مسجد؛ سنگر مقابله با جنگ نرم

نام نشریه: سایت پژوهشكده باقرالعلوم (ع)، گروه مطالعات فرهنگ و ارتباطات دینی

اگر به همان ميزان كه دشمنان از آثار و كاركردهاي مسجد، نماز و عالم ديني مسلط به شرايط زمان آگاهند و از آن مي ترسند، بخشي از روحانيان، سياستمداران، مديران و نخبگان جامعه از نقش بالفعل و بالقوه این نهادها در مقابله با جنگ نرم اطلاع داشتند، شاهد تحولاتي در شيوه مديريت كشور بوديم كه گوشه اي از نمودهاي آن عبارت بود از:

ـ گزارش سالانه رئيس دولت ها از آخرين آمار ميزان رشد كميت مساجد، كيفيت برنامه هاي مساجد، ارتقای گرايش جوانان به نماز و... و كمكي كه با اصلاح عملكرد خود براي حفظ استقلال مسجد و روحاني از دولت ها انجام داده اند؛

ـ گزارش مستمر ائمه جمعه از عملكرد مديران برتر حوزه مسئوليت خود در احيای مساجد، تقويت نماز و متناسب سازي مساجد با نيازهاي امروز جامعه؛

ـ گزارش سالانه استانداران، فرمانداران، بخشداران، دهداران از تلاش خود براي جلب همكاري سازمان ها و مردم براي آباداني مساجد و گسترش برنامه هاي كيفي آنها؛

ـ گزارش شهرداران از تأمين بهترين زمين ها در موقعيت هاي اثرگذار شهرها براي ساخت مساجد جديد و تعمير و زيباسازي مساجد گذشته و استقرار پارك هاي جديد پيرامون مساجد شهر؛

ـ گزارش هر شوراي شهر از تغييراتي كه در نماي عمومي شهرها با ساخت مساجد انجام داده و تأثيري كه در كاهش مفاسد اجتماعي و معضلات شهري داشته است؛

ـ گزارش ادارات كل فرهنگ و ارشاد اسلامي از ميزان امكاناتي كه در اطراف مساجد سازماندهي كرده اند تا نسل تازه اي از استعدادهاي هنري را در خدمت تبيين و تبليغ ارزش هاي اسلامي قرار دهند؛

ـ گزارش مديران كل تربيت بدني از نوآوري در تشكيل انواع تيم هاي ورزشي وابسته به مساجد شهر و آثار آن در شكلگيري الگوهايي از اخلاق و منش اسلامي در بين نوجوانان؛

ـ گزارش هر عالم ديني از امكان حضور در كسوت نماز جماعت يا همكاري علمي ـ تبلیغی با يكي از مساجد شهر و مشاركت در برپايي جلسات مذهبي هفتگي در منازل محدوده مساجد؛

ـ گزارش بسياري از اساتيد دانشگاه ها، دبیران دبيرستان ها براي دادن مشاوره هاي خانوادگي، تحصيلي، شغلي و ارائه آموزش هاي كاربردي تحت هدایت و مدیریت مراكز فرهنگي وابسته به مساجد؛

ـ گزارش حوزه هاي علميه از آموزش و تربيت نسل جديدي از طلاب و روحانیانی كه مي توانند اين گونه مساجد را با همکاری هيئت امنا از 8 صبح تا 12 شب مديريت کنند.

ـ و ...

و در چنين شرايطي و در چنين شهري احساس مي كردي، اينها حق دارند شهر و روستاي خود را گوشه اي از ام القراي اسلام ناب محمدي بدانند، اينها حق دارند خود را وارث خون شهدا قلمداد كنند و اينها به حق تربيت شدگان شخصيت بزرگي چون امام خميني«ره» هستند و بالاخره اينها در كلام و عمل شيعه علي«ع» هستند. اما مشکل کجاست؟

صورت مسئله  

مروري اجمالي بر مجموعه تلاش هاي دشمنان عنود كه در قالب محاصره اقتصادي، ايجاد فشارهاي سياسي، جنگ سايبري و مسئله سازي پي در پي براي كند كردن روند پيشرفت جمهوري اسلامي به كار مي برند، همگي حاكي از اين مطلب است كه آنها اميدوارند، اقدامات سازمان يافته و مستمري كه از دو دهه پيش در قالب تهاجم فرهنگي براي تخريب نقاط كليدي و حساس فرهنگ جامعه ما آغاز كرده اند در پيوند با اين مجموعه اقدامات جواب دهد و ضمن جلوگيري از پيشرفت انديشه انقلاب اسلامي در سطح جهان و بويژه در كشورهاي اسلامي، بتوانند در نابودي يا حداقل تضعيف نظام جمهوري اسلامي موفقيت هايي را به دست آورند.

مجموعه محورهايي كه در قالب تهاجم فرهنگي مورد توجه دشمن بوده و با بهره برداري گسترده از ابزارهاي ارتباطي جديد مثل ماهواره، اينترنت و همچنين بهره گيري از نيروهاي بريده دروني، دنبال شده عبارت است از:

1ـ گسترش ابتذال جنسي در بين نسل جوان و كاهش قبح گناه در روابط دختر و پسر؛

2ـ دامن زدن به اختلافات بين مذاهب مختلف؛

3ـ دامن زدن به اختلافات قوميتي و تحريك تمايلات تجزيه طلبانه؛

4ـ شكستن و كاهش قداست و ارزش اعتقادات حركت سازي مثل عشق به امام حسين«ع»؛

5ـ تضعيف نظريه ولايت فقيه، جايگاه روحانيت و اشاعه تفكر سكولاريزم؛

6ـ تمركز به مجموعه اقدامات متلاشي كننده نهاد خانواده كه بستر رشد سريع معضلات اجتماعي خواهد بود؛

7ـ بهره برداري از نتايج همه اين اقدامات براي ايجاد نارضايتي نسبت به نظام و اثبات عدم كارايي حكومت ديني در اداره موفق جامعه.

نكته قابل توجهي كه بايد مورد توجه سياستمداران، عالمان ديني، مديران، كارشناسان و ساير نخبگان جامعه قرار گيرد، دستيابي به تحليلي جامع و صحيح از عوامل اصلي علل عدم موفقيت اين مجموعه تلاش گسترده و طولاني مدت دشمنان انقلاب است.

گرچه وعده الهي اين است كه اگر مؤمنان به ياري دين خدا برخاستند، خداوند آنها را ياري خواهد كرد و نمي توان از عنايات الهي در اين امر گذشت، ليكن لازم است بررسي شود كه چه عواملي عامل ادامه و حفظ اعتقادات و باورهاي ياري كنندگان دين الهي است؟

بدون شك پاسخ كامل اين سؤال نيازمند بحث تفصيلي گسترده اي است، اما مي توان پذيرفت كه يكي از اين مجموعه عوامل، نظام اصيلي است كه در متن دين الهي به صورت نظام مند براي حفظ و انتقال اعتقادات و ارزش هاي آخرين دين الهي پيش بيني شده است و اگر عملكرد تك تك اين عوامل در حفظ دين الهي شناسايي شود و مهمتر از آن، ارتباطات هم افزا و نظام واره آنها مورد توجه قرار گيرد به بخش مهمي از علل عدم موفقيت دشمن پي خواهيم برد، اما در حال حاضر، بيم آن مي رود كه با تضعيف و يا حذف هريك از اين عوامل، كارايي تاريخي اين نظام افول كند و ضربه سنگيني به روند تحولات فرهنگي جامعه وارد شود و علي رغم همه موفقيت هاي به دست آمده با تداوم بي توجهي به اين نظام الهي، ضربات سنگيني به فرهنگ جامعه ما وارد شود.

اجازه دهيد براي صرفه جويي و اختصار از ابتدا اين عوامل را در قالب مدلي همراه با ارتباطات آنها معرفي کنم تا با مشاهده شبكه گسترده تأثيرات متقابل آنها روي يكديگر، مفهوم هم افزايي ملموس شود.

اشاره به نظام واره بودن ارتباطات اين عوامل، جلب توجه خواننده محترم به يكي از خصوصيات مهم هم افزايي يا «سينرژي» در سيستم هاست كه موجب مي شود علاوه بر آثار وجودي تك تك عوامل، تأثيرات آنها روي يكديگر، اثر وجودي اين مجموعه را به مراتب افزايش دهد، به طوري كه هر انساني براساس اراده و اعتقاد اوليه با يكي از اين عوامل پيوند برقرار كند، بتدريج با ديگر عوامل اين نظام مرتبط شده و پس از مدتي هويت ديني پيدا مي كند و براي خدمت به دين و مردم مسلمان آماده مي شود و اين يكي از ابزارهاي مهم تداوم حيات شيعه و حفظ محتواي دين الهي و جوشش دروني آن براي شكلگيري انقلاب اسلامي و بعد از آن برپايي نظام مقدس جمهوري و ادامه حيات شكوهمند آن و مقاومت نسبي(1) در مقابل ابعاد گسترده و وسيع تهاجم فرهنگي دشمن بوده است.

حال اگر به دليل عدم درك سيستمي اين مجموعه، هر يك از عناصر آن حذف شود يا عملكردهاي سازنده آن كاهش يابد، به طور طبيعي بر عملكرد همه عوامل اين نظام تأثير مخرب خواهد گذاشت.

به عنوان مثال، مسجد يكي از اركان مهم اين نظام است كه به واسطه عادتي كه مؤمنان بويژه عالمان ديني از دوران نوجواني و جواني با آن دارند، و احساس آشنايي و قرابتي كه پيدا مي كنند، هيچ گاه به صورت علمي پيرامون كاركردهاي متنوع آن مطالعه نكرده اند، تا وقتي انواع كاستي ها را در آن مشاهده مي كنند، نگران شوند و راهي براي اصلاح آن جست و جو کنند و اگر بخواهيم در اين مختصر، سرفصل هاي اين آثار و بركات را شمارش كنيم، بايد بگوييم:

1ـ مسجد محل ارتباط عميقتر و باكيفيت تر انسان ها با خالق خويش است؛

2ـ مسجد محل ارتباط مسلمانان با يكديگر آن هم در فضاي معنويت خاص آن است (براي درك كامل آن بايد مقايسه كنيم با آشنا شدن افراد در ساير محيط ها)؛

3ـ مسجد محل ارتباط مؤمنان با عالمان ديني است، ارتباطي كه موضوع آن كسب معارف الهي است؛

4ـ مسجد محل كسب دانش ديني آن هم براي تصميم گيري در مسائل روزمره زندگي ( يعني وقتي روحاني و مردم در كنار هم از محل عبور مي كنند تا در مسجد براي عبادت قيام كنند، مشاهده هر معضل اجتماعي از زندگي روزمره مردم، مسئله ذهني روحاني و مردم شده و در جست و جوي راه حل آن از ديدگاه دين هستند و انتظار دارند روحاني مسجد آنها را راهنمايي كند)؛

5ـ مسجد محل شكلگيري هويت مذهبي براي افراد در محدوده محل زندگي است و در نتيجه كنترل كننده بسياري از عملكردها و رفتارهاي مردم با يكديگراست (نمازگزاراني كه در صف جماعت نشسته اند در ساعاتي بعد به عنوان فروشنده و خريدار با هم مراوده دارند و به طور طبيعي معامله آنها در چارچوب شرع مقدس شكل خواهد گرفت، چرا كه به لحاظ عاطفي خود را برادر ايماني يكديگر تلقي مي كنند و به اين امر باور دارند)؛

6ـ مسجد محل درك معضلات عمومي جامعه و تلاش جمعي براي حل و فصل آن است؛

7ـ مسجد داراي عالم عادل و آزاده به عنوان امام جماعت در صورت وجود حكومت و حاكم فاسد، محيطي است براي وحدت مظلومان و تبديل شدن به يك قدرت براي مقابله با زورگويان يا حاكمان ظالم است؛

8ـ مسجد محيطي است براي كاهش سوءتفاهمات و حل و فصل بسياري از دعواها و عدم تشكيل پرونده در سازمان هاي رسمی؛

9ـ مسجد با وجود عالم باسواد، محلي است براي طرح همه ابعاد دين در مباحث اعتقادي، اخلاقي و احكام الهي آن هم بدون ملاحظات جانبي و در نتيجه حفظ تعادل و زيبايي دين و پذيرش آن از سوي مردم (توضيح اينكه وقتي رابطه روحاني و مردم از مسجد به هر جاي ديگري منتقل شد يك سلسله ملاحظات براي روحاني و مردم به وجود مي آيد و خواسته و يا ناخواسته در تبيين بخش هايي از دين الهي تأثير منفي مي گذارد)؛

10ـ بالاخره، اين فضاي معنوي مسجد است كه با احساس قويتر از درك محضر الهي موجب مي شود روحاني مسجد كه بايد صفت عدالت را براي خود حفظ كند تا امام جماعت موفقي باشد، به صورت آگاهانه و بعضاً ناآگاهانه اقدام به نقد روحيات و رفتار غلط مخاطبان خود کند و بدون ملاحظه سخن خدا را به زبان جاري سازد و مردم در همين محيط است كه با احساسات توأم با معنويت، انتقادات عالم ديني را مي پذيرند و خود را اصلاح مي كنند، بدون اينكه از گوينده گله مند شوند.

اينها گوشه اي از بركات مساجدي هستند كه صرفاً محل انجام عبادت و در ايام خاص محل برگزاري جلسات وعظ و خطابه و برپايي شعایر اسلامي است و اگر مساجدي داشتيم كه با درك شرايط زمان، خدمات ديگري را در حاشيه اين خدمات محوري سامان مي دادند، همان طور كه بعضاً وجود دارد، ده ها اثر سازنده ديگري در محيط خود دارند كه از آن مي گذريم.

حال وقتي اين بركات را مورد توجه قرار مي دهيم و با بررسي ميداني متوجه مي شويم وجه غالب و مشترك اكثريت شهداي انقلاب و جنگ تحميلي و همه افرادي كه هم اكنون در صحنه هاي مختلف انقلاب آماده فداكاري هستند، ارتباط آنها با مسجد و روحاني بوده است و اگر تلاش هاي دشمن در ايجاد شك و ترديد و تحريك ابتذال جوانان كم تأثير است، علي رغم همه ضعف هاي موجود در نظام تبليغات ديني و كاركرد مساجد، همچنان مديون اين نظام اصيل تبليغاتي هستيم و وقتي با اين تلقي، وضعيت مساجد موجود در كشور را مورد ارزيابي قرار مي دهيم، مي بينيم كه در وجه مثبت، با همين ميزان كاركرد، همچنان مسجد يكي از سنگرهاي مهم خنثي كننده تلاش هاي دشمن و تربيت كنندگان نسل جديدي از جوانان متدين است و از سوي ديگر رنج مي بريم كه چرا با نشناختن اين آثار به جاي محور قرار دادن احيا و تقويت مساجد، بعضاً با امكانات دولتي و مردم، و گاهي با بهره گيري از نيت هاي خير مردم متدين، ده ها تصميم غلط و تضعيف كننده مساجد را اتخاذ مي كنيم و نه تنها اين مجموعه عظيم كاركردهاي مسجد را تضعيف مي كنيم كه از آن مهمتر، نقش مسجد را در حفظ و تقويت ساير عناصر نظام تبليغات اسلامي را كه سرمايه تاريخي ماست كاهش مي دهيم.

براي شناخت بهتر بار ديگر به نمودار مزبور توجه كنيد، وقتي مسجد كم رنگ مي شود، نماز جماعت بي رونق مي شود، ارتباط با عالمان ديني كاهش مي يابد، وقتي مسجد تضعيف مي شود، عبادات جمعي بي رنگ مي شود و دل ها از هم دور و هر اختلاف جزئي به پرونده اي در دستگاه هاي قضايي تبديل مي شود، وقتي مسجد تضعيف مي شود، شناخت از دين محدود به آموزش هاي رسمي مدرسه شده و آرام آرام توجه به احكام الهي در زندگي روزمره به حاشيه مي رود و اخلاق اسلامي بي رنگ مي شود وقتي مسجد تضعيف مي شود، تمركز بر خويشتن و پذيرش توبه كه در ايام مقدس مذهبي براي مؤمنان به وجود مي آيد كاهش مي يابد. وقتي مسجد تضعيف مي شود رفتن در ساير مكان های مقدس مثل مرقد ائمه و امام زاده ها كاهش و بالاخره انجام عبادت امر به معروف و نهي از منكر به عنوان مهمترين عامل كنترل محيط اجتماعي و فرهنگ عمومي به حداقل مي رسد و در چنين بستري است كه به تدريج يكي از مهمترين مجموعه نظام هاي كارآمد براي مقابله با تهاجم فرهنگي روز به روز ضعيفتر می شود و عمق ديني مردم كاهش مي يابد و در چنين شرايطي آثار و پيامدهاي تهاجم فرهنگي نمود پيدا مي كند و ما به جاي پرداختن به اصلاح ريشه ها با تحليل و برجسته سازي اين آثار و تبيين مكرر اقدامات دشمن در قالب جنگ نرم، نوعي يأس و نااميدي از امكان اصلاح را به مديران مراكز فرهنگي و روحانيان در صحنه فعاليت هاي فرهنگي القا مي كنيم.

چه بايد كرد

اشاره به كم توجهي به اهميت مسجد و آثار و بركات آن در بين مسئولان، عالمان ديني و به تبع آن توده مردم در اين بحث، تنها گوشه اي از معضل بزرگي است كه اين روزها در سياستگذاري ها و اقدامات فرهنگي با آن روبه رو هستيم و اين بحث مي تواند با توجه به ساير عوامل از جمله بررسي «چرايي كاهش حضور مؤثر عالمان ديني در روابط اجتماعي و خطراتي كه اين امر در آينده جامعه ما دارد؟» ادامه پيدا كند و موضوع را مورد تجزيه و تحليل قرار دهد و در قالب طرح جامعي براي حفظ و تقويت كليت اين نظام انديشه کند، اما در حد اجمال مي توان به سرفصل هاي زير به عنوان مجموعه اقدامات لازم براي احيای مساجد اشاره كرد. هرچند بناي مساجد همراه عالمان كارآمد و همراهي براي ارتقای همه اين عوامل راهگشا خواهد بود.

1ـ مطالعه هوشمندانه براي مستندسازي اين نقش ها براي ايجاد شناخت عميقتر عالمان ديني، نخبگان و مردم از اهميت و عظمت جايگاه مسجد و شناخت فلسفه آيات و احاديثي كه براي آباداني و حضور در مساجد رسيده است؛

2ـ انجام مطالعات لازم براي طراحي مسجد مناسب شرايط زمان به عنوان مركز فرهنگي محله و شهر؛

توضيح بيشتر اينكه، مي توان اثبات کرد كه به دلايل نقلي، عقلي ما بايد علاوه بر برپايي عبادت الهي و آشنايي مردم با معارف ديني، به عنوان اصلي ترين رسالت مسجد در شرايط موجود، بسياري از خدمات مورد نياز مردم را در زمينه مشاوره هاي خانوادگي، ازدواج، تحصيل، اشتغال و ساير امور زندگي پيرامون مساجد سامان دهيم و همچنين با حفظ كاركرد عبادي مساجد و مراعات مسائل شرعي، بسياري از عوامل جذب كننده جوانان از جمله، هنر، ورزش، آموزش هاي كوتاه مدت را از رهگذر توسعه خدمات حول محور مساجد عرضه كنيم، و با تأمين زندگي امام جماعات و پيش بيني آموزش هاي مستمر تخصصي براي آنان، مساجدي را داشته باشيم كه از هشت صبح تا ده شب به عنوان كانون فرهنگي فعال، پاسخگوي نيازهاي مختلف اقشار جامعه باشد.

3ـ طراحي الگويي براي ساخت و تكميل مساجد موجود متناسب با نياز هاي زمان در همه نقاط مورد نياز؛

4ـ سازماندهي كمك هاي دولت، شهرداري ها، مردم و گرفتن بخشي از هزينه هاي اين گونه خدمات در چارچوبي كه استقلال مسجد، روحاني از دولت ها حفظ شود و مردم احساس نمايند مسجد متعلق به خودشان است.

5ـ ايجاد يك سازمان كارامد سلسله مراتبي براي هدايت و مديريت اين مجموعه نهاد كه در رأس آن نماينده ولي فقيه و احياناً نمايندگاني از ساير حوزه هاي علميه باشند.

6ـ بهره گيري از ابزارها و فناوري هاي جديد براي توسعه نفوذ معنوي مساجد در درون آپارتمان ها، مجتمع هاي مسكوني و خانه هاي مردم از رهگذر فعال سازي جوانان عضو فعاليت هاي فرهنگي مساجد براي راه اندازي جلسات مذهبي هفتگي در طول سال؛

7ـ راه اندازي يك شبكه تلويزيوني براي معرفي، نوآوري ها آموزش افراد فعال مسجد و حمايت فرهنگي از اين نهاد عظيم اجتماعي، زير نظر صدا و سيما؛

خلاصه اینکه نظام اصيل تبليغات ديني كه حاصل آموزه هاي ائمه اطهار و ظرفيت هاي دروني دين مبين اسلام است و در طول 1400 سال كارايي خود را حفظ كرده است و كماكان اصلي ترين ابزار مقابله ما با توطئه هاي دشمنان انقلاب اسلامي است و نبايد با اميدواري افراطي و بي جهت به ابزار هاي نوين، احساس كنيم سرمايه ها و نهادهاي گذشته پاسخگو نيست و با اقدامات نسنجيده همراه با شيفتگي به فناوري هاي مدرن، زمينه تضعيف و حذف آنها را فراهم سازيم، بلكه به عنوان يك راهبرد كلان بدانيم، وقتي ابزارهاي نوين مي تواند به درون جامعه ما خدمت كند كه پس از بومي سازي دراختيار نهادهاي اصيل گذشته يعني مسجد، روحانيان، نخبگان مؤمن و هنرمندان متعهد قرار گيرد و از رهگذر حضور آنها، در زندگي مردم وارد شود، در غير اين صورت ممكن است آثار منفي آن به آثار سازنده آن فزوني داشته باشد، گرچه نظام جمهوري اسلامي وظيفه دارد براي انتقال پيام هاي انقلاب اسلامي، قوي ترين رسانه هاي مدرن را براي ارتباط با ساير مردم جهان براي خود به وجود آورد.

پي نوشت:

1ـ كاربرد كلمه نسبي به منزله اعترافي است از اثرگذاري بخشي از تلاش هاي دشمن روي نيروهاي جوان جامعه كه نبايد از آن غافل شد و با بزرگ نمايي موفقيت هاي علمي، اقتصادي و سياسي از اين ضايعه فرهنگي عبور كرد.

منبع : نشریه پاسدار اسلام