اهمیت و جایگاه عاقبت‌بخیری در آیات و روایات و ادعیه
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۴۳، اهمیت و جایگاه عاقبت‌بخیری در آیات و روایات و ادعیه
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
حجت‌الاسلام والمسلمین محسن دانیاری*
مقدمه
عاقبت‌بخیری، یکی از مهم‌ترین درخواست‌هایی است که رهپویان راه حقیقت همواره از رحمت بی‌انتهای الهی خواستارند؛ زیرا همواره بوده‌اند و هستند افرادی که ابتدا در مسیر الهی حرکت نکردند، اما با عنایت مهربان بی‌همتا عاقبت‌بخیر شدند و نیز افرادی بودند که در میان راه گرفتار سارقان ایمان، یعنی هوای نفس و شیطان شدند و نتوانستند گوهر ایمان خود را تا آخر عمر نگه دارند. در این نوشتار طی سه بخش، به بررسی آیاتی از قرآن کریم درباره اهمیت جایگاه عاقبت‌بخیری و نیز بیان و بررسی روایاتی در باب عاقبت‌بخیری به عنوان یکی از علامات افراد با ایمان و از موهبت‌های الهی نسبت به بنده٬های خود می‌پردازیم. همچنین فرازهایی از دعاهایی همچون زیارت عاشورا، دعای یازدهم صحیفه سجادیه و دعای ابوحمزه ثمالی را که به مسئله عاقبت‌بخیری پرداخته‌اند، بیان می‌کنیم.
الف: آیات
1. سفارش خداوند به مؤمنان
خداوند مؤمنان را به پرهیزکاری و حفظ آن تا لحظه جان سپردن سفارش کرده است: «يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لَاتمَوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُون؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! آن‌گونه كه حق تقوا و پرهيزكارى است، از خدا بپرهيزيد و از دنيا نرويد، مگر اينكه مسلمان باشيد». جمله «وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»، در حقيقت هشدارى به مسلمانان جهان است كه تنها اسلام آوردن كافى نيست؛ بلکه مهم آن است كه ايمان و اسلام خود را تا واپسين ساعات عمر حفظ كنند؛ از این روست که قرآن با تأکید می‌فرماید مراقب باشيد كه از دنيا جز با ايمان و اسلام بيرون نرويد.
2. سفارش پیامبران الهی
قرآن درباره سفارش حضرت ابراهیم( و حضرت یعقوب( به فرزندان خود می‌فرماید: «وَ وَصَّى بهِا إِبْرَاهِیمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يَابَنَّی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُون؛ و ابراهيم و يعقوب فرزندان خود را به اين آيين وصيت كردند، فرزندان من! خداوند اين آيين پاک را براى شما برگزيده است و شما جز به آيين اسلام [تسليم در برابر فرمان خدا] از دنيا نرويد». تسلیم امر الهی بودن در هر زمانی، متدین به دین الهی آن زمان بودن است و در این زمان، عاقبت‌بخیری به این معناست که انسان واقعاً مسلمان و در حال داشتن دین اسلام و ایمان عمیق به اصول و ارکان آن از دنیا برود؛ چنانکه امام باقر( فرموده است: «مراد از مسلمان مردن، در آیه تسلیم بودن به ولایت امیرالمؤمنین( است».
3. درخواست راسخان در علم
دعای راسخان در علم از پروردگار، حسن عاقبت است: «وَ الرَّاسِخُونَ فىِ الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ ... رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ؛ راسخان در علم می‌گویند ما به آن (قرآن) ایمان آوردیم... پروردگارا! دل‌هایمان را بعد از آنکه ما را هدایت کردی، منحرف مگردان و از سوی خود، رحمتی بر ما ببخش؛ زیرا تو بخشنده‌ای». با توجه به روایات مراد از راسخان، كسانى هستند كه در علم و دانش، ثابت‌قدم و صاحب‌نظرند و پیامبر( و اوصیای آن حضرت در بالاترین رتبه راسخان قرار دارند. دانشمندان بسياری هستند كه غرور علمى، آنان را از پاى در مى‌آورد و يا وسوسه‌هاى شياطين و هواى نفس آن‌ها را به بيراهه‌ها مى‌كشاند. در چنین شرایطی باید خود را به خدا سپرد و از او هدايت خواست. در برخی روايات آمده است كه رسول‌خدا( نيز خود را به خدا مى‌سپرد و اين دعا را بسیار تكرار مى‌كرد: «يا مُقَلِبَ القُلُوبِ ثَبِّت قَلبِى عَلَى دِينِك؛ اى كسى كه دل‌ها را مى‌گردانى، قلب من را بر دين خودت ثابت بدار».
4. درخواست حضرت یوسف
حضرت یوسف( بعد از عمری مجاهدت در راه خدا و سربلند بیرون آمدن از امتحان‌های سخت الهی به خداوند چنین عرضه می‌کند:
رَبِّ قَدْ ءَاتَيْتَنىِ مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنىِ مِن تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَنتَ وَلیِّىِ فىِ الدُّنْيَا وَ الاَخِرَةِ تَوَفَّنىِ مُسْلِمًا وَ أَلْحِقْنىِ بِالصَّالِحِين؛ پروردگارا! بخشى (عظيم) از حكومت به من بخشيدى و مرا از علم تعبير خواب‌ها آگاه ساختى. اى آفريننده آسمان‌ها و زمين! تو ولىّ و سرپرست من در دنيا و آخرت هستى، مرا مسلمان بميران و به صالحان ملحق فرما.
حضرت یوسف( ابتدا از نعمت‌هایی که خداوند به وی مرحمت داشته است، مانند نعمت حکومت، زمامداری و علم تعبیر خواب سخن می‌گوید و سپس درخواست اصلی خود یعنی عاقبت‌بخیری را مطرح می‌کند.
5. درخواست مؤمنان
خداوند مردم را به دو گروه تقسیم کرده است: کسانی که به فکر عاقبت خود نیستند و از خداوند تنها نعمت‌های دنیایی را درخواست می‌کنند. این افراد بهره‌ای از آخرت ندارند: «فَمِنَ النَّاسِمَن يَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْيَا وَ مَا لَهُ فىِ الاَخِرَةِ مِنْ خَلَاق؛ بعضى از مردم مى‌گويند: خداوندا! به ما در دنيا (نيكى) عطا كن، ولى در آخرت بهره‌اى ندارند». گروه دیگر کسانی هستند که به فکر عاقبت و پایان کار هستند و از خداوند درخواست پایانی نیک دارند. آنان هم مواهب مادى دنيا و هم مواهب معنوى را می‌خواهند و زندگى دنيا را مقدمه تكامل معنوى مى‌دانند: «وَ مِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فىِ الاَخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّار؛و بعضى مى‌گويند: پروردگارا! به ما در دنيا (نيكى) عطا كن و در آخرت نيز (نيكى) مرحمت فرما و ما را از عذابِ آتش نگاه دار». بنا بر روایات رضایت الهی، بهشت و حورالعین، حسنات آخرت و علم و عبادت، اخلاق و توسعه در معاش و همسر نیک، حسنات دنیا هستند.
بر این اساس کسانی بودندکه در اثر گناه ـ به‌ویژه ظلم به دیگران ـ بد فرجام شدند يكى از بزرگان و اولياء الله «سعيد بن جبير»، ياور امام سجّاد( و مؤمن خالص متوكّل بر خدا و كسى است كه به مرگ لبخند زده است. مأموران حجّاج بن يوسف ثقفى، سعيد بن جبير را به نزد اين سنگدل و جنايت كار بى‌رقيب تاريخ مى‌آورند. حجّاج چون نمى‌تواند در سخن بر او چيره شود، دستور مى‌دهد رو به قبله سرش را از بدن جدا كنند. حاضران مى‌بينند كه سعيد در نهايت خونسردى رو به قبله اين آيه شريفه را تلاوت مى‌كند: «إِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْاَرْضَ حَنِيفآ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ». حجّاج به قصد توهين به سعيد فرمان داده بود او را همچون حيوانى رو به قبله گردن زنند. وقتى مى‌بيند قرائت آن آيه براى سعيد عزّت و سعادتى ايجاد كرده است، بار ديگر دستور مى‌دهد كه پشت به قبله او را بكشند. اين بار آواى ملكوتى اين آيه شريفه از حلقوم سعيد بلند مى‌شود كه: «وَلِلهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ إِنَّ اللهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ». حجّاج خشمگينانه و شكست‌خورده دستور مى‌دهد سرش را بر روى زمين از تنش جدا كنند و سعيد كه مرگ را به بازى گرفته بود، با آرامش خاطرى بى‌نظير اين كلام خدا را زمزمه مى‌كند كه: «مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى». حجّاج بى‌اختيار فرياد مى‌زند: «گردنش را بزنيد و ما را از شرّ او راحت كنيد». سعيد در آخرين لحظه عمرش با خدايش سخن گفت و از او خواست: «اللّهُمَ لاَ تُسَلِّطُهُ عَلى أحَدٍ بَعْدى؛ پروردگارا! پس از من، حجّاج را بر هيچ‌كس مسلّط مفرما». و لحظه‌اى بعد به ديدار پروردگارش نايل آمد. نفرين سعيد مستجاب شد و گريبان حجّاج را گرفت تا جايى كه بدنش سرد مى‌شد و همواره مى‌لرزيد، آن‌قدر احساس سرما مى‌كرد كه دست‌هايش را داخل آتش قرار مى‌داد؛ ولى باز هم مى‌لرزيد! يكى از بزرگان به ديدنش آمد، حجّاج گفت: «برايم دعايى بكن». آن شخص گفت: «مگر نگفتم اين‌قدر جنايت مكن! اين نتيجه جنايات توست». حجّاج گفت: «نمى‌گويم دعا كن تندرست و سالم شوم، بلكه دعا كن بميرم تا از اين وضع نجات يابم».
ب: روایات
روایات بسیاری بر اهمیت عاقبت‌بخیری دلالت دارند که به چند نمونه آن‌ها اشاره می‌شود:
1. نگرانی مؤمنان
افراد صالح همواره نگران حفظ ایمان خود تا آخر عمر هستند؛ زیرا نمونه‌های فراوانی در تاریخ وجود دارد که در ابتدا افراد با ایمانی بودند، اما هوای نفس و شیطان بر آنان غالب شد و بدون ایمان از دنیا رفتند. بلعم باعورا، یکی از این افراد است که بنا بر فرمایش امام رضا(، خداوند اسم اعظم را به او عطا کرده بود و با آن دعا می‌کرد و دعایش مستجاب می‌شد؛ اما قرآن کریم از عاقبت‌بخیر نشدن او چنین می‌گوید: «وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِى ءَاتَيْنَاهُ ءَايَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَنُ فَكاَنَ مِنَ الْغَاوِين؛ و بر آن‌ها بخوان سرگذشت آن كس را كه آيات خود را به او داديم، ولى (سرانجام) خود را از آن تهى ساخت و شيطان در پى او افتاد و از گمراهان شد».
پیامبر اکرم( فرموده است: «لَا يَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوءِ الْعَاقِبَةِ لَا يَتَيَقَّنُ الْوُصُولَ إِلَى رِضْوَانِ اللَّهِ حَتَّى يَكُونَ وَقْتُ نَزْعِ رُوحِهِ وَ ظُهُورِ مَلَكِ الْمَوْتِ لَه؛ مؤمن پيوسته از سوءعاقبت خود بيمناك است و يقين ندارد كه آيا مقام خشنودى و رضاى خدا را دريافت خواهد كرد يا نه تا هنگام مرگ و آمدن ملک‌الموت». بنابراین کسانی که در اندیشه عاقبت‌بخیری هستند، در حقیقت خود را در مسیری می‌یابند که هر آن احتمال سقوط در آن می‌رود.
نگرانی از حسن عاقبت در وجود انسان کاملی همچون امیرمؤمنان( متبلور است. رسول‌خدا( در پایان خطبه شعبانیه گریست، امیرالمؤمنین( عرض کرد: «ای رسول‌خدا( چرا گریه می‌کنی؟». حضرت فرمود: «یا علی! گریه‌ام برای آن چیزی است که در این ماه (ماه رمضان) بر تو وارد می‌شود. گویا می‌بینم که برای پروردگارت نماز می‌خوانی، در حالی که شقی‌ترین انسان و شقی‌تر از پی‌کننده ناقه ثمود برانگیخته می‌شود؛ پس ضربتی بر پیشانی تو وارد می‌سازد که بر اثر آن محاسنت (با خون) خضاب می‌شود، امیرمؤمنان( پرسید: «ای رسول‌خدا! این (شهادت) در حال سالم بودن دینم است؟». حضرت فرمود: «در حال سلامت دینت خواهد بود».
2. موهبت الهی
عاقبت‌بخیری، موهبتی الهی است. کسانی که ظرف وجودشان را بیش از حد آلوده نکرده و پرده حیای میان خود و خداوند را حفظ کرده‌اند، خداوند راه سعادت و عاقبت‌بخیری را برایشان فراهم می‌کند؛ چنانکه پیامبر اکرم( فرموده است: «اِذا اَرادَ اللَّهُ بِعبدٍ خَیراً طَهَّرَه قَبلَ مَوتِه قیلَ ما طَهورَه العَبد؛ هرگاه خداوند نسبت به بنده‌ای اراده خیر کند، او را پیش از مرگ پاک و پاکیزه می‌کند». از آن حضرت پرسیدند چگونه بنده را پاک می‌کند؟ حضرت فرمود: «عَمَلٌ صَالِحٌ یُلهِمُه اِیِّاه حتَّی یَقبِضَه عَلَیه؛ عمل صالحی به او الهام می‌کند (که او بر آن مداومت کند) تا زمانی که از دنیا برود». آن حضرت در روایت دیگری فرموده است: «اِذا اَرادَ اللَّهُ بِعبدٍ خَیراً عَسَّلَه قیلَ مَا عَسَّلَه؛ هر گاه خداوند به بنده‌ای اراده خیر کند، او را شیرین کند». پرسیدند شیرینی او چگونه است؟ فرمود: «یفتحُ لَه عَملاً صَالحاً قَبلَ مَوتِه ثُمَّ یُقبِضُه عَلَیه؛ پیش از مرگش کار نیکی را پیش پای او می‌گذارد و در اثنای انجام آن جانش را می‌گیرد».
ج: ادعیه
طلب عاقبت‌بخیری در مضامین بسیاری از دعاهای مأثور از اهل‌بیت( وجود دارد که به نمونه‌هایی در این مورد اشاره می‌شود.
1. زیارت عاشورا
زیارت عاشورا، معروف‌ترین زیارتنامه امام حسین( است. فرازهای زیبایی در این زیارت وجود دارد که درخواست عاقبت‌بخیری است. در فرازی از این زیارت شریف از خداوند می‌خواهیم که به حق امام حسین( آبرومند و عاقبت‌بخیر باشیم: «اللّهُمَّ اجْعَلْنِي عِنْدَكَ وَجِيهاً بِالْحُسَيْنِ(ع) فِي الدُّنْيا وَالآخِرَةِ؛ خدایا مرا نزد خود به وسیله حسین( در دو عالم وجیه و آبرومند گردان». در ادامه فرازها اوج معرفت به اهل‌بیت(، بودن در کنار ایشان در دنیا و آخرت، رسیدن به مقام محمود و خونخواهی اهل‌بیت( در رکاب امام زمان( را درخواست می‌کنیم:
فَاَسْئَلُ اللَّهَ الَّذی اَکْرَمَنی بِمَعْرِفَتِکُمْ وَمَعْرِفَةِ اَوْلِیائِکُمْ وَ رَزَقَنِی الْبَرائَةَ مِنْ اَعْدائِکُمْ - اَنْ یَجْعَلَنی مَعَکُمْ فِی الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ وَاَنْ یُثَبِّتَ لی عِنْدَکُمْ قَدَمَ صِدْقٍ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَة؛ و درخواست می‌کنم از خدایی که مرا گرامی داشت به‌وسیله معرفت شما (اهل‌بیت() و معرفت دوستانتان که همیشه بیزاری از دشمنان شما را روزی من فرماید، به اینکه قرار دهد مرا با شما در دنیا و آخرت و در دو عالم به مقام صدق و صفای با شما مرا ثابت بدارد.
در فرازی دیگر از خداوند می‌خواهیم زندگی دنیایی و آخرتی ما را مانند زندگی پاک پیامبر( و اهل‌بیت ایشان قرار دهد: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ مَحْیایَ مَحْیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَماتی مَماتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ بار خدایا! زندگی من را (همچون) زندگی محمد و آل‌محمد و مرگ مرا (همچون) مرگ محمد و آل‌محمد قرار بده».
فرازهای زیبای این زیارت، سرشار از درخواست‌هایی از جنس حسن عاقبت است که انسان را از زندگی مادی جدا و به ارزش‌های والای انسانی که اوج قله آن اهل‌بیت( هستند، رهنمون می‌سازد.
2. دعای یازدهم صحیفه سجادیه
موضوع اصلی دعای یازدهم صحیفه سجادیه، طلب عاقبت‌بخیری در دنیا و آخرت است. امام سجاد( در فرازی زیبا از این دعا، از خداوند درخواست می‌کند که عاقبت کار ما را آنچه که توسط فرشتگان ثبت اعمال برای ما ثبت می‌کنند، به توبه مقبول قرار دهد:
وَ إِذَا انْقَضَتْ أَیامُ حَیاتِنَا، وَ تَصَرَّمَتْ مُدَدُ أَعْمَارِنَا، وَ اسْتَحْضَرَتْنَا دَعْوَتُک الَّتِی لَا بُدَّ مِنْهَا وَ مِنْ إِجَابَتِهَا، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ خِتَامَ مَا تُحْصِی عَلَینَا کتَبَةُ أَعْمَالِنَا تَوْبَةً مَقْبُولَةً لَا تُوقِفُنَا بَعْدَهَا عَلَی ذَنْبٍ اجْتَرَحْنَاهُ، وَ لَا مَعْصِیةٍ اقْتَرَفْنَاهَا؛ و آن زمان که ایام حیات ما سپری شد و رشته عمرهایمان قطع شد و دعوت تو (مرگ) که از آن و اجابت آن گریزی نیست، حاضر گشت؛ پس بر محمد و آل او درود فرست و پایان (کار ما و) آنچه را که نویسندگان اعمال ما ثبت کرده‌اند، توبه مقبوله قرار بده؛ توبه‌ای که پس از آن ما را بر گناهی که مرتکب شده و معصیتی که انجام داده‌ایم، سرزنش و توبیخ نفرمایی.
3. دعای ابوحمزه ثمالی
ابوحمزه ثمالی دعایی از امام سجاد( نقل می‌کند که به دعای ابوحمزه ثمالی معروف است. فرازهای روح‌بخشی از این دعا سراسر درخواست عاقبت‌بخیری است: «وَ تَوفَّنی فی سَبِیلکَ و عَلَی مِلّةِ رَسولِکَ ...؛ خدایا! مرا به راه خدا و بر دین رسولت بمیران ...». سپس در
ادامه عرضه می‌دارد:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ إِیمَاناً لا أَجَلَ لَهُ دُونَ لِقَائِکَ أَحْیِنِی مَا أَحْیَیْتَنِی عَلَیْهِ وَ تَوَفَّنِی إِذَا تَوَفَّیْتَنِی عَلَیْهِ وَ ابْعَثْنِی إِذَا بَعَثْتَنِی عَلَیْهِ وَ أَبْرِئْ قَلْبِی مِنَ الرِّیَاءِ وَ الشَّکِّ وَ السُّمْعَةِ فِی دِینِکَ حَتَّی یَکُونَ عَمَلِی خَالِصاً لَکَ؛ خدایا ایمانی از تو درخواست می‌کنم که پایانی جز دیدار تو نداشته باشد. بر آن ایمان پایدارم بدار تا زنده‌ام می‌داری و بر آن بمیران، زمانی که مرا می‌میرانی و بر آن برانگیز، هنگامی که مرا برمی‌انگیزی و دلم را از ریا و شک و شهرت‌خواهی در دینت پاک فرما تا عملم برای تو خالص باشد.
درخواست عاقبت‌بخیری در زیارتنامه امام‌زادگان بزرگی همچون حضرت فاطمه معصومه(، حضرت عبدالعظیم حسنی( و حضرت حکیمه خاتون( دختر امام محمدتقی( آمده است: «اَللّْهُمّ اِنی اَسْئَلُکَ أَنْ تَخْتِمَ لی بِالسَّعادَةِ؛ خداوندا! من از تو می‌خواهم که عاقبت مرا به سعادت ختم کنی». سعادتمندی در طول زندگی انسان‌ها، یک برتری است که مهم‌ترین آن، سعادتمندی در عاقبت امور و عمر انسان است.
فهرست منابع
قرآن کریم
ابنحیون مغربی، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل ائمه الاطهار(، تحقیق محمدحسین حسینی جلالی، قم: جامعه مدرسین، 1409ق
ابن‌مشهدی، جعفر بن محمد، المزار الکبیر، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419ق.
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران: دنیای دانش، بی‌تا.
امام عسکری( حسن بن علی، التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری(، تحقیق مدرسه امام مهدی(، قم: مدرسه امام مهدی(، 1409ق.
صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران: کتابچی، 1376ش.
طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت: مدرسه فقه الشیعه، 1411ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب، 1363ش.
مراغى، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
شیرازی، مکارم با همکاری جمعی از فضلا ونویسندگان، پیام امام امیر المؤمنین(، چاپ سوم، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(، 1393ش.
افزودن دیدگاه جدید