اسرار موفقیت مبلغ از دیدگاه نهج البلاغه (1)
نام نشریه: مبلغان، شماره 41
«اگر بگوییم مقام تبلیغ اسلام، رساندن پیام اسلام به عموم مردم، معرفی و شناساندن اسلام به صورت یك مكتب، از مرجعیت تقلید كمتر نیست، تعجب نكنید. مقامی است در همان حد.» (1)
مقدمه
قدرت بیان و سخن گفتن از ویژگیهای انسان و شاخص امتیاز او از حیوانات است و خداوند، این نیرو را در خلقت او نهاده است. «خلق الانسان علمه البیان» ؛ (2) «انسان را آفرید و بیان را به او آموخت.»
خطابه، برانگیختن افراد است نسبت به انجام یك كار یا بازداشتن از یك عمل. از این رو در خطابه باید چنان سخن گفت كه مخاطبین برانگیخته شوند و دارای انگیزه عمل یا ترك عمل گردند. از این روست كه خطابه و فن سخنرانی یك هنر است.
امیر مؤمنان علی علیه السلام كه امام سخن و قلم و سالار اهل بلاغت بود، خطبه‌های نافذ و موثرش چنان دگرگون ساز و در اوج بود كه به اعجاز شباهت داشت و درباره سخن او گفته شده كه پایین‌تر از كلام خداوند و برتر از كلام بشر است و انسانهای بی شماری روش سخنوری و نگارش را از او آموختند. (3) در این نوشتار برآنیم تا از زبان «امام بیان و سخن» به عدد چهارده ستاره پر فروغ - كه آسمان دلها را نورافشانی كردند و پیام الهی را به جانهای تشنه معارف رساندند - از چهارده عامل و ویژگی سخن بگوییم كه باعث موفقیت یك مبلغ در عرصه تبلیغ دین و معارف اهل بیت علیهم السلام می‌شود.
1 - شناخت و ایمان به هدف
داشتن هدف در زندگی جزء لوازم اصلی حیات سعادتمندانه و معنادار است، انسان زمانی به امنیت و آرامش خاطر دست می‌یابد كه افق روشنی برای آینده خود ترسیم كند و با انگیزه رضایت درونی برای رسیدن به آنچه كه در آن افق مد نظر دارد، تلاش كند.
یك مبلغ باید نسبت به راهی كه انتخاب كرده - كه همان هدف اوست - آگاهی كامل داشته باشد؛ به سخن دیگر باید هدف را خوب بشناسد و با شناخت در راهی كه انتخاب كرده، تلاش كند و انسانها را با آگاهی به صراط مستقیم الهی دعوت كند كه «العامل بالعلم كالسائر علی الطریق الواضح؛ (4) كسی كه از روی آگاهی عمل می‌كند، همچون رهروی است كه در جاده روشن قدم برمی دارد.»
برای رسیدن به هدف همیشه موانعی سر راه قرار می‌گیرد. یك مبلغ موفق باید مؤمن به هدف باشد، به طوری كه هیچ چیز و هیچ كس، توان مقابله و مانع تراشی را برای انحراف از مسیر و هدف نداشته باشد. چنان كه پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله با ایمانی كه به هدف خویش داشت، فرمود: «اگر خورشید را در دست راست و ماه را در دست چپم قرار دهید، حاضر به كنار گذاشتن هدف نیستم.» (5)
یك مبلغ نیز باید با ایمان به هدف خویش، راه پیامبرصلی الله علیه وآله را با همان قوت و قدرت در پیش گیرد و با الگو قرار دادن رسول خاتم صلی الله علیه وآله - كه رسالتش تبلیغ دین الهی بود - دین خدا را تبلیغ كند. علی علیه السلام - كه خود اولین مبلغ اعزامی به یمن بود - در این باره می‌فرماید: «انظروا اهل بیت نبیكم فالزموا سمتهم واتبعوا اثرهم فلن یخرجوكم من هدی ولن یعیدوكم فی ردی فان لبدوا فلبدوا وان نهضوا فانهضوا ولا تسبقوهم فتضلوا ولا تتاخروا عنهم فتهلكوا؛ (6)
به اهل بیت پیامبرتان بنگرید. از آن سمت كه آنها گام برمی دارند، منحرف نشوید و قدم به جای قدمشان بگذارید. آنها هرگز شما را از جاده هدایت بیرون نمی‌برند و به پستی و هلاكت بازنمی گردانند. اگر سكوت كردند، سكوت كنید و اگر قیام كردند، قیام كنید. از آنها پیشی نگیرید كه گمراه می‌شوید، از آنان عقب نمانید كه هلاك می‌گردید.»
یكی از آفات كار تبلیغی خصوصا برای كسانی كه در محل تبلیغ مستقر و یا در هجرت بلند مدت به وظیفه خویش عمل می‌كنند، گم كردن هدف یا دنبال كردن اهداف متعدد در منطقه است. یك مبلغ كه كارش نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام است، نباید خود را درگیر كارهای دیگر كند یا در كنار كار تبلیغی به كارهای دیگر مشغول شود؛ به طوری كه تبلیغ دین جزء اهداف ثانوی شمرده شود.
حضرت علی علیه السلام در ضمن توصیه‌ای به چنین افرادی كه دنبال اهداف متعددی هستند، فرمودند: «من اوما الی متفاوت خذلته الحیل؛ (7) كسی كه به كارهای مختلف بپردازد، حیله‌ها او را خار می‌كند.» اگر ما وظیفه و هدفی جز تبلیغ دین نداریم و اگر هر روز دشمنان اسلام به بهانه‌های مختلف با شگردهای رنگارنگ، سعی در خاموش كردن نور دین با القای شبهات در بین نسل جوان و تشكیك در مبانی دینی و آلوده كردن فضای ایران اسلامی دارند، باید عالی‌ترین هدفمان نابودی باطل و پایداری حق باشد. چنان كه حضرت علی علیه السلام در نامه‌ای به عبدالله بن عباس فرمودند:».. ولكن اطفاء باطل او احیاء حق؛ (8) [باید بهترین امور نزد تو] خاموش كردن باطل یا زنده كردن حق باشد.»
و چه زیبا فرمود عزیز حكیم كه «یریدون لیطفؤوا نور الله بافواههم والله متم نوره ولو كره الكافرون» ؛ «آنها می‌خواهند نور خدا را با دهانهای خود خاموش كنند؛ ولی خدا نور خود را كامل می‌كند. هر چند كافران خوش نداشته باشند.»
2 - آگاهی
آگاهی دادن به شنوندگان وظیفه یك مبلغ است. با توجه به تركیب جمعیتی جامعه اسلامی امروز ما كه اكثر آنان را جوانان تحصیل كرده تشكیل می‌دهند، یك مبلغ باید همواره بر معلومات و اطلاعات اسلامی خود بیافزاید و خود را هیچ وقت بی نیاز از مطالعه نداند. چرا كه علی علیه السلام توصیه فرمودند كه باید سخن را با آگاهی بیان كرد كه: «لا تقل ما لا تعلم؛ (9) پیرامون چیزی كه آگاهی كامل نداری، سخن مگو.»
قبل از آن كه فرصتها از دست برود، باید به اندوختن دانش اهتمام كرد و دانش دین را باید از مكتب حیاتبخش اهل بیت علیهم السلام فراگرفت. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «فبادروا العلم من قبل تصویح نبته ومن قبل ان تشغلوا بانفسكم عن مستثار العلم من عند اهله؛ (10) پس در فراگیری علم و دانش از اهل آن پیش از آن كه درختش بخشكد و پیش از آن كه از معدن علم به خود مشغول شوید، تلاش كنید.»
یك مبلغ توانا علاوه بر اطلاعات دینی، در كارهای اجتماعی، سیاسی و عمرانی نیز باید دارای اطلاعات و آگاهی باشد. چرا كه انجام دادن برخی از این كارها كه گاهی بر مبلغ نیز لازم می‌شود، بدون آگاهی لازم، سیر در بیراهه است و برازنده یك مبلغ نیست.
علم آموز آن كه ره بنمایدت زنگ گمراهی زدل بزدایدت (11)
با توجه به شرایط زمانی، و هجمه و تبلیغات سوء دشمنان علیه نظام مقدس اسلامی - كه متاسفانه گاه در لباس خودیها صورت می‌گیرد - ضروری است یك مبلغ موفق چون مولای خویش از مسائل سیاسی روز، آگاهی كافی داشته باشد كه حضرتش فرمودند: «والله لا اكون كالضبع تنام علی طول اللدم حتی یصل الیها طالبها ویختلها راصدها؛ (12) به خدا سوگند مانند كفتار نیستم كه به خاطر صدای شكارچیان [سر در لانه خود فرو برده و] می‌خوابد تا طلب كننده‌اش به او برسد و دستگیر كننده‌اش به او نیرنگ بزند.» یعنی، از آگاهی لازم برخوردارم و هرگز غافلگیر نمی‌شوم.
3 - پیشگامی در عمل
یكی از مهمترین وظایف مبلغ، رهبری و هدایت مردم است و رهبر باید پیشگام دیگران باشد. مبلغ باید در عمل كردن به آنچه تبلیغ می‌كند، یك قدم از دیگران جلو باشد.
علی علیه السلام فرمودند: «من نصب نفسه للناس اماما فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره؛ (13) هر كس خود را امام و رهبر مردم قرار دهد، قبل از تعلیم دیگران باید خود را تعلیم دهد.»
كسی كه امام علی علیه السلام را در كار تبلیغی برای خود الگو قرار می‌دهد، باید بداند كه امام علیه السلام در آنچه بدان سفارش می‌كرد، خود پیشگام و پیشقدم بود و در همه صحنه‌ها چون چراغی روشنایی می‌بخشید. خود درباره پیشگامی خویش فرمودند: «ونطقت حین تعتعوا ومضیت بنور الله حین وقفوا وكنت اخفضهم صوتا واعلاهم فوتا فطرت بعنانها واستبددت برهانها كالجبل لاتحركه القواصف ولا تزیله العواصف لم یكن لاحد ف ی مهمز ولا لقائل فی مغمز؛ (14) و همان زمان كه همه لب فرو بسته بودند، من سخن می‌گفتم و آن وقت كه همه توقف كرده بودند، من با [راهنمایی] نور خدا به راه افتادم. صدایم از همه آهسته‌تر اما از همه پیشگامتر بودم. زمام امر را به دست گرفتم و جایزه سبقت در فضایل را بردم. همانند كوهی كه تند بادها آن را به حركت در نمی‌آورد و طوفانها آن را از جای برنمی كند، هیچكس نمی‌توانست عیبی در من بیابد و هیچ سخن چینی جای طعن در من نمی‌یافت.»
4 - ایجاد هماهنگی
از جمله وظایف رهبری اجتماعی، ایجاد هماهنگی و انس و الفت در میان مردم است. چنان كه می‌دانیم در هر جامعه‌ای، در شهر یا بخش یا ده، بین بعضی از گروهها و دسته‌ها اختلافاتی وجود دارد. از اختلافات سیاسی و حزبی گرفته تا اختلافات قبیله‌ای و محلی كه گاه این اختلافات باعث عقب ماندگی جوامع می‌شوند. مبلغ وظیفه دارد چون یك رهبر با درایت همه این اختلافات را سر و سامان دهد و بدون اینكه خود آلوده به حزب یا قبیله‌ای شود، مردم را به همدیگر پیوند دهد. چونان ریسمانی كه دانه‌های تسبیح را به همدیگر نزدیك می‌كند، در حالی كه ریسمان بودن خود را حفظ كرده است.
علی علیه السلام درباره جایگاه و نقش رهبری - كه مبلغ نیز همان نقش را در جامعه نسبت به شرایط زمانی و مكانی ایفا می‌كند - فرمودند: «ومكان القیم بالامر مكان النظام من الخرز یجمعه ویضمه فان انقطع النظام تفرق الخرز وذهب ثم لم یجتمع بحذافیره ابدا؛ (15) موقعیت زمامدار همچون ریسمانی است كه مهره‌ها را در نظام می‌كشد و آنها را جمع كرده، ارتباط می‌بخشد. اگر ریسمان از هم بگسلد، مهره‌ها پراكنده می‌شوند و هر كدام بجایی خواهد رفت و سپس هرگز نتوان همه را جمع آوری نمود [و از نو نظام بخشید] .»
5 - اخلاص
اخلاص از ابتدایی‌ترین صفات یك مبلغ دین است كه مهمترین عامل تاثیر تبلیغ پیامبران و رمز بقای مكتب اهل بیت علیهم السلام نیز هست، چرا كه اگر تبلیغ برای خدا صورت نگیرد، اثری بر دلها نخواهد گذاشت و هدف از آن تامین نخواهد شد.
همچنان كه جاودانگی آثار قلمی و بیانی بعضی از بزرگان نشات گرفته از تلاش مخلصانه آنهاست. علی علیه السلام تمام وجودش برای خدا بود. می‌فرماید: «ان من احب عباد الله الیه عبدا اعانه الله علی نفسه... قد اخلص لله فاستخلصه؛ (16) بدون تردید محبوبترین بنده خدا كسی است كه خدا او را در پیكار با نفس یاری داده است... و كردار خود را خالصانه [به دور از ریا] برای خدا انجام دهد و خدا هم وی را بپذیرد.»
در سایه خالصانه عمل كردن است كه یك مبلغ به همه اهداف خود خواهد رسید و تبلیغش مؤثر خواهد شد.
بی نام و بی نشان شو تا زو نشان بیابی كس با نشان نیابد آن یار بی نشان را (17)
مبلغ دینی باید به نیت اطاعت از دستورات خداوند و تقرب به حضرت باری تعالی، كار تبلیغی خویش را به دور از ریا و منافع مادی انجام دهد تا سخنش بر دلها نشیند. علی علیه السلام فرمودند: «رحم الله امرا... قدم خالصا وعمل صالحا؛ (18) خداوند رحمت كند كسی را كه... اعمال خالص [به دور از ریا] پیش فرستد و عمل صالح [و شایسته] انجام دهد.» همچنین فرمودند: «واعملوا فی غیر ریاء ولا سمعة فانه من یعمل لغیر الله یكله الله لمن عمل له؛ (19) در كارها ریا و تظاهر و خودنمایی به خرج ندهید، چون هر كس كاری برای غیر خدا انجام دهد، خداوند او را به همان كه برای او كار كرده است، وامی گذارد.»
مرحوم كلینی از وجود امام صادق علیه السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: «من اراد الحدیث لمنفعة الدنیا لم یكن له فی الاخرة نصیب ومن اراد به الاخرة اعطاه الله خیر الدنیا والاخرة؛ (20) هر كس حدیث [گویی] را برای منافع دنیوی اراده كند، بهره‌ای از آخرت نخواهد داشت و هر كس به قصد آخرت آن را اراده كند، خداوند خیر دنیا و آخرت را به او می‌دهد.»
بنا به فرموده حضرت علی علیه السلام اخلاص و راستی موجب نابودی دشمنان با یاری خداوند است. آن حضرت می‌فرماید: «فلما رای الله صدقنا انزل بعدونا الكبت؛ (21) هنگامی كه خداوند راستی [و اخلاص] ما را ببیند، خواری و ذلت را بر دشمنان ما نازل می‌كند.» یكی از آفات كار تبلیغی این است كه مبلغ در كار خود منافع مادی، پست، مقام و... را اصل قرار دهد و نیت خود را برای خدا خالص نگرداند، در حالی كه خداوند تنها به اعمالی عنایت و توجه دارد كه با نیتی پاك و قلبی صاف صورت گیرد. به قول سعدی:
عبادت به اخلاص نیت نكوست وگرنه چه آید زبی مغز پوست
برو جان بابا در اخلاص پیچ كه نتوانی از خلق رستن به هیچ
اگر مبلغ مخلص، با دلسوزی و فداكاری، هدفی جز هدایت و راهنمایی مردم نداشته باشد، هرگونه ناملایمات و رفتارهای زشت مردم جاهل را با روح پاك خود تحمل می‌كند و این رفتارها خللی در تبلیغ او ایجاد نخواهد كرد.
پاك ساز از غیر دل وز خود تهی شو چون حباب گر سبك روحی توانی خیمه زد بر روی آب (22)
6 - صبر و استقامت
هیچ كاری بدون زحمت صورت نمی‌گیرد. همه فعالیتهای انسان، هر كدام به نوبه خود دارای زحمات و مشكلاتی هستند كه باید با آنها دست و پنجه نرم كرد. كارهای فرهنگی نیز دارای مشكلات خاص خود هستند. یك مبلغ كه می‌خواهد با فراهم كردن بستری مناسب كار تبلیغی فرهنگی خود را انجام دهد، بی شك با مشكلاتی روبرو خواهد شد. چه از لحاظ امكانات رفاهی برای زندگی و چه برای كار تبلیغی. آنچه كه مهم است، این است كه می‌خواهد ادامه دهنده راه سفرا و اولیای الهی باشد كه با تمام وجود در برابر هجمه‌های سیاسی و اجتماعی پایداری كرده، مدال زرین «صبر در مقابل سختی» را زینت بخش خویش كردند. (23)
مبلغ در محل تبلیغ خود با انواع مشكلات روبروست و كمتر كسی است كه بدون مشكل و مانع بتواند وظیفه تبلیغی خویش را انجام دهد. حضرت امیرعلیه السلام به همگان توصیه كرده اند كه اگر به گرفتاری برخورد كردید، صبر كنید كه سرانجام نیك، در سایه بردباری است. «وان ابتلیتم فاصبروا فان العاقبة للمتقین؛ (24) اگر مبتلا شدید، پس استقامت و بردباری را پیشه خود سازید كه سرانجام نیك [و پیروزی راستین] از آن تقوی پیشگان است.»
همچنین فرمودند: «واستشعروا الصبر فانه ادعی الی النصر؛ (25) پایداری و استقامت را پیشه خود سازید كه این خصلت مایه پیروزی است.»
انبیا و سفرای بزرگ الهی بدون استثنا در مقابل ناملایمات و تندیها و اذیت و آزارهایی كه صورت می‌گرفت، صبر كردند (26) و در سایه این پایمردی به نتیجه دلخواه خود كه همان ابلاغ پیام الهی است، رسیدند. گاه در محل تبلیغ با افراد و گروههایی سر و كار داریم كه از روی جهالت و عدم اطلاع باعث كندی كار تبلیغ می‌شوند و مبلغ دین را افسرده می‌كنند.
تنها سلاح برنده در چنین مواقعی سوار شدن بر مركب راهوار صبر است كه بی شك سوار را سالم به منزل خواهد رساند. امام علی علیه السلام فرمود: «رحم الله عبدا... جعل الصبر مطیة نجاته؛ (27) خدا رحمت كند كسی را كه... صبر و استقامت را مركب راهوار نجات خویش برگزیند.»
گاه اتفاق می‌افتد كه یك مبلغ توانمند در اثر دعواهای قومی، قبیله‌ای، حزبی، سیاسی و... ناخواسته از طرف برخی از گروهها تحت فشار قرار می‌گیرد. توصیه حضرت امیرعلیه السلام این است كه «علیكم بالصبر فان الصبر من الایمان كالراس من الجسد؛ (28) صبر و استقامت را پیشه خود سازید زیرا بدون تردید، نسبت میان صبر و ایمان، همان نسبت میان سر و بدن است.»
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیم‌اند بر اثر صبر نوبت ظفر آید (29)
اگر در این درگیریها خدای نكرده، بیتابی و جزع، جای صبر و بردباری را بگیرد، نتیجه مطلوبی نخواهد داد. امام علی علیه السلام فرمود: «من لم ینجحه الصبر اهلكه الجزع؛ (30) كسی را كه صبر و بردباری نجات ندهد، بیتابی و جزع وی را از پای درآورد.» همچنین به اشعث فرمود: «ان صبرت جری علیك القدر وانت ماجور وان جزعت جری علیك القدر وانت مازور؛ (31) [ای اشعث!] اگر صبر و خویشتن داری را پیشه خودسازی آنچه كه مقدر است، تحقق می‌یابد و تو پاداش [صبر خود] را به دست خواهی آورد. و اگر جزع و بیتابی كنی آنچه كه بر تو مقدر است، تحقق یابد، در حالی كه وزر و گناه را برای خودت دست و پاكرده ای.»
بنابر آنچه گفته شد، صبر و پایداری در مقابل مشكلات و ناملایمات اجتماعی و سیاسی، یكی از عواملی است كه باعث موفقیت مبلغ در عرصه تبلیغ دین خواهد شد.
ادامه دارد
· پاورقــــــــــــــــــــی
1) شهید مطهری، حماسه حسینی، ج 1، ص 347.
2) الرحمن/3 و 4.
3) شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 24، انتشارات كتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه. ق.
4) نهج البلاغه، خطبه 154.
5) بحارالانوار، ج 18، ص 182.
6) نهج البلاغه، خطبه 97.
7) همان، حكمت 403.
8) همان، نامه 66.
9) نهج البلاغه، حكمت 382.
10) همان، خطبه 105.
11) شیخ بهایی.
12) نهج البلاغه، خطبه 6.
13) همان، حكمت 73.
14) همان، خطبه 37.
15) همان، خطبه 146.
16) همان، خطبه 87.
17) ایاز طالش.
18) نهج البلاغه، خطبه 76.
19) همان، خطبه 23.
20) كافی، ج 1، ص 46.
21) نهج البلاغه، خطبه 56.
22) وحشی بافقی.
23) نهج البلاغه، خطبه 193. «وصبرا فی شدة؛ در هنگام سختی و گرفتاری صبور و بردبارند.»
24) همان، خطبه 98.
25) همان، خطبه 26.
26) احقاف/35. «فاصبر كما صبر اولوا العزم من الرسل» ؛ «پس همان گونه كه پیامبران نستوه صبر كردند، صبر كن.»
27) نهج البلاغه، خطبه/76.
28) همان، حكمت 82.
29) حافظ.
30) نهج البلاغه، حكمت 189.
31) همان.
افزودن دیدگاه جدید