سرمایه سخن (2)

در این فصل كتاب‌هایی معرفی اجمالی می‌شود كه ماخذ و منبع مناسب و پرباری برای مواد اولیه سخنرانی باشد. هر كدام از جهتی به كار می‌آید و زحمت تتبع فراوان را كم می‌كند.

در این شماره نیز با شما در محضر منابع قرآنی هستیم.

1- فرهنگ موضوعی تفاسیر

این هفتمین اثر از مجموعه تلاش‌های «مركز فرهنگ و معارف قرآن كریم.» و در حال حاضر در دست چاپ است. ویژگی‌های كتاب و نظام اطلاعات این اثر، به تفصیل كار در مقدمه‌اش بیان شده است. اطلاعات این اثر از 3000 سرعنوان موضوعی و 34000 موضوع فرعی كه 16000 نمایه تركیبی - كه نمایانگر موضوعات ریز و فرعی است - تشكیل شده است. سرعنوان‌های موضوعی خاص كه با عنوان عامه شناخته شده و مورد مراجعه قرار می‌گیرند، در سر عنوان عام آمده است، مثلا، اطلاعات عنوان‌های احرام، سعی، طواف و... در سرعنوان عام حج آمده است.

در این اثر با آدرس بیان موضوع‌های مطرح شده در 20 تفسیر با شماره جلد و صفحه آشنا می‌شویم و تفاوت این كتاب با كتاب مفتاح التفاسیر كه چند سال پیش، منتشر شده، در این است كه مفتاح آدرس آیه و این اثر، آدرس موضوع را در جای جای تفسیر، نشان می‌دهد.

نام رایانه‌ای این برنامه «صراط.» است.

معجم‌های موضوعی قرآن فراوان است. تعدادی را بطور اجمالی معرفی می‌كنیم.

2- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی

به كوشش بهاءالدین خرمشاهی و به قلم جمعی از نویسندگان، چاپ اول، 1377، دو جلد، 2382 صفحه. این مجموعه فارسی، شامل مقالاتی در 19 رشته است و بیشتر به كار كسانی می‌آید كه با علوم قرآن و تفسیر سر و كار دارند، برخی از این رشته‌ها به اختصار چنین است:

الف: اعلام قرآن، اعم از آنچه در قرآن كریم آمده مثل بعضی از پیامبران یا نیامده مثل ابوطالب، حمزه، آسیه، هاجر.

ب: احكام قرآن و مبحث آیات الاحكام

ج: معرفی سوره‌ها

د: آیه‌های نامدار مثل آیه تطهیر، نور، سیف، نجوی

ه: اقوام و طوایف مانند مهاجران، بنی اسرائیل، عاد و ثمود، بنی نضیر

و: ادیان و مذاهب و فرقه‌ها و مكتب‌ها مانند خوارج، شیخیه، مكتب تفكیك

ز: علوم قرآنی مثل محكم و متشابه، تواشیح، قراآت

ح: فرهنگ آفرینی قرآن مثل قرآن و ادب فارسی، حافظ و قرآن

ط: قرآن پژوهی، معرفی آثار قرآنی شامل 300 تفسیر، معرفی ترجمه‌ها كه 130 صفحه از این كتاب را در برگرفته است، نزدیك به 600 عنوان پایان نامه‌های قرآنی، كتاب شناسی‌های قرآنی، كه بالغ بر 108 اثر را معرفی می‌نماید.

قرآن پژوهان، نزدیك به یك هزار زندگی نامه از قرآن پژوهان قدیم و معاصر - برخی را بسیار مختصر و برخی مفصل - در این دانشنامه آمده است. كه حدود دویست فقره آن، زندگی نامه خود نوشت است. و...

3- الكشاف الموضوعی للقرآن الكریم

مؤسسه دارالقرآن الكریم، از مرحوم آیة الله العظمی گلپایگانی، قم، 1419 قمری. این مجموعه هفت جلدی، با هفت محور اصلی شامل 953 موضوع اصلی و 4148 عنوان فرعی و 15981 آیه شریفه است، هر جلدی به یك محور به این ترتیب اختصاص دارد. 1- مبدا 2- معاد 3- اسماء و اوصاف خدا 4- نبوت و انبیا 5- معرفت انسان 6- منجیات انسان 7- مهلكات انسان.

در هر محور موضوع‌های اصلی و سپس فرعی در پی هم با ذكر محل شاهد، از متن آیه و شماره سوره و آیه در پیش روی خواننده قرار می‌گیرد. مثلا در آغاز «اثبات صانع.» و «التوحید فی الذات.» سپس شاخه‌های توحید كه عبارت است از التوحید فی العبادة، فی الخالقیة، فی المالكیة، فی الحاكمیة، فی الولایة، فی الربوبیة، فی الرازقیة، فی الشفاعة. و...

حجم این اثر در حد سه جلد كتاب است كه می‌توان همه را در یك جلد فشرده منتشر كرد.

4- مفصل آیات القرآن

عبدالصبور شاهین، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1414 قمری، 10 جلد، در این اثر به ترتیب الفبا نظیر معجم المفهرس الفاظ تنظیم شده است، در هر واژه‌ای، تمام آیه و نه تنها محل شاهد بیان شده است و زحمت مراجعه دوباره به قرآن، برای تكمیل آیه، لازم نیست، این اثر برای كسانی مفیدتر است كه تفسیر قرآن كریم را بدانند.

5- المعجم المفهرس لآیات القرآن الكریم

به كوشش عكاشه عبدالمنان الطیبی - اشرف محمد الوحش، دار الفضیلة، قاهرة، یك مجلد رحلی.

در این اثر آیات شریفه، بر حسب الفبا، ردیف شده و آدرس تفسیر آن‌ها از دوازده تفسیر سنی ارائه شده است. گویا در تنظیم آن از رایانه استفاده شده است. مثلا هر جای قرآن من یا من بوده در حرف «المیم مع النون.» در پی هم همراه بخشی از آیه است. مثل من جاء بالحسنة... من الجنة والناس. سال‌ها پیش شبیه همین اثر به نام مفتاح التفاسیر در قم منتشر شد.

پیشنهاد نویسنده مقاله این است كه اگر به جای استفاده از این معجم، با خود تفسیرها مانوس شویم بهتر است و معرفی این اثر صرفا برای كسانی است كه تاكنون به تفسیر مراجعه نكرده اند و نیز برای آگاهی از وجود چنین آثاری است.

6- مرشد الحیران الی بحوث القرآن،

شیخ محمد مرشد عابدین، دار دمشق.

این دانش نامه، به صورت موضوعی و به ترتیب الفبایی و مصدر را عنوان قرار داده است. و آیات مربوطه را در صدر و اندكی شرح و تفسیر ذیل هر عنوانی آورده است.

چنین آثاری برای تسهیل در یافتن موضوع، آیات و تفسیر مختصر بسیار مفید است. امید آن كه نویسندگان پیرو مكتب اهل بیت علیهم السلام نیز بیشتر به ارائه چنین آثاری بپردازند.

كتاب حاضر تا حرف فا در دو جلد یك و دو 1190 صفحه را در برگرفته و تنها از منابع اهل سنت بهره برده است. لازم به ذكر است كه روشمند و فنی نیست؛ مثلا، آغازش با «ابن.» است. برخی موضوع‌های متناسب و مرتبط با عنوان را هم یك جا مطرح می‌كند؛ مثلا در پی عنوان «حجاب.» «مصافحة النساء» و «خروج المراة من بیتها» نیز ذكر شده است.

7- فهرست موضوعی تفسیر نمونه،

ناشر مدرسة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، چاپ 15.

امروز برای بسیاری از تفاسیر - به ویژه تفاسیر اهل سنت - راهنمای موضوعات تهیه شده است: یكی از آن‌ها همین اثر است كه آقای احمد علی بابایی و رضا محمدی تهیه كرده اند. البته تصحیح و اصلاح و بازنگری این اثر را روحانی جانباز شهید شهرابی بر عهده داشت كه متاسفانه نامی از ایشان نیست.

این فهرست، برای بیست و هفت جلد تفسیر نمونه تهیه شده است. با نواقصی كه دارد، باز كلیدی برای راه یافتن به موضوع‌های تفسیر نمونه است.

این اثر شامل ده سرفصل كلی است: 1- شناخت و جهان بینی 2- جهان بینی اسلامی 3- انسان در قرآن و هدف آفرینش 4- آشنایی با منابع اسلام 5- رفتار یك مسلمان 6- تاریخ تمدن 7- بررسی ادیان و مكاتب 9- علوم اجتماعی 10- ادبیات و هنرها.

در آغاز كتاب ص 7 تا ص 31 فهرست الفبایی عناوین كلی است كه فهرست همین جلد شمرده می‌شود و به كمك آن می‌توان به فروعات رسید؛ مثلا «قرب الهی.» «قرض الحسنه.» «قضا و قدر» را در ذیل حرف قاف می‌یابیم و به كمك همین فهرست در ص 380 به 35 مورد از تفسیر نمونه در باب تقرب، پی می‌بریم.

برای تفسیر شریف المیزان، كلیدهای متعددی تهیه شده كه با اختصار از آن‌ها یاد می‌شود:

8- مفتاح المیزان

علیرضا میرزامحمد، با همكاری جمعی از پژوهندگان، مركز نشر فرهنگی رجا.

در 3 جلد: ج 1 فهرست آیات، فهرست موضوعات، ج 2 فهرست اعلام و اشخاص، اماكن و بلاد و ج 3 فهرست قبایل و امم، كتب و رسالات، اصطلاحات و لغات، اسامی جانوران و گیاهان و كانی‌ها، اصنام، اشعار است.

9- فهارس المیزان

عادل عبدالجبار ثامر الشاطی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات در یك جلد.

نویسنده در آغاز از احادیث چهارده معصوم علیهم السلام به ترتیب فهرستی آورده، سپس به ارائه این فهرست‌ها پرداخته است: فهرس الآثار والاقوال - اللغة، المعصومین، الاعلام، الكنی، الالقاب، اعلام النساء، الاماكن والبقاع، الملل والنحل والجماعات، الوقائع والاحداث، الامثال، انصاف الابیات، الاشعار والكتب والمصادر.

10- فهارس المیزان

الیاس كلانتری، عباس ترجمان، یك جلد، اسماعیلیان.

این كتاب شبیه فهرست موضوعی تفسیر نمونه در آغاز فهرست عناوین كلی را به ترتیب الفبا و سپس به تفصیل آن‌ها را مطرح كرده است. و طبق دو چاپ ایران، اسماعیلیان و بیروت، تنظیم شده است.

11- فهرست راهنمای موضوعی المیزان

دفتر انتشارات اسلامی، یك جلد، 1376 شمسی.

این فهرست، راهنمای موضوعات تفسیر المیزان - و ترجمه فارسی آن است كه مطابق چاپ همین انتشارات تنظیم شده است و در ترتیب موضوع‌ها بر اساس ترتیب موضوعات كتاب شریف بحارالانوار تنظیم شده است.

1- عقل 2- علم و حكمت 3- توحید 4- عدل 5- معاد 6- نبوت 7- امامت 8- موجودات 9- ایمان و فضائل 10- كفر و رذائل 11- حقوق و آداب معاشرت 12- قرآن و كتاب‌های آسمانی 13- ذكر و دعا 14- احكام.

در پایان نیز فهرستی از همین مجلد در 12 صفحه آمده است.

12- تفسیر القرآن بالقرآن عند العلامة الطباطبایی، دكتر خضیر جعفر

این اثر در ردیف فهرست‌ها نیست و به معرفی منهج، سبك و شیوه علامه پرداخته است ولی چون برای اهل نظر بسیار مفید و شامل تجزیه و تحلیل چندین موضوع علوم قرآنی و تفسیری است، معرفی شد.

چاپ اول این اثر به اهتمام دارالقرآن و چاپ جدیدش در مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی در دست انجام است.