح المسائل؛ چاپ اول، قم: بوستان کتاب، 1406ق.
ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، تصحیح احمد موحدی قمی، چاپ اول، قم: دار الکتب الاسلامی، 1407ق.
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، تصحیح محمدحسین عرب، بیروت: دارالفکر، 1417ق.
انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن، 1383ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تحقیق مؤسسة آلالبیت، قم: مؤسسه آلالبیت، 1409 ق.
حسین‌خانی نائینی، هادی، بال و پرهای امام برشی از سیره عملی نمایندگان امام خمینی( در استان‌ها)، چاپ اول، قم: بوستان کتاب، 1400ش.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، چاپ اول، قم: الشریف الرضی، 1412ق.
صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: الدار الشریف الرضی، 1406ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران: ناصرخسرو، 1372ش.
طوسی، محمد بن حسن؛ الأمالی؛ قم: دارالثقافة، 1414ق.
فیومی، احمد، المصباح المنیر، قم: مؤسسة دارالهجرة، 1405ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
مجلسی، محمدباقر، مرآت العقول، تهران: دارالکتب الاسلامیّه، 1404ق.
مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، چاپ 26، قم: بوستان کتاب، 1397ش.
معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران: چاپخانه سپهر، 1375ش.
منسوب به امام صادق، مصباح الشریعه، بیروت: الاعلمی، 1400ق.
افزودن دیدگاه جدید