واعظ وارسته، میرزا حسن نورى همدانى‏ رحمه الله‏

تولد

از جمله بزرگ مردان وارسته‏اى كه عمرى را در راه خدمت به دین خدا سپرى كرد و داراى فضل و كمال بود؛ ولى به دلیل ناشناخته بودنش گمنام ماند، روحانى و خطیب والامقام حجة الاسلام و المسلمین میرزا حسن نورى همدانى است كه در این مقاله با زندگانى این ستاره پنهان آشنا مى‏شویم.

«پدر بزرگوارش عالم جلیل القدر میرزا ابراهیم نورى، از عالمان وارسته همدان و عالمى متّقى و سازش‏ناپذیر بود كه در عصر حكومت رضاخان قلدر به جهت حفظ لباس مقدس روحانى به ناچار از همدان به یكى از روستاهاى اطراف شهر به نام «پاینده» كه در 12 فرسخى آن قرار داشت، مهاجرت كرد و در آنجا سكونت گزید و به كار ارشاد و موعظه مردم پرداخت. از ویژگیهاى این روحانى پارسا این بود كه هیچ‏گاه حاضر نشد سنگر دفاع از دین و روحانیت را ترك نماید و چون از مصرف وجوهات شرعیه اجتناب مى‏ورزید، براى امرار معاش خود دكانى را دائر نموده، از این راه زندگى خویش را تأمین مى‏كرد. و از همان درآمد نیز زندگى نیازمندان و محرومان را اداره مى‏نمود.‌» (1)

در این قریه بود كه در یكى از روزهاى سال 1302 ه. ش چشمانش به قدوم مبارك مولودى روشن گردید و نامش را حسن گذاشت كه بعدها در میان فضلا به میرزا حسن نورى همدانى شهرت یافت. وى دوران كودكى خود را در این روستا سپرى كرد و دروس ابتدایى و مقدارى از علوم اسلامى را از محضر والد دانشمند و فرزانه خویش به خوبى فرا گرفت و آن‏گاه به همدان مهاجرت كرد.

حوزه علمیه همدان

میرزا حسن مقدمات و مقدارى از دروس سطح متوسطه و علوم دینى را از محضر فرزانگان حوزه علمیه همدان، به‏ویژه عالم ربانى آیة اللّه ملاعلى معصومى همدانى فرا گرفت و زانوى شاگردى بر زمین زد. ویژگیهاى اخلاقى و علمى آخوند همدانى كه از دوستان و هم‏حجره والد بزرگوارش (2) بود، سخت مورد توجه میرزا حسن قرار گرفت و ایشان را الگوى مناسبى براى زندگى علمى و معنوى خویش قرار داد.

تحصیل در حوزه علمیه قم

میرزا حسن نورى همدانى در سال 1322 ه. ش به اتفاق برادر كوچك‏ترش حضرت آیة اللّه میرزا حسین نورى همدانى وارد حوزه علمیه قم گردید و در مدرسه حجتیه سكنى گزید و با جدّیت و پشتكار سطوح عالیه را از محضر فرزانگان نامدار حوزه قم، همانند: آیات سلطانى طباطبایى، میرزا محمّد مجاهدى تبریزى و دیگران به اتمام رساند و توانست مبانى علمى خود را استوار سازد. آن مرحوم از اوضاع نابسامان اقتصادى خود در بدو ورود به حوزه علمیه قم این‏گونه یاد كرده است: «هنگامى كه ما به قم آمدیم، در نهایت تهى دستى بودیم. مدتى روى پشت بام مدرسه حجتیه و دیگر جاها مى‏خوابیدیم و قوت‏مان نانهایى بود كه از دِه آورده بودیم. هنگامى كه سفره نان را براى بار چندم باز كردیم، با مشتى نانهاى كپك زده مواجه شدیم و تا مدتى كپكهاى روى نانها را مى‏ساییدیم و پاك مى‏كردیم تا قابل خوردن شوند.‌» (3)

اساتید فرزانه

بدون تردید، بالندگى و رشد شخصیت علمى و عملى این دانشمند فرهیخته و فروزندگى او در زمینه‏هاى مختلف علوم و معارف اسلامى تا حدّ زیادى مرهون وجود اساتید و حضور در محضر درس آنان بوده است. میرزا حسن نورى همدانى (4) بعد از اتمام سطوح عالیه، پاى به درس خارج فقه و اصول بزرگان و فرزانگان نامدار حوزه علمیه قم گذارده، از خرمن دانش آنان خوشه چینى نمود.

اسامى اساتید فرزانه و نامدارى كه وى در نزد آنان زانوى شاگردى بر زمین زده عبارت‏اند از:

1. حضرت آیة اللّه العظمى بروجردى (متوفى 1380 ه. ق)؛

2. حضرت آیة اللّه العظمى سید محمّد حجت (متوفى 1373 ه. ق)؛

3. حضرت آیة اللّه العظمى امام خمینى (متوفى 1368 ه. ش)؛

4. حضرت آیة اللّه العظمى مرعشى نجفى (متوفى 1369 ه. ش)؛

5. حضرت آیة اللّه العظمى محقق داماد (متوفى 1388 ه. ق)؛

6. علامه سید محمّد حسین طباطبایى (متوفى 1402 ه. ق). (5)

خدمات مرحوم نورى همدانى

الف. تبلیغ از طریق منبر

مهم‏ترین ویژگى مرحوم میرزا حسن نورى همدانى، خدمت در قلمرو تبلیغ است. او مبلغى وارسته و با اخلاص بود كه با سبك و سیاقى ویژه به ارشاد و هدایت مردم و نشر مبانى دین اسلام و كیان ارزشمند تشیع مى‏پرداخت. ویژگیهاى این خطیب والامقام (6) در امر تبلیغ عبارت است از:

1. بیان شیوا و روان؛

2. تسلط كامل بر فن خطابه؛

3. تحقیقات دقیق و اطلاعات وسیع و تسلط و آمادگى بر متون روایى و تاریخى: از جمله مجموعه آثار علمى و تاریخى كه از وى به یادگار مانده در حدود 20 جلد است كه حاوى سخنرانیهاى ایشان است، با تعیین موضوعات و عناوین متنوع كه نشان‏دهنده عزم راسخ، همّت، پشتكار و جدّیت معظم له در امر تبلیغ مى‏باشد. این تحقیقات جامع باعث مى‏شد تا وى با آمادگى و پختگى كامل منابرش را اداره نماید. وى از پراكنده‏گویى و سخنان ملال‏آور و كسل كننده به شدّت پرهیز داشت ونیز عامل مهم «نظم» را در این راستا سرلوحه كار خود قرار داده بود؛

4. آگاهى كامل نسبت به واژه‏هاى عاطفى و داراى بار روانى كه شنوندگان را سخت تحت تأثیر سخنان خویش قرار مى‏داد و آنان را مجذوب كلام شیواى خود مى‏ساخت. آن سخنور توانا، دقیق و زیبا سخن مى‏گفت. در بسیارى از شهرهاى داخل (7) و حتى خارج، مردم از سخنان گرم و نافذ این روحانى وارسته بهره‏مند گردیدند.

ب. سفیر اسلام در غرب‏

مرحوم حجة الاسلام و المسلمین میرزا حسن نورى همدانى كه از فضلاى برجسته و از محققان وارسته و ارزشمند حوزه علمیه قم به شمار مى‏آمد و از آگاهى، بینش و معلومات وسیع و گسترده‏اى برخوردار بود، بعد از پیروزى انقلاب اسلامى، براساس فرمان حضرت امام خمینى‏رحمه الله در سال 1359 ه. ش براى تبلیغ و ارشاد و هدایت نیروهاى مسلمان ساكن انگلستان به آن دیار اعزام شد و به راهنمایى و هدایت مسلمانان، به‏ویژه نیروهاى تحصیل كرده پرداخت. اودر حالى وارد اروپا گردید كه هجمه سنگین تبلیغاتى، سیاسى و فرهنگى علیه ایران اسلامى توسط رسانه‏هاى اجنبى جریان داشت و بدین وسیله انقلاب اسلامى، امام خمینى و اسلام عزیز مورد تهاجم سنگین دشمنان واقعى بود. آنها به وسیله رسانه‏هاى خبرى سعى در مخدوش كردن چهره واقعى اسلام و انقلاب اسلامى در انظار جهانیان داشتند. مرحوم نورى همدانى بعد از ورود به لندن و ابلاغ پیام حكیمانه امام خمینى، شجاعانه وارد صحنه كارزار شد و به تبلیغ، هدایت، سازماندهى سیاسى، فكرى و فرهنگى مسلمانان پرداخت و با برنامه‏ریزى دقیق، جوانان آن دیار را با اندیشه‏هاى ناب اسلامى آشنا ساخت.

از جمله فعالیتهاى فراموش ناشدنى آن مرحوم، اقامه نماز جماعت در مقابل سفارت آمریكا در لندن بود كه در وسط خیابان و با اجتماع با شكوه مسلمانان و طرفداران انقلاب اسلامى در برابر چشمان حیرت‏زده دولت و ملت انگلیس برپا شد و اوج قدرت و عظمت و اقتدار و شكوه مسلمانان را به نمایش گذاشت. (8)

متن فرمان حضرت امام خمینى‏رحمه الله كه در 15 محرم سال 1400 ه. ق براى اعزام میزا حسن نورى به انگلستان صادر شده، بدین شرح است:

«بسمه تعالى؛ برادران محترم و ایرانیان مقیم انگلستان ایدهم اللّه تعالى! پیرو نامه‏هاى متعددى كه با امضاهاى بسیار در مورد اعزام جناب حجة الاسلام والمسلمین آقاى میرزا حسن نورى - دامت افاضاته - به آن كشور، ارسال نموده بودید، پس از مذاكره با جناب ایشان قرار شد اِن شاء اللّه تعالى جهت ارشاد و تبلیغ و رسیدگى به امور مذهبى بدانجا بیایند. امید است با توجه به حساسیت وضع فعلى و توطئه‏هاى دشمنان اسلام و انقلاب اسلامى، ملت شریف و مبارز ایران با هوشیارى و اتحاد بیشتر از وجود ایشان كمال بهره را برده و از راهنماییهایشان استفاده نمایید. از خداى تعالى موفقیت عموم آقایان را خواستارم.‌» (9)

ج. تأسیس انجمنهاى اسلامى قم‏

فعالیتها و تبلیغات گسترده ایادى استعمار در ایران و مبارزه عالمان دین با آنان تاریخ دیرینه‏اى دارد. خصوصاً در زمان مرجعیت آیة اللّه العظمى بروجردى، بهائیت تبلیغات گسترده‏اى را با پشتوانه مالى، سیاسى و فرهنگى اسرائیل به منظور مبارزه با اسلام، و جذب جوانان برومند و مسلمان این مرز و بوم به آن مرام و مسلك ضد دینى آغاز كردند.

استاد نورى همدانى به منظور مبارزه و مقابله با تبلیغات و اهداف شوم دشمنان قسم خورده، اقدام به تأسیس یك تشكل مذهبى نمود. این تشكل مذهبى به منظور آشنایى جوانان مسلمان با مفاهیم و آموزه‏هاى اسلامى و نحوه مقابله و مبارزه آنان در مقابل افكار و عقاید واهى و گمراه كننده در سال 1337 ه. ش تحت عنوان «انجمن اسلامى» در قم تأسیس شد. فعالیت دینى، فرهنگى و علمى این تشكل مذهبى با استقبال گسترده و كم‏نظیر جوانان روبرو گردید و كار خود را در دو بخش برادران و خواهران آغاز نمود. این جلسات كه به صورت هفتگى و منظم در دو كانون جداگانه و مجزّا تحت عنوان «مكتب ولىّ عصرعلیه‏السلام» و «كانون مهدیه» دایر مى‏شد، به مدت 18 سال ادامه داشت. موضوعات اسلامى توسط استاد تدریس مى‏شد و این كانون توانست با آموزش اندیشه‏هاى ناب اسلامى، بسیارى از جوانان را از خطر انحرافات گوناگون نجات داده، موجبات ترقى و كمال آنان را فراهم سازد. بیان موضوعات جذّاب دینى، جدّیت، پشتكار، اخلاق و اخلاص استاد و تبلیغات جوانان مشتاق به دین، باعث جذب گسترده جوانان شیفته اخلاق اسلامى به این كانون مذهبى، و در نتیجه موجب وحشت شدید ساواك گردید و آنان در صدد تعطیلى آن برآمدند؛ از اینرو مرحوم نورى همدانى را دستگیر و روانه زندان ساواك كردند وبا توسّل به انواع تهدیدها و شكنجه‏ها، موجبات تعطیلى كانون مذهبى را پس از 18 سال فعالیت مستمر و گسترده در سال 1355 ه. ش فراهم آوردند.

بسیارى از تربیت یافتگان مكتب دینى - فرهنگى مرحوم نورى همدانى در پیروزى انقلاب اسلامى نقش بسزایى داشتند و بعد از پیروزى انقلاب اسلامى بسیارى از شاگردان آن مرحوم در رأس تشكیلات فرهنگى و سیاسى كشور قرار گرفتند. (10)

د. یاور فقاهت‏

مرحوم میرزا حسن نورى، سالیان متمادى در بیت شریف آیة اللّه بروجردى مشغول خدمت در امر ساماندهى كارهاى علمى آن مرجع فقید بود و از اصحاب و یاران ویژه و مورد علاقه آن بزرگوار به شمار مى‏آمد. معظم له درباره چگونگى ورودشان به بیت آیة اللّه بروجردى چنین مى‏گوید: «آشنایى من با آیة اللّه بروجردى از آنجا آغاز شد كه روزى استفتایى نوشتم و براى پاسخ خدمت ایشان دادم. ایشان از خط و انشاى من خوششان آمده بود؛ از اینرو، سفارش كرده بودند كه نویسنده این استفتاء را بگویید بیاید، من كارش دارم. خدمت ایشان رسیدم، مرا مورد لطف قرار دادند و فرمودند: من مقدارى نوشته دارم، از شما مى‏خواهم كه اینها را بازنویسى و تنظیم نمایى. من قبول كردم. از آن پس در خدمت آیة اللّه بروجردى بودم و بسیارى از نوشته‏هاى علمى و حتى نامه‏هاى مهم سیاسى را من مى‏نوشتم. سالها در خدمت آن بزرگوار بودم و كار عهده من پاكنویس كردن و نگارش مطالب و تحقیقات آن مرحوم بود.‌» (11)

هنرمندى خوشنویس

مرحوم نورى همدانى، هنرمندى خوشنویس بود و خط بسیار زیبایى داشت و مطالب را با خط زیبا و قشنگ و هنرمندانه مى‏نوشت. همه آثار قلمى و علمى كه از آن بزرگوار به یادگار مانده است، خود ایشان با خط بسیار زیبا نوشته‏اند كه هر بیننده‏اى را مجذوب هنرنمایى خود مى‏نماید. او مى‏گوید: «در یكى از روزها كه پاكنویس و تنظیم مطالب را خدمت آیة اللّه بروجردى ارائه كردم، وقتى نوشته‏ها را دیدند، بسیار خوشحال شدند و بنده را دعا كردند و افزودند: شما هم در ثواب این نوشته‏ها شریك هستید. سپس براى تشویق بنده و قدردانى از زحمات، دستور دادند قباى مخصوص خودشان را به من بدهند. فرداى آن روز قبا را پوشیدم، هنگامى كه وارد اطاق شدم، آیة اللّه بروجردى قبا را بر تن من دیدند و لبخند زدند.‌» (12)

ویژگی‌هاى اخلاقى

مرحوم حاج شیخ حسن نورى همدانى داراى خصوصیات و كمالات فراوانى بود كه به اجمال به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

نظم در زندگى فردى و اجتماعى، با وقار سخن گفتن، ایثار در رفاقت، پشتكار و جدّیت در كار، ساده‏زیستى، اهل مطالعه و تحقیق و پرهیز از سخنان نابجا بودن، از ویژگیهاى بارز اخلاقى ایشان به شمار مى‏رود. وى عاشق اهل بیت‏علیهم‏السلام بود و هر زمان كه اسم مبارك اهل بیت‏علیهم‏السلام را مى‏شنید و یا خودش از آنها یاد مى‏كرد، آثار غم و اندوه از چهره‏اش هویدا مى‏شد. در تواضع و فروتنى و اخلاص با مردم كم نظیر بود. آقاى سید محمّد سجادى دامغانى مى‏گوید: در یكى از جلسات فن خطابه، وى به یكى از طلابى كه جزء شاگردانش بود، گفت: «اگر از كتابهایى كه براى شما معرفى كردم استفاده مى‏كردید، صحبت شما سودمندتر بود. ناگهان آن طلبه برآشفت و به شدت ناراحت شد. حضرت استاد از جاى بلند شد و بسیار متواضعانه صورت آن طلبه را بوسید و فرمود: منظور بدى نداشتم.‌» (13)

تا ملكوت

سرانجام این روحانى مخلص، خدمتگزار و خستگى‏ناپذیر در راه انجام تبلیغ دین، جان به جان آفرین تسلیم نمود. وى در سن 69 سالگى در تاریخ 29 شعبان 1411 ه. ق مطابق با 25 اسفند سال 1369 ه. ش در منطقه‏اى بین یزد و كرمان به هنگام سفر تبلیغى كه به سیرجان عازم بود، در اثر تصادف، دارفانى را وداع گفت و روحش به ملكوت اعلى پرواز نمود و در روز اوّل ماه مبارك رمضان، جنازه‏اش بعد از تشییع، در حجره سوم صحن بزرگ حرم مطهر حضرت معصومه‏علیهاالسلام به خاك سپرده شد.

پی‌نوشــــــــــت‌ها:

1) ستارگان فقاهت، محمدتقى ادهم‏نژاد، انتشارات ائمه‏علیهم‏السلام، قم، 1385 ه. ش، ص 138.

2) گلشن ابرار، تهیه و تدوین: جمعى از پژوهشگران حوزه علمیه قم، نور السجاد، قم، 1384 ه. ش، ج 6، ص 442.

3) ستارگان حرم، گروهى از نویسندگان ماهنامه كوثر، انتشارات زائر، قم، 1378 ه. ش، ج 5، ص‏60.

4) شرح حال میرزا حسن نورى همدانى در منابع ذیل آمده است: گنجینه دانشمندان، محمّد شریف رازى، كتابفروشى اسلامیه، تهران، 1353 ه. ش، ج 2، ص 294؛ تربت پاكان قم، عبدالحسین جواهركلام، انتشارات انصاریان، قم، 1382 ه. ش، ج 1، ص 571؛ ستارگان حرم، ج 5، ص 55 - 77؛ دانشوران قم، محمدتقى ادهم‏نژاد و علیرضا هزار، انتشارات زائر، قم، 1384 ه. ش، ص 309؛ مجله حوزه، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، شماره 43 و 44، فروردین و اردیبهشت و خرداد و تیر 1370 ه. ش؛ نهضت روحانیون ایران، على دوانى، مركز اسناد انقلاب اسلامى، تهران، 1377 ه. ش، ج 6، ص 159 - 384.

5) شرح حال فرزانگان یاد شده توسط گروهى از پژوهشگران حوزه علمیه قم در دو مجموعه «گلشن ابرار» و «ستارگان حرم» به تفصیل تدوین یافته است.

6) گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 294.

7) مطالب مربوط به سفر تبلیغى مرحوم نورى همدانى در سال 1327 ه. ش در نهاوند را مى‏توانید در كتاب «نهضت روحانیون ایران»، ج‏6، ص 384، مطالعه كنید.

8) ستارگان حرم، ج 5، ص 64.

9) همان، ص 65.

10) همان، ص 64، 72 و 73، به نقل از مجموعه آثار میرزا حسن نورى‏رحمه الله.

11) مجله حوزه، شماره 43 و 44، ویژه‏نامه سى‏امین سالگرد آیة اللّه العظمى بروجردى، ص‏240.

12) همان، ص 243، با تلخیص.

13) ستارگان حرم، ج 5، ص 71.