رادیو معارف گامی به سوی تبلیغ رسانه‌ای دین (1)

مقدّمه

با توجّه به تعدّد و تكثر رسانه‌های صوتی و تصویری در دنیای امروز و ضرورت راه اندازی شبكه‌های موضوع یا مخاطبْ محور، از طرف صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در سال 1377 ش. همزمان با سالگرد ولادت كریمه اهل بیت، فاطمه معصومه علیها السلام، شبكه‌ای رادیویی با عنوان «رادیو معارف‌» راه اندازی شد كه در ابتدا با 4 ساعت تولید و 8 ساعت پخش و اكنون 24 ساعته به صورت سراسری، برنامه پخش می‌كند و از طریق اینترنت و ماهواره نیز در خارج از كشور قابل دریافت می‌باشد.

«رادیو معارف‌» همچنان كه از نامش پیداست، به دلیل موضوع و مأموریت آن، در شهر مقدس قم راه اندازی شد تا با تكیه بر منابع غنی معارف دینی و استفاده از كارشناسان عرصه معارف، آرزوی دیرینه بزرگان دین و متدینین را نسبت به نشر معارف قرآن و عترت علیهم السلام جامه عمل بپوشاند.

اگر چه حوزه‌های علمیه همواره در عرصه‌های مختلف تبلیغ دینی به شیوه‌های سنّتی پیشتاز بوده اند، اما آشنایی با «رادیو معارف‌» به عنوان اولین گام برای تبلیغ رسانه‌ای دین و تجربه جدید در تاریخ فعالیتهای تبلیغی، می‌تواند به مبلّغان علاقه مند به كار رسانه‌ای، برای حضور فعال‌تر در این وادی كمك كند.

اكنون كه 8 سال از فعالیت این «رسانه دینی‌» سپری شده، گذری اجمالی بر جایگاه، نحوه برنامه سازی، عملكرد و تأثیر آن در جامعه، برای مبلّغان محترم خالی از لطف نیست.

اهمیت و جایگاه رادیو معارف

اختصاص یك شبكه كامل و مستقل به موضوع معارف از طرفی و حساسیت پرداختن به مباحث دینی از طریق رسانه‌ای كه قرار بود در قم فعالیت كند، از طرف دیگر، سبب شد تا مسئولان وقت برای راه اندازی «رادیو معارف‌» به دقت و احتیاط بیشتر وادار شوند.

ابهاماتی كه از نظر چگونگی برنامه سازی، به ویژه بدون استفاده از «موسیقی سازی‌» در كار این رادیو وجود داشت نیز عاملی بود برای آنكه این «رسانه دینی‌» با تأمل و تدبیر بیشتری كار خود را آغاز كند.

برای اساتید خبره‌ای كه عده‌ای از طلاب مستعد را به عنوان «تهیه كننده‌» آموزش می‌دادند نیز فعالیت چنین رادیویی در هاله‌ای از ابهام بود و تقریباً كاری غیر ممكن می‌نمود.

«رادیو معارف‌» با تأكید مقام معظّم رهبری، كار خود را آغاز كرد و در عین ناباوری بدون آنكه لحظه‌ای از نیروهای سایر شبكه‌های رادیویی استفاده كند و با تأكید بر توانمندیهای طلاّب جوان و نیروهای دلسوز - علی رغم مشكلات و كاستیهای طبیعی - با سایر رادیوهای سراسری به رقابت برخاست و طی 6 جشنواره رادیویی امتیازات خوبی را كسب كرد.

اكنون «رادیو معارف‌» در میان مسئولان به عنوان سند افتخاری برای سازمان صدا و سیما به عنوان شبكه‌ای كه توانسته است از جهات مختلف به موفقیتهای خوبی دست یابد، مطرح است و نقش سازنده آن در ترویج معارف در جامعه بر كسی پوشیده نیست.

اعتماد نخبگان جامعه به یك رسانه، مهم‌ترین سرمایه‌ای است كه باید با تمام وجود، آن را حفظ كرد. از آغاز راه اندازی «رادیو معارف‌» خوشبختانه این مجموعه مورد توجه مراجع عالی قدر و آیات عظام قرار گرفت و توانست با دقت در برنامه سازی و عملكرد مطلوب خود، اعتماد فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی علاقه مند به مباحث معارفی را، به خود جلب كند.

رادیو معارف مورد توجه مقام معظم رهبری نیز قرار گرفته است و ایشان در موارد متعددی از چنین مجموعه‌ای به نیكی یاد كرده اند، و با توجه به جایگاه ویژه این رسانه دینی در میان سایر شبكه‌ها فرموده اند:

«این دو رادیو (معارف و قرآن) واقعاً یكی از نعمتهای بزرگ و بسیار كار با ارزشی است؛ منتها این دو رادیو چون صبغه مذهبی دارند، باید جزء فاخرترینها باشند. این دو رادیو باید محصولاتشان درجه یك باشد، درجه دو هم كافی نیست؛ همان درجه یك.‌» (1)

آیت اللَّه العظمی مكارم شیرازی در تاریخ 18/12/82 فرمودند: «امیدواریم برنامه‌های رادیو معارف روز به روز بهتر و گسترده‌تر شود و ترتیبی بدهند كه ترجمه تمام این برنامه‌ها به زبانهای مختلف برای سایر مردم جهان نیز نشر شود تا مصداق كلام امام صادق علیه السلام «مِنْهُ یفیضُ الْعِلْمُ اِلی سائِرِ الْبِلادِ‌» (2) تحقق یابد.»

همچنین آیة اللَّه سبحانی دام عزه در تاریخ 17/2/79 فرمودند: «رادیو معارف از افتخارات نظام جمهوری اسلامی است؛ زیرا با در نظر گرفتن تمام موازین شرعی، به پخش معارف در قلمروهای مختلف می‌پردازد و به آرزوی دیرینه مراجع بزرگ در اعصار گذشته جامه عمل پوشانده و آن رؤیا را محقق كرده است.‌»

طبق نظر سنجی مركز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما از طلاب 29 شهر بزرگ كشور در باره رادیو معارف، 94% پاسخ گویان در حد «زیاد‌» و «خیلی زیاد‌» از برنامه‌های آن رضایت داشته اند.

شنوندگان رادیو معارف

در آماری كه سال 1383 ش. روابط عمومی «رادیو معارف‌» بر اساس ثبت 300/52 تماس تلفنی تهیه كرده است، وضعیت شنوندگان این رسانه به شرح زیر است:

از لحاظ جنس:

40% مرد 60% زن

از لحاظ سن:

9% بین 16 - 25 سال، 35% بین 26 - 35 سال، 39% بین 36 - 45 سال، 13% بین 46 - 55 سال و 4% بالای 56 سال.

از لحاظ تحصیلات:

15% زیر دیپلم، 23% دیپلم، 14% فوق دیپلم، 25% لیسانس، 12% فوق لیسانس، 5% دكترا، 6% اظهار نشده.

از بررسیهای به عمل آمده روشن شده است كه شنوندگان «رادیو معارف‌» دو ویژگی عمده دارند: اول اینكه به صورت فعال برنامه‌ها را گوش می‌دهند و با جدیت آنها را دنبال می‌كنند و دوم اینكه عموماً از قشرهای تأثیرگذار در جامعه اند و به صورت واسطه بین این رسانه دینی و طیفهای مختلف جامعه عمل می‌كنند.

فرایند برنامه سازی در «رادیو معارف»

برنامه سازی در رادیو، بی شباهت به اجرای یك برنامه سخنرانی یا كلاس داری نیست؛ زیرا در هر دو مورد حداقل ما با عناصری چون «پیام دهنده»، «پیام گیرندهم، «پیام‌» و «ابزار پیام رسانی‌» سر و كار داریم و تلاش می‌كنیم ضمن جذب مخاطب، بر او تأثیر بگذاریم؛ با این تفاوت كه تهیه كننده (پیام دهنده) در برنامه رادیویی، خود سخن نمی‌گوید، بلكه ایده مورد نظر خود را در قالب یك برنامه تنظیم و به مخاطب ارائه می‌دهد؛ مخاطبی كه در مقابل او حضور ندارد و ناشناس است. بنابراین، باید از نظر جذابیت، تنوع و ساختار به گونه‌ای باشد كه شنونده غایب را در كنار گیرنده خود بنشاند و علاوه بر جذب، در او تأثیر هم بگذارد. از این جهت، كار رسانه مشكلات و پیچیدگیهای خاص خود را دارد.

برنامه سازی با موضوعات دینی و یا بحث در باره ابعاد مختلف زندگی از منظر دین، مأموریتهای رادیو معارف است. این مأموریت خاص، انتساب این رسانه به حوزه‌های معارفی و فعالیت آن در «قم»، كار «رادیو معارف‌» را از سایر شبكه‌های رادیویی متمایز می‌كند.

برای آشنایی بیشتر با نحوه برنامه سازی در رادیو معارف، فرایند تولید تا پخش برنامه‌ها را به صورت اجمالی مرور می‌كنیم.

ارائه طرح

در «رادیو معارف‌» شش گروه برنامه سازی فعالیت می‌كنند و هر كدام به فراخور مأموریت خاص خود به تهیه و تولید برنامه‌های رادیویی می‌پردازند. این گروهها عبارت اند از: «قرآن و حدیث»، «فقه و سیره»، «اندیشه و حكمت»، «اخلاق و تربیت‌» و «خبر و برنامه‌های سیاسی.‌»

اولین گام برای تولید برنامه رادیویی، ارائه طرح در فرم مخصوص است.»طرح برنامه‌» ممكن است از طرف فرد یا مؤسسه به یكی از گروهها - متناسب با موضوع طرح - پیشنهاد شود.»طرح برنامه‌» علاوه بر داشتن اهداف روشن و سرفصلهای معین، باید قابلیت و ضرورت اجرا داشته باشد و تمام مشخصات آن اعم از: عنوان، نوع برنامه (تولیدی یا زنده) ، تعداد در هفته، تایم و قالب و آیتم‌های آن پیش بینی گردد؛ به نحوی كه از جهات مختلف كاملاً قابل دفاع باشد.

اولین جایی كه باید توجیه لازم نسبت به طرح مورد نظر انجام شود، گروه مربوطه است. مدیر گروه، طرحهای رسیده را از جهات مختلف بررسی می‌كند و در صورت نیاز، جلسه «طرح و ارزیابی‌» را با حضور كارشناسان آشنای به موضوع طرح، برگزار می‌كند و پس از ارزیابی طرح و نهایی كردن آن، طرح را به «واحد طرح و برنامه‌» جهت ارائه به شورای طرح و برنامه ارسال می‌كند.

شورای طرح و برنامه

یكی از وظائف «شورای طرح و برنامه‌» متشكل از مدیران صفی و ستادی رادیو، بررسی طرحهای رسیده است. این شورا، طرح مورد نظر را از لحاظ ضرورت، زمان اجرا و احتمال تداخل با سایر برنامه‌ها بررسی می‌كند.

ممكن است طرح مورد نظر از دید «شورای طرح و برنامه‌» غیر قابل اجرا، تكراری، دارای تداخل و یا غیر ضروری باشد. در این صورت، طرح رد می‌شود. اما در صورت تصویب طرح، پس از تأیید عوامل محتوایی و اجرایی برنامه، تعیین زمان اجرا و ساعت پخش، طرح برای تولید به گروه مربوطه ارجاع داده می‌شود.

در هر برنامه، مسئولیت اجرایی با تهیه كننده و مسئولیت محتوایی با سردبیر آن است كه در صورت امكان ترجیحاً به صورت متمركز، هر دو مسئولیت به یك نفر داده می‌شود.

در صورتی كه برنامه به صورت زنده، پیش بینی شده باشد، در همان حین اجرا پخش می‌گردد؛ ولی اگر تولیدی باشد، باید «واحد تولید‌» نیروی اجرایی و تجهیزات لازم را برای ضبط، در اختیار مسئول برنامه قرار دهد.

یكی از مهم‌ترین و حساس‌ترین وظائف «شورای طرح و برنامه‌» تنظیم جدول پخش (كُنْداكتور) برنامه‌ها است؛ زیرا علاوه بر سه بخش خبری ویژه معارف و سه بخش خبر سراسری - كه از طریق رادیو معارف رله می‌شود - ویژه برنامه‌های اذان صبح، ظهر و مغرب در طول شبانه روز، محدودیتهایی برای چینش برنامه‌ها در زمان مناسب ایجاد می‌كند. تنوع و شرائط متفاوت و انتظارات شنوندگان نیز بر پیچیدگی این كار می‌افزاید.

آنچه زمان پخش یك برنامه را تعیین می‌كند، «موضوع»، «تایم»، «مخاطب»، «نوع‌» و «قالب‌» برنامه است كه با توجه به همه محدودیتهای یاد شده تلاش می‌شود مناسب‌ترین زمان، برای پخش هر برنامه‌ای تعیین گردد.

تولید برنامه

«واحد تولید‌» موظف است امكانات مورد نظر اعم از: تجهیزات استودیویی و عوامل اجرایی برنامه (صدابردار، گوینده، گزارشگر و...) را در اختیار «تهیه كننده‌» برنامه قرار دهد.

«تهیه كننده‌» پس از ضبط برنامه باید آن را بازشنوایی كند و اشكالات احتمالی فنی و محتوایی آن را برطرف كند و نوار برنامه مورد نظر را پس از نهایی شدن و تكمیل شناسنامه و فرمهای مخصوص به گروه مربوطه ارائه كند. مدیر گروه نیز پس از تأیید، آن را به «واحد نظارت و ارزیابی‌» ارائه می‌كند.

نظارت و ارزیابی

«واحد نظارت و ارزیابی‌» فیلتر نهایی برنامه‌ها قبل از پخش است. ناظران این واحد كه عموماً به صورت تخصصی در هر موضوع به نظارت برنامه‌ها می‌پردازند، با دقت بالا نوار برنامه‌ها را از نظر «فنی‌» و «محتوایی‌» كاملاً نظارت می‌كنند. در صورت وجود اشكال، نوار برنامه همراه گزارش كتبی آن برای اصلاح به گروه مربوطه ارجاع داده می‌شود و مسئول برنامه موظف است اشكال را بر طرف و مجدداً نوار برنامه را برای كنترل نهایی به نظارت ارسال كند.

در صورتی كه از دید «نظارت»، نوار برنامه هیچ اشكالی نداشته باشد، تأیید می‌شود و طبق تاریخ مورد نظر در شناسنامه برنامه، برای پخش ارسال می‌گردد. گاهی ممكن است برنامه به دلیل اشكال حاد، غیر قابل پخش باشد. در این صورت، با اعلام به گروه مربوطه، گروه موظف است نوار دیگری را به عنوان جایگزین به «نظارت‌» ارسال كند.

از آنجا كه كار نظارت برنامه‌ها با دقت بالایی انجام می‌شود، مجموعه گزارشهای نظارت، آینه مناسبی است تا كارشناسان محترم و سایر عوامل برنامه - كه شاید در هیچ زمانی چنین فرصتی را برای نقد عالمانه و تخصصی كار خود پیدا نكنند - بتوانند با مراجعه به گزارشهای نظارتی، اشكالات احتمالی موجود در محتوا و شیوه كاری خود را برطرف كنند.

پخش

«پخش‌» خط مقدم هر رسانه‌ای است. تمام بخشهای مختلف اعم از: صفی و ستادی تلاش می‌كنند تا برنامه‌ها، تهیه و برای پخش آماده شود. از این جهت، پخش از حساسیت و اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است.

در «پخش‌» نیز عوامل متعددی همچون: تهیه كننده، گوینده، صدابردار و هماهنگی، با همكاری یكدیگر برنامه‌های رسیده را طبق جدول (كُنْداكتور) در ساعات مشخص شده، پخش می‌كنند.

پس از اینكه برنامه‌ها پخش شد، در پایان هر شیفت به آرشیو ارسال می‌گردد. چنانچه برنامه «حفظ شو‌» باشد، در آنجا نگه داری و چنانچه «پاك شو‌» باشد، بعد از مدت معین پاك می‌شود.

در پخش، «ضبط شاهد‌» صدای خروجی را به صورت كامل ضبط می‌كند تا چنانچه اشكالات فنی یا محتوایی در برنامه‌ها پیش آمد، با استناد به آن، قابل پیگیری باشد.

نظارت پس از پخش

علاوه بر فیلترهای مختلف قبل و حین تولید برنامه‌ها و قبل از پخش، كارشناسان مركز نظارت سازمان صدا و سیما نیز برنامه‌ها را با دقت می‌شنوند و اشكالات احتمالی و نظرات خود را به صورت گزارش ماهانه برای «رادیو معارف‌» ارسال می‌كنند كه این فیلتر نیز باعث دقت بیشتر در تهیه و پخش برنامه‌ها می‌شود.

خوشبختانه در مدت فعالیت رادیو معارف با توجه به دقتهای زیاد قبل از پخش برنامه‌ها هیچ گونه اشكال حادی از طرف مركز نظارتْ گزارش نشده است.

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) مقام معظم رهبری در دیدار مدیران و مسئولان سازمان صدا و سیما با ایشان در آذر ماه 1383.

2) میزان الحكمة، ج 1، ص 2230.