روش تبلیغ استاد طاهایی؛ در امتداد ولایت

نویسنده: مائده رضایی
نام نشریه: شمیم نرجس، شماره 19، زمستان 1390

تبليغ دینی از دیدگاه استاد طاهایی دارای دو جنبه ی نظری و عملی است. جنبه‌ی نظری به معنای رساندن پیام خداوند به بندگان اوست. جنبه‌ی عملی به تمام تلاش‌ها و مراحلي گفته می‌شود كه براي هدايت و ارشاد مردم به راه راست و اقناعشان نسبت به اطاعت از دستورهاي الهي ضروري است.

مبلّغ با مخاطبان، شرایط زمانی، مکانی، فرهنگ‏ ها، مکاتب فکری و نظام ‏های سیاسی و... متفاوتی روبه‌روست. بنابراین باید در اندیشه‌ی اتّخاذ بهترین روش در امر مهم تبلیغ باشد. قرآن کریم سه روش کلّی ارائه می ‏دهد: «أُدعُ إالی سبَیلِ رَبِّکَ بِِالحِکمَةِِِِِ وَ المَوعِظَةِ اَلحََسَنَةِ وَ جَادِلهُم بِالَّتِی هِیَ أحسَنَ: (نحل/ 125). با حکمت(استدلال) و پند و اندرز نیکو به سوی راه پروردگارت فراخوان و به روش نیکو و درست با آنان مجادله کن».

1ـ روش حکمت: مبلّغ در این روش از استدلال‏های منطقی و عقلی بهره می ‏برد. قیاس ‏های اقترانی و شرطی تشکیل و انواع براهین منطقی را ارائه می‏ دهد. مبلّغ در این روش، مخاطب را جاهل به حقایق می‏ نگرد و کار خود را با دعوت به تفکّر و استدلال آغاز می‏کند و به انگیزش تعقّل و تقویت نیروی عقل مخاطب می‏ پردازد و اعتقادات صحیح را به او می‏ آموزد. مانند روش پیامبر اکرم (صلی‎الله‎علیه‎وآله) در دعوت مشرکان به تفکر در آفاق و أنفس برای پی بردن به خالق هستی و دست‌یابی به اعتقاد توحیدی.

این روش وقتی مؤثّر است که مخاطب تحجّر و تعصّبی بر اعتقادات خود نداشته باشد بلکه زمینه‏های حقیقت‏جویی در اندیشه و احساسات او ظهور یافته باشد و خواهش ‏های نفسانی بر او حاکم نباشد.

2- روش پند و اندرز: مبلّغ در این روش به بیان ارزش ‏های انسانی و سود و زیان مخاطب با لحنی خیرخواهانه می‏پردازد و سعی در انعطاف و جذب قلب و احساسات او دارد. در این روش از استدلال، تمثیل و تشبیه، نقل عبرت‏ ها، قصّه و... استفاده می‏کند. مانند موعظه‌ی لقمان به پسرش.

این روش، کارآمد و مؤثّرترین راهکار تبلیغی بر مخاطبی است که خلاء ارزش‏ ها را در درون خود حس می‏کند، از هدف واقعی زندگی بی ‏اطّلاع است یا راه رسیدن به آن را نمی‏داند یا نیازمند عامل افزایش مقاومت و استقامت در مسیر هدف است و یا خواهان فزونی، سیراب شدن یا التذاذ از حکمت مبلّغ است؛ گاه نیز موعظه از سر عشق ویژه‌ی مبلّغ به مخاطب است. به همین دلیل می‏ بینیم که پیامبر اکرم (صلی‎الله‎علیه‎وآله) به امیر مؤمنان(علیه السلام) توصیه‏ ها و مواعظ بسیاری می‏کند و نیز علمای بزرگ به طلّابشان پند می‏دهند.

موعظه معمولاً از انسان بزرگ‏تر به کوچک‏تر گفته می‏ شود.

3- روش مجادله‌ی نیکو: مبلّغ در روش مجادله با مخاطبی رو به روست که دیدگاه‏ ها و عقاید خود را مستدل می‏پندارد امّا از نادرستی دلیل خود اطّلاع ندارد. لذا مبلّغ و مخاطب در گفت‌وگویی متقابل به بیان اعتقادات و آراء خود به‏ طور مستدل می‏ پردازند. در این روش مبلّغ باید منطقی‏ ترین ادله را مطرح و مخاطب را متوجّه خطای ادلّه ‏اش بکند؛ مشی مبلّغ با مخاطب، استفاده از ارزش‏ ها و مقبولات او، استفاده از قضایای مسلّم و... از راه ‏های رسیدن مبلّغ به هدف خود یعنی هدایت مخاطب است. (حیدری، ص131)

4- سایر روش‏ ها: مشاوره، پرسش و پاسخ، تفکّر، تداعی معانی، تکرار پیام تبلیغی، هشدار و تشویق مخاطب به تمثیل، ارائه‌ی الگو(کرمی، ص 84- 75)؛ تذکّر، سیاسی، بحرانی، و... .

این روش‏ ها می ‏توانند زیر مجموعه،یا ترکیبی از روش‏ های قبل باشند.

 

روش ‏های تبلیغی استاد طاهایی

روش‏ های تبلیغی استاد طاهایی مبتنی بر پایه‌های استوار و اصیلی چون:معرفت به خدا، پیامبران الهی خاصّه نبی مکّرم اسلام(صلی الله علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ائمه‌ی معصوم شیعه(علیهم‌السلام)، آموزه‌های بحقّ، جهانی و جاودانه‌ی قرآن کریم و شناخت صحیح از انسان و هدایت پذیری او بوده و آموزشی، پژوهش‌محور و سیار بوده است.

استاد با اعتقاد به آن مبانی و ضرورت ارشاد انسان‌ها، ابتدا معارف و علوم دینی را با درک و فهم ژرف آموختند و با پژوهش و تحقیق در منابع اولیه اسلامی و آثار علمای بزرگ به تبلیغ آن معارف به مردم و ارشاد آنان پرداختند.

ایشان از همه‌ی فرصت‌ها برای هدایت مردم بهره می‌بردند و همه‌ی اقشار جامعه را اساتید حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، دانشجویان، طلاب، دانش‌آموزان، خانواده‌ها، صاحبان مشاغل، کارمندان، سیاستمداران، هموطنان، شهروندان سایر کشورها و... از معارف ناب قرآنی و علوم اهل بیت(علیهم‌السلام) و حکمت خدادادی خود بهره‏مند می‌ساختند و به تربیت مبلّغانی تأثیر‌گذار می‌پرداختند تا پرچم حاکمیت فرهنگ اسلامی هم‌چنان بر افراشته بماند.

در ادامه به توصیف روش‌هایشان می‌پردازیم.

 موعظه

روش غالب در تبلیغ استاد طاهایی موعظه و پند و اندرز است. ایشان در نطقی ضمن بیان روش‏های تبلیغی سه‏ گانه ‏فرمودند: «وقتی من از راه حکمت و استدلال با مخاطب سخن می‏ گویم به سختی می‏پذیرد ولی با موعظه زودتر می ‏پذیرد» (استاد طاهایی، 1388).

استاد در این روش، سخنرانی را با یک آیه یا حدیث آغاز می‏ کردند و پیرامون آن توضیحاتی می‏دادند. سپس با مسائل و امور زمان حاضر تطبیق می‏ دادند. برای تأثیر بیشتر بر مخاطب و تثبیت آن بر صفحه ذهن او از ضرب‏ المثل و غالباً اشعار استفاده می‏ کردند. برای مثال یکی از شاگردانشان به نام عاتکه بحرانی(دختر شهید آیةالله سید عماد‌الدین بحرانی و طلبه عراقی مدرسه علمیه نرجس(علیها السلام) مشهد در سال1376-1371) می‏گوید: «من از سخنرانی استاد طاهایی بسیار متحول شدم از رنجاندن دیگران دوری می‏ کنم زیرا ایشان روزی از صفت رذیله‏ی دگرآزاری سخن گفتند و به این شعر استناد کردند:

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی

ز بامی که برخاست مشکل نشیند.

این شعر را هرگز فراموش نمی‏ کنم. گاه دوستان و اقوام می‏ گویند: چه شده که دیگر سخنان درشت و طعنه ‏آمیز نمی‏زنی؟ من نیز به یاد این شعر می ‏افتم و می‏ گویم، اگر کسی را بیازارم، حتّی حلالیت طلبیدن سودی ندارد و دل رنجیده بهبود نمی‏ یابد».

گاهی نیز مخاطب را متوجّه موقعیت‏ های گوناگون سنّی، اعتقادی ، زمانی و... خود می‏کند و الگوهای مشابه ی را مثال می‏ زند تا تأثیر عمیق‏تری بر او بگذارد. برای مثال در یکی از سخنرانی‏ های خود، در سال 1368 پیرامون کمال زن می‏گفتند. من (نویسنده‌ی مقاله) که در آن زمان 23 ساله بودم تحت تأثیر این عبارتشان قرار گرفتم که فرمودند: «خواهران عزیز! ببینید حضرت فاطمه (علیها‌ السلام) 18 سال بیشتر نداشتند که به کمال رسیدند». این عبارات نیرو و انگیزه ام را برای رسیدن به کمال صدچندان کرد و به شکر خدا گام‏ هایم را در مسیر کمال، ترک گناه و مکروهات و انجام واجبات و مستحبّات، استوارتر کردم - یاری خدا را در این مسیر تا آخر عمر می‏ طلبم.

موعظه‏ های استاد غالباً در قالب آموزش، تفسیر قرآن کریم یا شرح ادعیه و زیارات معصومین(علیهم‌السلام) انجام می‏ شد. گاهی نیز به تقاضای یکی از طلبه‏ ها با عنوان نصایح و ارشادهایی به او انجام می‏گرفت. برای مثال آخرین خاطره‏ ای که خانم زهرا طهرانیان(معاون پژوهش ، مدرس،عضو هیأت علمی و طالبه‌ی مدرسه‌ علمیه نرجس مشهد از سال 1367-1389)؛ از ایشان داشت این بود که تقاضای نصیحت و توصیه ‏ای کرد، آن استاد بزرگوار او را به اخلاص و تقوای الهی توصیه فرمودند.

پرسش و پاسخ

استاد طاهایی غالباً پس از درس یا سخنرانی حدود 10 یا 15 دقیقه را به پاسخ به پرسش ‏های حاضران اختصاص می‏ دادند. گاهی نیز جلساتی ویژه‌ی پرسش و پاسخ برگزار می‏ کردند، مانند جلسه‏ های پاسخ به پرسش‏ های دانشجویان در پیش از انقلاب اسلامی. (سازمان تبلیغات اسلامی مشهد، فیلم مستند خانم طاهایی)

این نوع تبلیغ در واقع ایجاد فضای آزاد برای طرح هر نوع مشکل فردی یا اجتماعی در موضوعات متنوّع اعتقادی، عرفانی، سیاسی، فقهی، حقوقی، اخلاقی و... بود. و نظر به ناشناس بودن پرسش کننده و مشابه بودن مشکلات مردم، در این نوع جلسات، بسیاری از افراد پاسخ پرسش‏ های احتمالی خود را نیز دریافت می‏ کردند.

این جلسات، باعث بیداری سیاسی و مشارکت اجتماعی مردم در اصلاح نظام سیاسی و اجتماعی شده بود علاوه بر این که مخاطبان به روشنفکری‏ های علمی و اعتقادی می‌رسیدند.

مشاوره

مشاوره جلسات اختصاصی و فردی یا گروهی با افراد معدود، پیرامون موضوع درخواستی متقاضی مشورت برگزار می ‏شد. بارها شاهد این‏گونه تقاضاها از استاد طاهایی بودم که معمولاً با گرفتن وقت قبلی و با برنامه و در ساعات معینی از روز انجام می‏گرفت. بسیاری از طلاب مشکلات خانوادگی خود را مطرح و از پندها و توصیه‏ ها و راه کارهای سازنده‏ای برخوردار می‏ شدند.

جلسات دیگر مشاوره‌ی ایشان در کمیسیون امور بانوان خراسان بزرگ و خراسان رضوی (مطابق نقشه جدید) بود که پیرامون مسائل گوناگون مربوط به زنان جامعه دیدگاه‏ های سازنده خود را مطرح می‏کردند که غالباً پیرامون امور فرهنگی بانوان بود.

تذکّر

تذکّر یادآوری اوامر و نواهی الهی به خاطی یا فراموش‌کار است. تذکّرات مرحومه استاد طاهایی به همراه عبارات انگیزشی چون: اشکال شرعی دارد، خدا ناظر است، در برابر امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مسئولید، این‏جا خانه‌ی امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است، من راضی نیستم، از جهنم بترس و... همراه بود. این یادآوری‏ ها جنبه‌ی کاربردی دارند زیرا در لحظه‌ی مشاهده‌ی خطا یا غفلت انجام می‏ گرفت. تذکّر به فرموده‌ی قرآن کریم برای مؤمنان سودمند است. (ذاریات/55)

روش استدلال(مناظره)

از روش استدلال(حکمت) و مناظره برای گفت‌وگو با اهل سنّت بهره می‏بردند و به طلبه‏ها نیز این روش را آموزش می‏ دادند. به یاد دارم که در سال 1378 یکی از عالمان اهل سنّت را برای سخنرانی در جمع طلاب خارجی دعوت کردند، آن عالم مدّعی بود که خلفای سه‏ گانه(ابوبکر، عمر و عثمان) هیچ اختلافی با امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام) و حضرت فاطمه(علیها السلام) نداشتند. استاد طاهایی در طول سخنرانی، از باب رعایت احترام چیزی نگفتند ولی پس از آن طلّاب را دور خود گرد آوردند و گفتند: به او با استفاده از منابع خودشان مثل شرح نهج‏ البلاغه‌ی ابن ابی الحدید، صحیح بخاری و... پاسخ دهید و شواهد مخالفت خلفا با اهل بیت(علیهم السلام) را ذکر کردند.

روش الگویی

معرفی برترین الگوها: استاد طاهایی در سخنرانی‏ های خود، غالباً به معرفی الگوهای عملی از اهل بیت پیامبر ‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ویژه حضرت فاطمه (علیها‌السلام) برای بانوان می‏پرداختند و تلاش بسیاری در این راه مصروف می‌داشتند؛ چون شرح زیارت جامعه‌ی کبیره؛ سیری در خطبه‌ی فدک (طاهایی)، ترسیم جوانب شخصیتی حضرت فاطمه (سلام ‏الله‏‏ علیها) و... گاهی نیز از میان استادان نمونه به معرّفی برخی به عنوان استاد، زن یا دختر نمونه می‏پرداختند.

ایشان همیشه به استادان و مبلّغان توصیه می‏کردند که خود الگوی عملی شوند و مردم را با عمل خود راهنمایی کنند و به حدیث امام صادق(علیه‎السّلام) استناد می‏کردند(طاهایی، 1387) که فرمود: «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم: مردم را با غیر زبانتان فرا خوانید» (محمدبن یعقوب)؛ و طلبه را موظف به تبلیغ عملی پیش از زبانی می‏کردند. (طاهایی، تبلیغ بلیغ، 1387).

گاهی نیز جوانب الگویی یک بنده و شیعه‌ی کامل را به استناد قرآن(طاهایی، ویژگی‏های عبادالرحمان) و کلام معصومین(علیهم‌السلام) ترسیم می‏کردند: ایشان در کتاب معیار شناخت شیعه که چون سایر کتاب‌های ایشان، حاصل یک یا چند دوره سخنرانی‏های ژرف و مؤثّر ایشان است، به ترسیم الگویی جامع از شیعه می‏پردازد:

1- ایمان قوی   2- ورع    3- صداقت و... (طاهایی، معیار شناخت شیعه)

زمانی هم به طبقات خاصّ جامعه اعم از فرهنگی، شغلی و... الگوهایی در حیطه‌ی کار خودشان ارائه می‏کردند که این روش نبوغ و آگاهی وسیع استاد طاهایی را نشان می‏ دهد. برای نمونه الگوی استاد و معلم شایسته را در آراستگی به صفات رذیله و مستند به قرآن و حدیث با این ویژگی‌ها بیان می ‏کنند: آگاهی از افراد تحت تربیت، اوضاع فرهنگی و سیاسی، آگاهی اساسی در امور مختلف، اخلاص، ایمان به هدف، پیش‏گام، دارای سعه صدر، پشتکار در عمل، قاطع و با شهامت، انتقادپذیر، نرم‏خو، مهربان و دلسوز، دارای عزّت نفس، عادل و صادق، فروتن و با گذشت، آراستگی ظاهری(طاهایی، ویژگی‏های معلم شایسته)؛ (به ویژه ساده‏ پوشی و عدم تبعیت از مُدگرایی).

جوانب الگویی استاد طاهایی

1- یکی از عوامل موفّقیت و تأثیرگذاری استاد طاهایی در هدایت مردم، صداقت و اخلاص و ارائه‌ی الگوی عملی از خود در این صفات برجسته و ایمانی بود.

جاذبیت: التزام استاد به واجبات و مستحبّات و اخلاق کریمه و... به حدّی بود که لباسی از نور جاذبیت الهی سراسر وجودشان را پوشانده بود به‏طوری که با یک جلسه ملاقات قلوب مستعد را به خود جذب می‏کرد. به یاد دارم که نخستین جلسه‏ای که ایشان را مشاهده کردم در مکتب زهرا (علیها‌السلام)، (منزل خانم رضایی) در پاییز 1368 و در دهه‌ی فاطمیه (علیها السلام) ایشان که در سوگ رحلت همسرشان به سر می‏ بردند. در سخنرانی خود به ذکر مظلومیت حضرت فاطمه (علیها‌السلام) و سیلی خوردن حضرت پرداختند و سیل اشک و نغمه‌ی زاری از دیدگان و حنجره‏شان پدیدار گشت، زیبایی استاد که در آن لباس ‏های مشکی چون چراغی پرنور پرتو افشان بود و گریه‏های خالصانه و عارفانه بر اهل بیت (علیهم‌السلام) مرا که به منظور ثبت‏نام در مکتب آمده بودم، مجذوب خود کرد. سراغ خانم اعتمادی را که در کنارشان ایستاده بود، از ایشان گرفتم. با کمال تواضع گفتند: من اعتمادی نیستم من کجا و ایشان کجا؟! سپس به خانم اعتمادی اشاره کردند. از آن به بعد جاذبه‏ها فزونی می یافت. هر بار که نام خانم طاهایی برده می‏شد بر علاقه‏ام به ایشان افزوده می گشت و علاقه به محبّتی عمیق تبدیل می‏شد. توصیفی که از ایشان در منزل و به اعضای خانواده می‏کردم با این عبارات بود: «از صورت خانم طاهایی نور می‎بارد» و «با هر نگاه به خانم طاهایی یک درجه بر ایمان انسان اضافه می‎شود» این عبارات از سر حقیقت بودند. به درس تفسیر سه‎شنبه‎شان بسیار علاقه‎مند شدم، آگاهی ایشان از علوم زیست شناسی، فیزیک و... و جدیدترین نظریات علمی که بسیار عالمانه با درس تفسیرشان آمیخته می‎شد، مرا به شگفتی وامی‎داشت، از کجا این‎ها را آموخته‎اند؟! جالب بود که اصطلاحات علمی را بدون اشتباه در حرکات کلمه تلفظ می‎کردند برای مثال در توصیف آفرینش انسان به اسپرم و اووم و تعیین جنسیت فرزند و کروموزوم‎های x و y درست مثل استاد بیولوژی الفاظ را بر زبان می‎آوردند. متوجّه شدم که ما دانشجویان پرغرور، علم بیشتری برای مطرح کردن نداریم. پیش تازی استاد طاهایی در نظرات علمی در هر رشته‎ای از علوم تجربی و انسانی، یکی از عوامل مؤثّر در جذب دانشجویان به جلساتشان بود.

جاذبه‌ی استاد که باعث تکامل روز افزونم شده بود به حدّی ‎رسید که با نگاه به چهره‌ی استاد سیل اشک از دیدگانم جاری می‎شد به‎طوری که در سال 1375 با گریه‌ی شدید از ایشان دعوت کردم تا برای سخنرانی به منزلمان تشریف آوردند. امّا ایشان در برابر گریه‎های من لبخند می‎زدند.

سایر شاگردان استاد طاهایی اعم از ایرانی و خارجی عمل خانم را به گفته‎هایشان، مهم‎ترین عامل سازندگی مواعظشان می‎دانستند. برخی از این دیدگاه‎هادر شمیم نرجس، سایت استاد طاهایی و... آمده است. و بسیاری نیز در مصاحبه دریافت شده‎اند.

جانب اخلاقی به ویژه اخلاص، عفت، عشق به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) تقوا و عبادتشان بسیار برجسته بود.

عبادت: در جانب عبادی، بسیار به امور مستحب مانند نماز شب، مناجات‎ها، گریه از خوف خدا، زیارات، حج و عمره و... ملتزم بودند. جالب آن است که همه‌ی ادعیه و زیارات را حفظ می‎خواندند و پس از عبادات چهره‎شان بسیار نورانی می‎شد. به یاد دارم در سال 1387 یک روز پس از نماز ظهر که به چهره‌ی مبارکشان نگاه کردم نورانیت فوق طبیعی در آن دیدم و بسیار شیفته شان گشتم.

عشق به اهل بیت(علیهم‌السلام): این عشق توصیف ناشدنی است. زیارت عارفانه، گریه‌ی سوزناک بر عزای آن بزرگواران، یاد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه‌الشریف) - که آرام و قرار را از ایشان سلب کرده بود- تفسیر آیات‌الولایة، شرح زیارت جامعه و... همه دلیل بر شیفتگی‏شان به آن خاندان پاک بود. با التماس از امام رضا (علیه‌السلام) اذن دخول در حرمش را می‌خواست و طلّاب را ادب زیارت با معرفت می آموخت. (شرح حال زائر، شمیم، ش12، ص50؛ سایت اینترنتی یادواره استاد طاهایی بانوی بافضیلت) سخاوتمندی استاد طاهایی فراتر از امور مادّی بود، امور معنوی را نیز شامل می‎شد و همگان را در عبادات و گریه‎های خود شریک می‎کردند. گریه‎های دسته‎جمعی مکتب نرجس(علیها‌السلام) بسیار مرا تحت تأثیر قرار می‎داد و در اندیشه‌ی خطاهایم فرو می‌برد تا با اشک آن‎ها را پاک سازم.

مدیریت: تدبیر با‌‌ کفایت ایشان نیز پر از مواعظ و پندهای اخلاقی و آشنایی با احکام الهی و ارشاد به صراط مستقیم بود. یکی از روش‎های کارآمد ایشان جلسات اخلاقی ماهانه ویژه‌ی کارمندان و استادان مدرسه (یکشنبه‎ها) بود که در زدودن اخلاق رذیله و صفای روابط همکاران بسیار مؤثّر بود.

 سخن از جوانب الگویی استاد طاهایی بسیار است که مقاله گنجایش آن را ندارد.

تبلیغ در بحران

يكي از روش‌هاي تبليغي كه از اهمّيت بسيار و گاه حياتي برخوردار است تبليغ در شرايط بحراني چون بيماري خطرناك، جان كندن، جنگ، محاصره، حوادث طبيعي، و... بود. مبلّغ در اين شرايط با استفاده از معارف اسلامي، شرح حال بزرگان و... به صبر، اميد به پاداش الهي، امید به آينده، گشايش و نجات از بحران و... مي‏پردازد و هدف او تسكين دردها، انگيزش افكار در حل مشكل، پيشگيري از تصميمات نابه‌جاي ديگران و وخيم‌تر شدن اوضاع وغيره است. در اين روش، بيم و توبيخ و... وجود ندارد. اين‌گونه تبليغ‌ها در قرآن كريم بسيار است مانند توصيه به مقاومت و صبر در جنگ«كم من فئه قليله غلبت فئه كثيره باذن الله والله مع الصّابرين: (بقره/249) چه بسا گروه اندکی به خواست خدا چیره شد و خدا با شکیبایان است». و تبليغ يار عالم حضرت يونس(علیه‌السلام) در آستانه نزول عذاب آسماني كه منجر به توبه و نجات مردم شد.(یونس/98) همه‌ی اقشار مردم حتي پيامبران به اين تبليغ نيازمندند.

 مرحومه استاد طاهايي در همه‌ی شرايط بحراني كشور پيش وپس از انقلاب اسلامي مؤثّرترين و كارآمدترين تبليغ را داشتند. چه آن هنگام كه بر بالين دوستان بيمار مي‌رفتند و باعث اميدواري، آرامش رواني و تسريع در بهبوديش می‌شدند چه در زماني‌كه در سطح خانوادگی و در حوادث سياسي چون شهادت برادران و دستگیری همسرشان به دست مزدوران محمدرضا پهلوي، كه بدون شك با دل‌جويي‏ها و توصيه به صبر و مقاومت باعث آرامش خانواده به ويژه والده‌ی مكرّمه‌شان شدند و يا در تحصّن‌ها و تظاهرات ضد رژيم شاهنشاهي به پايداري و مقاومت تا پيروزي توصيه مي‌كردند و يا در جنگ كه در صحنه‌هاي گوناگون، تبليغ موثر داشتند. سخنراني در مجالس سوگواري خانواده‌هاي شهدا و عرض تسليت و توصيه به صبر و اميد به پيروزي، سخنراني در جمع خانواده‌هاي رزمندگان و توصيه به مقاومت و تشويق همسران و فرزندان به جنگ و صبر بر فراق آنان نمونه‌ی اين نوع تبليغ است. همسر يك نظامي نيروي هوايي كه از همسايگانمان بود براي ما نقل كرد كه استاد طاهايي در آشخانه در جمع همسران نیروی هوایی سخنراني كردند. در بحران‌های ديگر، حوادث طبيعي سيل اهواز در سال 1359 براي كمك و دل‌جويي از سيل زدگان رفته بودند يا زلزله‌ی طبس در سال1357 که البته صحنه‌هاي تبليغ بحرانشان بي‌شمار است. (رک: شمیم، ش2 و12؛ سایت اینترنتی استاد طاهایی؛ زندگی‏نامه و خاطرات یاران دیرین استاد).

 تبلیغ سیاسی

دین اسلام ماهیّتی سیاسی دارد و به فرموده‌ی امام خمینی(ره) «اسلام از سیاست جدا نیست» و «دیانت ماعین سیاست ماست»؛ در این راستا، مبلّغ باید از آخرین مسائل سیاسی جهان به ویژه جهان اسلام آگاه باشد و نسبت به آن‏ها موضع‏گیری درست و مطابق با قرآن کریم داشته باشد. از جمله این مسائل رهبران حکومت و نظام‏های حکومتی است. از نظر دین اسلام تنها حکومت اسلامی و رهبر جامع شرایط رهبری جامعه اسلامی، مورد تأیید است قرآن کریم می‏فرماید:

«أطیعوا الله و أطیعو الرّسول و أولی الآمر منکم: (نساء/ 59) از خدا، پیامبر و صاحبان امرتان(رهبران) فرمان برید» و در مقابل هر نوع نظام حکومتی غیر اسلامی (شاهنشاهی، جمهوری دمکراتیک، جمهوری مادام العمر، خلیفه‏ای، لائیک و...) و یا رهبر جائر(فاقد یکی از شرایط لازم) محکوم و مردود است. قرآن کریم می‏فرماید:

«لاتَجِدُ قَوماًیُومِنوُنَ بِاللهِ و الیَومِ الآخِرِ یُوادِّونَ مَن حَادّ اللهَ و رَسوُلَهُ... (مجادله/22) مردمی را که به خدا و روز بازپسین ایمان دارند این‏گونه نمی‏یابی که با کسی دوستی کنند که با خدا و پیامبرش دشمنی کند».

بنابراین تبلیغ سیاسی دو نوع است: حمایتی و مبارزاتی.

معیار اسلامی بودن نظام حکومتی و عدالت رهبری، در زمان غیبت امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، حاکمیت نظامی مستند به قرآن و عترت پیامبر اکرم(صلی‏الله‏علیه‏وآله) است؛ یعنی حکومتی که به منظور اجرای فقه جعفری برقرار شده و رهبر آن ولی فقیه جامع شرایط رهبری است که عبارتند از: عدالت، پرهیزکاری، حلال‏زادگی، تشیع دوازده‌امامی، آگاهی به زمان و اجتهاد و فقاهت. (روح الله خمینی، ولایت فقیه، ص50).

بر این اساس مسلمانان باید درمرحله‌ی اوّل در راه بر قراری حکومت اسلامی با رهبری ولی فقیه قیام و در مرحله‌ی دوم پس از پیروزی از آن حمایت و پایداری کنند. در این راستا مبلّغان باید در هر دو مرحله به ترتیب با دو روش مبارزاتی و حمایتی کوشش کنند.

تبلیغ سیاسی از دیدگاه استاد طاهایی: استاد طاهایی(ره) تبلیغ سیاسی را به استناد سوره‌ی عصر«و تواصوا بالحق: و همدیگر را به حق سفارش کردند» واجب می‏دانستند. (استاد طاهایی، سخنرانی 1376 برای انتخابات) و خود الگوی برتر مبلّغ سیاسی بودند و با توجّه به مقطع زمانی حیات شریف و جامعه‌ی بیدارشان، موفّق به هر نوع تبلیغ سیاسی شدند و در هر دو مرحله از هوشمندی و درایت لازم برخوردار بودند. در ادامه نگاهی به این مراحل می‏اندازیم:

1ـ تبلیغ مبارزاتی

مرحومه استاد طاهایی در سن کودکی نخستین مبارزه‌ی سیاسی‏شان را با نظام حاکم وقت؛ سلطنت رضا پهلوی که قانون کشف حجاب را صادر و اجرا کرد، با رعایت حجاب اسلامی(چادر و پوشیه) آغاز کردند. (شمیم نرجس(حیات طیبه)، ش 12، بهار 1388) و در ادامه تا پایان سقوط نظام شاهنشاهی پهلوی با التزام عملی و تبلیغ فرهنگ اسلامی عملاً به مخالفت با نظام فرهنگی هیأت حاکمه پرداختند. علاوه بر آن به صورت مستقیم نیز در انقلاب اسلامی شرکت داشتند«و به سخنرانی‏های پرشور در جمع انقلابیون شهرهای مختلف مشهد، زاهدان، تهران، سبزوار و... در کنار سایر فعّالیت‌های مبارزاتی چون تکثیر و توزیع اعلامیه‏ ها و سخنرانی ‏های امام خمینی، سازماندهی راهپیمایی‏ های بانوان کفن‏پوش، حضور در اعتصاب‏ها و تحصّن‏ ها در منازل علما، حمایت از انقلابیون و... پرداختند». (همان، ش 2، 1385، ص28).

تبلیغ سیاسی استاد طاهایی هم‌زمان با پیشرفت انقلاب اسلامی از حالت غیر مستقیم و کنایه‏ای، به محکومیت مستقیم و آشکار متحوّل می ‏شد. برای مثال تبلیغ غیر مستقیم را با تفسیر آیات جهاد، قصص پیامبرانی که با فرمانروای زمان خود به مبارزه پرداختند و در خلال تفسیر همه‌ی تلاش ایشان در راه تبیین مسائل روز و رفع شبهه‏ ها از ذهن مردم و به ویژه جوانان و دانشجویان بود. (همان، ش 12، ص 29 – 28).

برای نمونه ایشان در خاطرات خود گفته اند که شاه(ساواک) ایشان را از دروس تفسیر منع کرد و در پی مقاومت استاد، مکتب نرجس(علیها‌السلام) از ادامه‌ی فعالیت ممنوع شد. (همان، و فیلم مستند استاد، تولید مدرسه علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، 1387)

استاد طاهایی در عین حال در مجالس محرمان و همسنگران موثّق به تبلیغ صریح می‏پرداختند. و به صراحت سخنان مبارزاتی خود را از سال 1357 با کمک یاران باوفایشان و با شرکت در تحصّن‏ها و راهپیمایی‏ها علنی کردند. (همان، ش 2 و 12، و فیلم مستند خانم طاهایی) و علی‏رغم تهدید نیروهای مسلح شاه، جان بر کف و استوار به هدایت زنان مبارز ادامه دادند و در عین حال درایت استاد در این تبلیغ مانع از تصمیم نیروهای ساواک بر دستگیری و زندانی کردن زنان هم‏رزمشان می‏شد، برای نمونه ایشان فرمودند: «از طرح‏های دیگری که ریخته شده بود این بود که حمعی از خواهران راهپیمایی کنند از چهارراه شهدا تا میدان شهدا و با هم عهد کردیم اگر یک حمعی دستگیر شدند از آن‌ها حمایت کنیم». در مواردی نیز که منجر به دستگیری خانم‏های همراه می‏شد با درایت ایشان رژیم ناگزیر از آزاد کردنشان می‏گشت. (شمیم نرجس،ش12، ص27).

 2ـ تبلیغ حمایتی

مرحله‌ی دوم تبلیغ سیاسی استاد طاهایی از پیروزی انقلاب اسلامی ایران آغاز و تا لحظه‌ی آخر حیات شریفشان ادامه می‏ یابد. در این مرحله با حمایت و پشتیبانی از اصل نظام اسلامی در خط ولایت و رهبری نظام گام بر می‏ داشتند (شمیم، ش 12، ص28)؛ و دیگران را به دفاع از نظام و اطاعت از رهبری فرا می‏ خواندند.

ولایت‌مداری استاد در راستای اعتقاد به اصل امامت است. بر این اساس حمایتشان از رهبری برخاسته از اعتقاد مذهبی بود و آن را واجب شرعی می‏دانستند. در این راستا در همه‌ی صحنه‏ های سیاسی حضور فعّال داشتند. از جمله‌ی آن‏ها «سخنرانی و سازمان‌دهی زنان در جمع‏آورری کمک‏ های مردمی برای جبهه‏ های جنگ، تبلیغ در جمع همسران و خانواده‏ های رزمندگان برای تقویت روحیه‌ی زنان و همسران خلبانان و رزمندگان اسلام و...» بود (همان)؛ و ایشان همواره در جریان‏های مخالف ولایت، حامی مقام رهبری بودند.

 - ویژگی تبلیغ سیاسی استاد طاهایی:

1- قرآن محوری: تبلیغ سیاسی استاد طاهایی، اصولاً بر اساس وعده‎های قرآنی در براندازی حکومت جابران و برقراری حکومت صالحان بود که یک مسلمان باید علاوه بر ایمان، دلخوش بودن به وعده‌ی خدا، در راه تحقّق وعده گام بردارد و مستندشان تفسیر آیه‌ی ذیل بود:

هو الَّذی أرسلَ رَسوُلَهُ بِِالهُدی و دینِ الحَقِّ لِیُظهِرَهُ عَلَی االدّینِِِ کُلِّهِ و کَفی بِاللهِِِِِِِِِ شَهیداَ» (فتح/ ) او کسی است که پیامبر خود را با هدایت و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه‌ِی ادیان چیره گرداند و گواهی خداوند بس است» و پس از تفسیر آیه‌ی بعد:«مُحَمَّد رَسوُلُ اللهِ و الَّذینَ مَعَهُ أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم»: محمد فرستاده‌ی خداست و کسانی که با اویند بر کافران سخت‎گیر و بر یکدیگر مهربانند». (فتح/ 29).

عبارت «أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ» را جنبه‌ی سیاسی اسلام معرّفی کردند. یعنی جایی که به کمک و همکاری مسلمانان در پیروزی دین اشاره دارد. (طاهایی،غلبه دین اسلام بر همه ادیان، نوار سخنرانی،1373).

در این راستا، سخنرانی‎های سیاسی استاد، با آیه‌ی قرآن که متناسب موضوع باشد آغاز و به موضوع سیاسی روز ختم می‎شد.

2-دشمن شناسی: استاد طاهایی که درس دشمن شناسی را از استاد خود مقام معظّم رهبری حضرت آیت‏الله خامنه ‏ای آموخته بودند، این که درس در طی جلساتی اختصاصی برگزار شد در واقع تفسیر سیاسی برخی از آیات قرآن بود و اصولاً آن مرحومه اندیشه‌ی انقلابی را از آن مقام معظّم اخذ کرده بودند. (خبرگزاری قرآنی ایکنا، رایحه، ص11).

ایشان به مبلّغان توصیه می‎کردند: «ما باید زمان خود و دشمنان را بشناسیم؛ دشمنان خارجی و صهیونیسم بین‎الملل، فرهنگ یهود و عملکرد آنان را معرفی کنیم تا مادران و جوانان ما آگاهی پیدا کنند». (طاهایی، ویژگی‏های معلم شایسته، ص28).

یکی از شگفتی‎های استاد طاهایی پیشتازی در دشمن شناسی و شبهه شناسی بود که حتّی بر شاگردان مبلّغ با تجربه خود سبقت داشتند. به یاد دارم که از 20 سال قبل از عروسک‎های ضدارزشی غرب که فرهنگ اسلامی را نشانه رفته بودند به طلّاب خود اطّلاع می‎دادند. این در حالی بود که بسیاری از خانواده‎ها ساخت این‎گونه اسباب‎بازی‎ها را تنها دلیل بر بی‎حیایی سازنده می‎دانستند و اطّلاعی از برنامه‌ی ریشه‎ای و گسترده‌ی تهاجم فرهنگی دشمن نداشتند.

3- پرهیز از جناح‏بندی سیاسی: از ویژگی‏های تبلیغ سیاسی استاد طاهایی پرهیز از جناح‏بندی و تشکیل حزب سیاسی بود. این ویژگی مطابق با توصیه‏ های مقام رهبری نظام جمهوری اسلامی است که فرمودند: «مراقب باشید که دسته ‏بندی‏ ها و جناح‏ های سیاسی در حوزه نفوذ و رشد نکند. جهت سیاسی طلاب، همان جهت سیاسی نظام و انقلاب است. به همان جهت انقلاب را باید إن‏شاءالله در تبلیغات و در برخورد با مردم - قولاً و عملاً- پی بگیرند». (استاد طاهایی، سخنرانی 1/12/1370)

در سخنرانی‏های سیاسی خود هیچ‏گاه نام حزب یا شخص و مقام سیاسی به جز مقام معظم رهبری (حضرت امام خمینی و آیت‏الله خامنه ‏ای) را بر زبان نمی‏آوردند و همیشه به صفات جناح حق از منظر اسلام و قرآن اشاره می‏کردند. این خط مشی حتی در کاندید شدن خودشان در انتخابات مجلس شورای اسلامی در سال 1370 جاری بود.

به یاد دارم که آخرین تابستان 1388 در اردوی تفریحی سالانه در سخنرانی خود ضمن اشاره به آشوب‏های پس از انتخابات ریاست جمهوری، به اطاعت از رهبری و گام نهادن در خط ولایت توصیه کردند.

4- دعا، حسن ختام تبلیغ سیاسی: استاد طاهایی قاعده‌ی فلسفی«لا مؤثّر فی الوجود إلاّ الله» را در روح و جان و ژرفای اندیشه‌ی خود در همه‌ی امور، درآمیخته بودند. در همه‌ی جوانب تبلیغی، سخنرانی را افزون بر دعاهای متناسب با موضوع، به درخواست پایداری نظام اسلامی رهبری و تعجیل در فرج امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و برقراری حکومت عدل جهانی، خاتمه می‎دادند. امّا اگر تبلیغ سیاسی بود؛ علاوه بر دعاهای نامبرده، خواسته‎های متناسب با موضوع را نیزمسألت می‎کردند؛ ولی هیچ‎گاه نام شخص- به جز رهبری- یا حزبی را بر زبان نمی‎آوردند، و بیشتر به نوع مقام اشاره می‎کردند.

نتیجه

روش های تبلیغی استاد طاهایی بر گرفته از سه روش کلّی قرآنی:حکمت، موعظه و مجادله نیکوست. ولی روش پند و اندرز بر دو روش دیگر غالب است .

روش های دیگر ایشان عبارتند از: پرسش و پاسخ، مشاوره، تذکّر، ارائه‌ی الگو، بحرانی و سیاسی است.

روش سیاسی ایشان از ویژگی‌های قرآن محوری، دشمن‌شناسی و اجتناب از جناح بندی سیاسی برخوردار بود ودر دو مرحله مبارزاتی و حمایتی انجام گرفت. و همواره مزیّن به حسن ختام دعا برای پیروزی اسلام و تعجیل در فرج حضرت ولی عصر_روحی له الفداء_می شد

پیشنهاد

1-همه‌ی فعالیت های علمی،تبلیغ و مدیریتی استاد طاهایی مورد بررسی تحلیلی و توصیفی قرار گیرد تا به عنوان الگویی بهینه مورد استفاده قرار گیرد.

2- روش های تبلیغی استاد با بررسی بیشتر در قالب کتاب چاپ و در اختیار مبلغان گذاشته شود.

3- مبلغان به پیروی از استاد از روش موعظه بیشتر بهره ببرند.

4- با عنایت به قرآن محوری فعالیت های استاد، پژوهشگران تصویر قرآنی آن ها را ترسیم کنند.

5- نرم افزار متنی همه‌ی آثار استاد با امکان جستجوی موضوعی، واژه‌ای، زمانی و مکانی تولید گردد.

6- در مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها‌السلام) بخشی ویژه‌ی آثار استاد بنا شود.

7- مؤسّسه‌ی تنظیم و نشر آثار استاد طاهایی دایر گردد.

سلام بر تو ای استاد، آن روز که به دنیا آمدی و آن روز که از این جهان رفتی و آن روز که زندگی جاودان در نعیم بی پایام آغاز می کنی.    

فهرست منابع

* قرآن كريم

1-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، ويژگي هاي معلم شايسته، مشهد، مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)، 1388.

2-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، سيري در دعاي مكارم الاخلاق، مشهد، مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)، 1366.

3-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، معيار شناخت شيعه، مشهد، پارسيران، 1381.

4-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، سيري در زيارت عاشورا، مشهد، پارسيران، 1386.

5-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، ويژگي هاي عبادالرحمن، مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)، مشهد، چ2، 1389.

6-خبرگزاري قرآني ايكنا، نگاهي به زندگي نامه و فعّاليت‌هاي قرآني استاد فاطمه طاهايي، نشريه رايحه، ش65، آذر 1388.

7-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، فاطمه سيدخاموشي در نگاه شاگردان وهمراهان، نشريه رايحه، ش65، آذر 1388.

8-مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)مشهد، چهره اي ماندگار، نشريه شميم نرجس، ش2، مرداد 1385.

9-حیدری، رائد، المقرّر فی توضیح منطق المظفر، المنتدی الحیدری الثقافی، قم، 1419ق.

10- اساتيد مدرسه علميه نرجس(علیها السلام)، مصاحبه ها، نشريه شميم نرجس(علیها‌السلام)، ش12، بهار1389.

11- كرمي، علي رضا، روش هاي تبليغ، قم، دارالثقلين، 1378.

12- كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، تصحيح علي اكبر غفاري، بيروت، دار صعب، 1401ق

13- مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)، سازمان تبليغات اسلامي مشهد، فيلم مستند خانم طه، مشهد، توليد 1387.

14- خاموشي، فاطمه(طاهايي)، غلبه‌ی دين اسلام بر همه اديان، CD فايل صوتي، سخنراني، مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)، نسخه خطي، توليد1388.

15- خاموشي، فاطمه(طاهايي)، تبليغ بليغ، CD 15- فايل صوتي، سخنراني، ، مدرسه علميه نرجس(علیها السلام)، نسخه خطي، 1388.

16-خاموشي، فاطمه(طاهايي)، درس‌هايي از محضر استاد، گردآوري خانم طباطبايي، مدرسه‌ی علميه نرجس(علیها‌السلام)، نسخه خطي.

17-مدرسه‌ی علميه‌ی نرجس(علیها السلام)مشهد، چهره اي ماندگار، نشريه‌ شميم نرجس(علیها‌السلام)، ش2، مرداد 1385. 1389-1385.

www.tahaie.cm/net/ir