شب قدر شب حلقه اتصال با قلب قدر

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۴۳، شب قدر شب حلقه اتصال با قلب قدر.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

حجت‌الاسلام والمسلمین میرتقی قادری*

مقدمه

از میان برجسته‌ترین ویژگی‌ها و خصایص قدسی و ملکوتی لیالی‌ قدر، نزول دفعی قرآن، تقدیر مقدرات، برتر بودن شب قدر از هزار شب، پنهان بودن حقیقت قدر، نزول ملائک و آمرزش گناهان است که به آن منزلت و شرافت خاص داده است. شب قدر، پیوند آسمانیان (ملائکه الله) و زمینیان، خاکیان اهل قدر با واسطه فیض الهی و قلب قدر حضرت ولی عصر(ع) است. فهم صحیح و چگونگی این اتصال در صورتی امکان‌پذیر می‌شود که همه آیات و روایاتی که مستقیم یا غیرمستقیم بر چنین معنایی دلالت دارد، در کنار هم بررسی و سپس تفسیر و تطبیق شود. از این رو در این نوشتار با تأمل در این دسته از آیات و روایات، نکاتی را که با یک دیگر ارتباط منطقی دارد و فهم هر کدام به فهم دیگری مربوط است تحلیل و بررسی می‌شود:

1. شرافت و منزلت شب قدر

عظمت، شرافت و منزلت شب قدر تا آنجاست که خداوند عزوجل در آیه اول سوره قدر خطاب به سیدالمرسلین، نبی گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) در اسرارآمیز بودن شب قدر فرموده است: «وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ؛[1] و تو چه دانى که شب قدر چیست؟». هم‌چنین در آیه چهارم، شب قدر را از هزار شب که مساوی با هشتاد سال است، بهتر دانسته و فرموده است: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛[2] شب قدر از هزار ماه بهتر است».

2. نزول قرآن در شب قدر

در آیاتی که به شب قدر پرداخته‌اند، مشخص نشده کدام شب از شب‌های سال دارای چنین فضیلت برجسته، پرمعنا و اسرار‌آمیزی است؛ اما با بررسی آیه اول سوره قدر: «إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَهٍ القَدر؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم»، آیه 185 سوره بقره: « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ؛ ماه رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل  شده است» و آیه سوم سوره دخان: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ في‏ لَيْلَةٍ مُبارَكَة؛ ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم» گویای آن است که قرآن در شب قدر نازل شده است.

3. نزول دفعی قرآن در شب قدر

آنچه در این آیات مبنی بر نزول قرآن بر قلب پیامبر مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) بیان شده است، منافاتی با  این حقیقت تاریخی و قرآنی ندارد که نزول قرآن از شب 27 رجب و هم‌زمان با بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده است؛ زیرا مقصود از نزول قرآن در شب قدر، نزول دفعی و صورت ملکوتی و یک‌پارچه قرآن است، نه نزول تدریجی و تنزل‌یافته آن در قالب حروف و کلمات که طی 23 سال رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به تناسب زمان و مکان بر قلب آن حضرت نازل شده است. با تدبر در آیات مربوط به نزول قرآن در شب قدر و استفاده از تعبیر انزال در مقابل تنزیل و تفاوت این دو واژه با یک دیگر، می‌توان دریافت قرآن یک بار در شب قدر[3] به صورت دفعی نازل شده و سپس در طی 23 سال رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به صورت تدریجی بر آن حضرت نازل شده است؛ زیرا «تنزیل» در لغت به معنای چیزی است که به صورت تدریجی و پراکنده به وجود می‌آید، اما «انزال» مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی و هم  دفعی را در بر می‌گیرد.

4. شرافت شب قدر به نزول قرآن و فرشتگان

آنچه موجب شرافت یافتن شب قدر نسبت به همه شب‌های سال می‌شود، و به آن قدر و منزلت می‌بخشد و عیارمعنوی و قدسی آن را بالا می‌برد، نزول قرآن در این شب مبارک است که نص قرآن نیز بر آن دلالت می‌کند: «إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَهٍ القَدر؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم». نزول ملائکةالله نیز در این شب، موجب شرافت آن شده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ؛ در آن شب، فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان براى انجام ]دادن [هر کارى فرود آیند».

5. استمرار شب قدر تا قیامت

اگر چه با رحلت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) نزول دفعی و تدریجی قرآن پایان یافته است، «شب قدر» تا قیامت استمرار دارد؛ زیرا نزول ملائک در شب قدر در آیه 4 سوره قدر با فعل مضارع «تنزل» که دلالت بر استمرار دارد، بیان شده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ». امام علی(علیه السلام) نیز درباره این استمرار فرموده است: «إنَّ لَیْلَةَ الْقَدْر فی کُلِّ سَنَةٍ وَ إنَّهُ یُنْزَلُ فی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أمرُ السَّنَة وَ إنَّ لِذلکَ الْأمْر وُلاةً بعدَ رَسولِ اللَّه(صلی الله علیه و آله)؛[4] شب قدر در هر سال است. در این شب امور همه سال [و تقدیر و سرنوشت‌ها] فرو فرستاده مى‌شود. پس از درگذشت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز این شب، صاحبانى دارد...». بنابراین نزول ملائک در شب قدر با رحلت پیامبر6 متوقف نشده است؛ بلکه تا قیامت استمرار خواهد داشت و در شب قدر بر قلب انسان کامل، امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرود می‌آیند.

6. نزول ملائکه بر قلب انسان کامل

همان‌گونه که بستر و محل فرود فرشتگان در زمان حیات رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، قلب مطهر و نورانی آن حضرت بود، ملائک پس از رحلت آن حضرت بر قلب انسان کامل و زنده فرود خواهند آمد. انسان کامل که در تراز رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) است و قابلیت و ظرفیت روحی شبیه به آن حضرت دارد، فردی غیر از اهل‌بیت: آن حضرت نیست که دارای مقام قدسی‌اند. امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه مبارکه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» فرموده است: «اللَّيْلَةُ فَاطِمَةُ وَ الْقَدْرُ اللَّهُ‏ فَمَنْ‏ عَرَفَ‏ فَاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَكَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَتْ فَاطِمَةُ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا؛[5] لیلة، فاطمه3 است و قدر، الله است و آن‌جناب [یعنی حضرت فاطمه3] بدین جهت فاطمه نامیده شده است که خلایق از معرفت او بریده شده‌اند».

از امام باقر(علیه السلام) نیز درباره شب قدر سؤال شد: «آیا شما می‌دانید که لیلةالقدر کدام شب است؟». حضرت فرمود: «كَيْفَ لَا نَعْرِفُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ الْمَلَائِكَةُ يَطُوفُونَ‏ بِنَا فِيهَا؛[6] چگونه ندانیم و حال آن که در شب قدر فرشتگان برگرد ما طواف می‌کنند».

ملائک جز بر انسان کامل بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله)، که اهل‌بیت آن حضرت هستند، نازل نخواهند شد. از همین روست که امام باقر(علیه السلام) به شیعیان سفارش کرده با استناد به شب قدر بر حقانیت ائمه: احتجاج کنند:

یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا بِسُورَةِ (إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ‌اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَةُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَةُ عِلْمِنَا؛[7] ای گروه شیعیان! به وسیله سوره قدر با مخالفان مناظره کنید تا غالب شوید. به خدا قسم! آن سوره بعد از پیامبر اکرم6 حجت خداوند تبارک و تعالی بر بندگان است و آن، بزرگ دین شما و نهایت علم ماست.

7. امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، انسان کامل

از آنجا  که در عصر غیبت انسان کامل حی که از چنین ظرفیت روحی برخوردار باشد و قلبش محل فرود فرشتگان قرار بگیرد، کسی جز حضرت ولی‌عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیست؛ پس شب قدر، شب ولایت و اتصال آسمانیان (ملائکة الله) و محل فرود آنان بر قلب پاک و مطهر آن حضرت است. از همین روست که امام صادق(علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوار خویش فرموده است:

قَرَأَ عَلِیُّ بْنُ أَبِي طَالِب‏(علیه السلام) (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ) وَ عِنْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ8 فَقَالَ لَهُ الْحُسَيْنُ(علیه السلام) يَا أَبَتَاهْ كَأَنَّ بِهَا مِنْ فِيكَ حَلَاوَةً فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ‌اللَّهِ وَ ابْنِي إِنِّي أَعْلَمُ فِيهَا مَا لَا تَعْلَمُ إِنَّهَا لَمَّا نَزَلَتْ بُعِثَ إِلَى جَدِّكَ رَسُولِ‌اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) فَقَرَأَهَا عَلَیَّ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَى كَتِفِیَ الْأَيْمَنِ وَ قَالَ يَا أَخِي وَ وَصِيِّي وَ وَلِیَّ أُمَّتِي بَعْدِي وَ حَرْبَ أَعْدَائِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ هَذِهِ السُّورَةُ لَكَ مِنْ بَعْدِي وَ لِوُلْدِكَ مِنْ بَعْدِكَ أَنَّ جَبْرَئِيلَ أَخِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَحْدَثَ إِلَیَّ أَحْدَاثَ أُمَّتِي فِي سُنَّتِهَا وَ إِنَّهُ لَيَحْدُثُ ذَلِكَ إِلَيْكَ كَأَحْدَاثِ النُّبُوَّةِ وَ لَهَا نُورٌ سَاطِعٌ‏ فِي‏ قَلْبِكَ‏ وَ قُلُوبِ‏ أَوْصِيَائِكَ‏ إِلَى‏ مَطْلَعِ‏ فَجْرِ الْقَائِمِ‏(عجل الله تعالی فرجه الشریف)؛‏[8] على(علیه السلام) سوره «إنّا أنزَلناه» را مى‌خواند و فرزندانش، حسن و حسین8 در نزد او بودند. حسین(علیه السلام) به پدر عرض کرد: اى پدر! وقتى تو این سوره را مى‌خوانى، شیرینى و حلاوت دیگرى از آن حس مى‌شود. على(علیه السلام) فرمود: اى فرزند پیامبر و فرزند من! من از این سوره چیزى مى‌دانم که تو [اکنون] نمی‌دانی. چون این سوره فرود آمد، جدّ تو پیامبر(صلی الله علیه و آله) مرا خواست. وقتى نزد او رفتم، سوره را خواند. آن‌گاه دست خویش به روى شانه راست من نهاد و فرمود: اى برادر و وصىّ من و اى ولىّ امت من پس از من و اى جنگنده‌ بى‌امان با دشمنان من... این سوره پس از من، از آنِ توست و پس از تو، از آنِ دو فرزند توست. جبرئیل که در میان فرشتگان او برادر من است، حوادث یک سال امت مرا [در شب قدر] به من خبر مى‌دهد. پس از من این اخبار را به تو خواهد داد و این سوره در قلب تو و قلب اوصیاى تو همواره نورى تابناک خواهد افشاند تا به هنگام طلوع سپیده‌دمان ظهور قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف).

از امام هادی(علیه السلام) نیز نقل شده است که امیرمؤمنان علی(علیه السلام) به ابن‌عباس فرمود:

إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَة أَمْرُ السَّنَةِ وَ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةٌ بَعْدَ رَسُولِ‌اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ؛[9] همانا شب قدر در هر سال است و در آن شب، امر یک سال فرو می‌آید و آن امر بعد از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) صاحبانی دارد. من و یازده نفر از فرزندانم، امامانی هستیم که فرشتگان با ما سخن می‌گویند.

در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز نقل شده است که به اصحابش فرمود: «آمِنُوا بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ إِنَّهَا تَکُونُ لِعَلیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ لِوُلْدِهِ الْأَحَدَ عَشَرَ مِنْ بَعْدِی؛[10] به شب قدر ایمان بیاورید. آن شب [بعد از من] از آنِ علی بن ابی‌طالب و یازده فرزندش است».

8. مأموریت فرشتگان در شب قدر

فرشتگان که در شب قدر بر حضرت صاحب‌الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرود می‌آیند، دو مأموریت دارند. مأموریت اول آن‌ها این است که دسته دسته از آغاز شب تا طلوع فجر بر قلب عصاره خلقت و مظهر اسماء‌الحسنی، حضرت ولی‌عصر4 فرود می‌آیند و از نزدیک به آن حضرت سلام می‌کنند: «سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» و معنای سخن خداوند به ملائک هنگام اعتراض آنان از سجده بر آدم(علیه السلام) را می‌فهمند:

وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ‏ فِی‏ الْأَرْضِ‏ خَلیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُون؛[11] و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینى خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسى را مى‏‌گمارى که در آن فساد انگیزد و خون‌ها بریزد و حال آن‌که ما با ستایش تو [تو را] تنزیه مى‌‏کنیم و به تقدیست مى‌پردازیم؟ فرمود: من چیزى مى‏‌دانم که شما نمی‌دانید.

مأموریت دیگر آن‌ها، عرضه مقدرات و سرنوشت یک ساله همه انسان‌ها به حضرت صاحب‌الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است؛ زیرا خداوند در آیه (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سوره قدر فرموده است: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ». علامه طباطبائی در معنای «امر» گفته است: «من کل امر»، یعنی ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل می‌شوند، به دلیل تدبیر امری از امور عالم  یا هر امری که پروردگار اذن آن را بدهد.[12] در تفسیر برهان نیز آمده است: «فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت‌ها و آوردن خیر و برکتی در آن شب نازل می‌شوند».[13]

داود بن فرقد نیز نقل می‌کند: از امام صادق(علیه السلام) درباره آیات سوره قدر سؤال کردم، فرمود: «آنچه باید از این سال تا سال آینده بشود، از مرگ یا تولد [و مانند آن] مقدراتش نازل می‌شود». به ایشان عرض کردم: «بر چه کسی؟» فرمود:

إِلَى مَنْ عَسَى أَنْ یَکُونَ إِنَّ النَّاسَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ فِی صَلَاةٍ وَ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ وَ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ فِی شُغُلٍ‏ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ إِلَیْهِ بِأُمُورِ السَّنَةِ مِنْ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَى طُلُوعِهَا مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ‏ لَهُ إِلَى أَنْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ؛[14] گمان داری بر چه کسی نازل شود؟ مردم در آن شب همگی مشغول‌اند و در حال نماز یا دعا و مسئلت از خدا هستند و صاحب این امر در این شب، کارش این است که ملائکه بر ایشان نازل می‌شوند برای افاضه امور سال از هر امری؛ از زمان غروب خورشید تا طلوع مجدد آن و برای ایشان سلامت است تا آن هنگام که فجر طلوع کند.

بنا بر این آیات و روایات، از آنجا  که امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در جایگاه خلافت الهی قرار دارد، انسان کامل و عصاره عالم هستی است. خداوند امور را در هر سال و در موقعیت شب قدر بر امام آن زمان جاری می‌کند؛ یعنی امور کل عالم از ابتدا تا انتها به دست قدرت ایشان است و کسی که صاحب امر باشد، در واقع مالک و مدبّر امور از جانب خداوند نیز است. امام صادق(علیه السلام) ضمن روایتی ذیل آیه 4 سوره دخان[15] فرموده است:

تِلْكَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُكْتَبُ فِيهَا وَفْدُ الْحَاجِّ وَ مَا يَكُونُ فِيهَا مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ أَوْ مَوْتٍ أَوْ حَيَاةٍ وَ يُحْدِثُ اللَّهُ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ مَا يَشَاءُ ثُمَّ يُلْقِيهِ إِلَى صَاحِبِ الْأَرْض‏؛[16] در شب قدر است که گروه حج‌گزاران تقدیر می‌شود و هم‌چنین هر طاعت و معصیت و مرگ و زندگی‌ که در آن سال اتفاق می‌افتد. خداوند در شب و روز قدر آنچه را که مشیّت اوست، تقدیر می‌کند، سپس به دست صاحبِ زمین می‌رساند.

راوی از حضرت سؤال کرده است: «صاحب زمین کیست؟» امام(علیه السلام) فرموده است: «صاحب شما، امام زمان‌تان». بنابراین هم‌زمان با نزول فرشتگان بر حضرت صاحب‌الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، زمینیان (اهل قدر) و روزه‌داران با استفاده از معنویت و نورانیت شب قدر و با انابه و استغاثه، از حق‌تعالی درخواست می‌کنند تا زمینه ارتباط و اتصال آنان با حضرت صاحب‌الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) برایشان فراهم شود تا بهترین تقدیر یک ساله برایشان رقم بخورد و به امضا برسد.

مقاله را با این شعر زیبا به پایان می‌رسانیم:

شب‌های احیا در فـراق تـو گــذرشد   عمرم تباه است و ز هجر تو سپر شد

ای روضه‌خوان و یوسف زهراکجایی   آقا بیا روزم شب و شب هم سحر شد

از اول مــاه خــدا یــاد تـــو هـستـم  امـا چـرا ایـن نـالـه هایـم  بی­اثـر شـد

آقا اجازه شب شب‌قدر است و روضـه  از کوفه تا کرب و بلا خاکم به­سر شد

مولای دین رفت و جسارت­ها شروع شد   در سینه‌هاشان بغـض مولا پرثمر شـد

اما امان از روضه­ای کـه خون تـو گریی   آقا اسارت رفت و زینب در خطر شد

بی‌تو چه سخت است از سروسرنیزه گفتن   مولا بیا چون یک سه ساله در به در شد

طشت طلا و خیـزران‌ها بر حسـینت   بزم شـراب و دختـری غـرق نظـر شـد

این بار در شام و پلیدی‌های بسیـار   گویـد رقـیـه ای پـدر وقـت سـفر شـد

مولا حلالم کن ولی ای صاحب من  چشمان زهرا مـادرت از گـریه تر شـد[17]

فهرست منابع

بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، قم: مؤسسة البعثة، 1415ق.
صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات فی فضائل آل‌محمد6، تصحیح محسن کوچه‌باغی، چاپ دوم، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، 1404ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ اول، قم: دارالحدیث، 1429ق.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تحقیق محمد کاظم، چاپ اول، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، 1410ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

* استاد سطح عالی حوزه علمیه قم و مبلّغ نخبه دفتر تبلیغات اسلامی.

[1]. قدر: 2.

[2]. قدر: 3.

[3]. دخان: 3: «إِنا اَنزَلناهُ فی لَیلَه مُبارَکهٍ» و بقره: 185: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ».

[4]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 247.

[5]. فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص 581.

[6]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 94، ص 13.  

[7]. همان، ج 25، ص 72.

[8]. سید هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 713.

[9]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 699. 

[10]. همان، ص 700. 

[11]. بقره: 30. 

[12]. سید محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج٢٠، ص 332.

[13]. سید هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 704.

[14]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ص 22.

[15]. «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیم‏».

[16]. محمد بن حسن صفار، بصائرالدرجات فی فضائل آل‌محمد، ج 1، ص 220.

[17]. محمدمهدی عبدالهی.