تبلیغ، وظیفه‌ها، ظرافت ها

اشاره

آنچه پیش رو دارید اقتباس از سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری مدیر محترم حوزه علمیه قم در اولین گردهمایی مبلغان هجرت بلند مدت است.

در این سخنرانی بحث‌هایی چون «اهمیت تبلیغ‌» ، «وظایف اساسی مبلغان‌» و «نكاتی جهت تاثیر گذاری بیشتر در تبلیغ‌» مطرح شده است.

اهمیت تبلیغ

«عن عبد السلام بن صالح الهروی قال: سمعت ابا الحسن الرضاعلیه السلام یقول: رحم الله عبدا احیا امرنا، فقلت له: فكیف یحیی امركم، قال علیه السلام: یتعلم علومنا ویعلمها الناس، فان الناس لو علموا محاسن كلامنا لا تبعونا (1) ؛ عبد السلام بن صالح هروی می‌گوید: از امام رضاعلیه السلام شنیدم كه فرمود: خداوند رحمت كند بنده‌ای را كه امر ما را زنده كند. گفتم: چگونه امر شما را زنده می‌كند؟ فرمود: علوم ما را فرا گرفته و به مردم یاد می‌دهد. به درستی كه اگر مردم خوبی‌های گفتار ما را بدانند، از ما پیروی می‌كنند.‌»

در اهمیت تبلیغ و شرافت و عظمت مبلغان دینی آیات و روایات زیادی وجود دارد. در حدیث فوق، امام هشتم علیه السلام مبلغان بزرگوار را دعا كرده، رحمت الهی را برای آنان مسئلت می‌نماید.

از سوی دیگر قرآن كریم بیان نكردن معارف دین از سوی كسانی كه عالم به مسائل دینی هستند را ظلم دانسته و می‌فرماید: «ومن اظلم ممن كتم شهادة عنده من الله‌» (2) ؛ «و چه كسی ستمكارتر است از آن كس كه گواهی و شهادت الهی را كه نزد اوست، كتمان كند؟!»

پس بیان معارف قرآن و علوم اهل بیت علیهم السلام موجب سر بلندی و عزت است و كتمان و مخفی داشتن این دانش‌ها و بیان نكردن آن‌ها برای مردم از بزرگترین ظلم‌ها محسوب می‌شود.

از این رو به بیان مقام معظم رهبری، منبر رفتن و سخن گفتن در امر دین، جزء شریف‌ترین كارهاست.

امروز به خاطر پیروزی انقلاب اسلامی و باز شدن راه‌های جدید برای تبلیغ دین از یك سو و هجمه عظیم استكبار و ایادی آن به كیان دین از سوی دیگر، وظیفه و مسؤولیت ما نسبت به گذشته بسیار سنگین‌تر است. به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب، با این تبلیغات سنگین تنها انقلاب را نشانه نگرفته اند؛ تمامیت دین را نشانه گرفته اند. اگر تنها انقلاب را نشانه گرفته بودند، این همه بر ما سخت نمی‌گذشت.

بنابراین باید با تمام وجود بسیج شد و در عرصه تبلیغ دین كه بهترین عرصه فعالیت یك مؤمن است قدم گذاشت. پیامبر گرامی اسلام فرمود: «من فتح له باب خیر فلینتهزه فانه لا یدری متی یغلق عنه (3) ؛ هر كس باب خیری به روی او گشوده شود، باید آن را غنیمت شمرد [و از دریچه باز شده باب خیر استفاده كند] ؛ زیرا نمی‌داند كه چه زمانی این درب به روی او بسته می‌شود.‌»

وظایف اساسی مبلغان

هر یك از مبلغان می‌خواهند بدانند كه پس از ورود به محل تبلیغ چه اقدامات اساسی را باید انجام دهند و در واقع وظایف اساسی آنان در تبلیغ چیست؟ در ذیل به عمده‌ترین وظایف مبلغان اشاره شده است.

1 - تبیین مكتب

برای تبیین مكتب، دو مسؤولیت بزرگ بر دوش مبلغ سنگینی می‌كند كه بدون تحمل این دو مسؤولیت و انجام آن‌ها نمی‌توان مكتب را آن چنان كه شایسته است تبیین كرد.

الف: شناخت مكتب

كسی می‌تواند یك مكتب را تبیین كند كه حقیقتا آن را شناخته و بدون تحریف به مردم عرضه كند.

ارائه مكتب به صورت تحریف شده و با تساهل و تسامح، روح جرئت و جسارت برای گناه و لغزش را در مردم می‌پرورد.

امروز در سایه انقلاب اسلامی، بیشتر مردم از تحصیلات خوبی برخوردارند و در دور افتاده‌ترین روستاهای كشور، دانشجویان و تحصیل كردگانی وجود دارند. بالا رفتن سطح دانش مردم از یك سو و سیل شبهاتی كه از سوی مغرضین در مراكز آموزشی و غیر آموزشی جریان یافته است از سوی دیگر، وظیفه مبلغان دینی را در شناخت دقیق اصول و فروع دین و شبهات مطرح شده درباره دین و معارف الهی سنگین‌تر كرده است. امروز جوان تحصیل كرده ما انتظار دارد كه روحانی محل او پاسخگوی پرسش‌ها و ابهام‌های او باشد.

ب: ارتباط با مردم

در وسائل الشیعه، ضمن بحث حج، آداب معاشرت مطرح شده است. مطالعه «آداب العشرة‌» می‌تواند مبلغ را در نحوه ارتباط با مردم، در مسافرت‌ها، رفت و آمدها و... یاری دهد. مبلغ باید بخشی از وقت خود را برای حل مشكلات مردم قرار دهد و با آنان ارتباطی قوی داشته باشد.

مردم، هر یك از روحانیون را نمادی از حوزه علمیه دانسته و خصلت‌های بزرگان حوزه را در چهره زیبای آنان متبلور می‌بینند. بنابراین رسالت مبلغان دینی بسیار سنگین است. اینان نمایندگان تمام عیار حوزه كهن علمی شیعه و بزرگانی چون شیخ عبد الكریم حائری، آیت الله بروجردی و مراجع و بزرگان و اساتید اخلاق حوزه اند و باید با تبیین درست مكتب، حق نمایندگی را به خوبی ادا نمایند.

2 - مرزبانی

امام صادق علیه السلام فرمود: «علماء شیعتنا مرابطون (4) ؛ علمای شیعه ما مرزبان هستند.‌»

عالمان دینی علاوه بر تبیین مكتب، موظف به مرزبانی در حریم فرهنگ دینی مردم هستند. آنان باید با هوشیاری كامل متوجه خطراتی كه ممكن است از بیرون، دین مسلمانان را تهدید كند، باشند. همان گونه كه یك سرباز در مرزهای جغرافیایی با تمام وجود دشمن را می‌پاید، مبلغ دینی نیز باید در محل تبلیغ خود هر نغمه و سخن جدیدی كه ساز شد، آن را علت یابی و دنبال كند كه از كجا و به چه منظوری آمده و چه نقشه‌ای در كار است.

مقام معظم رهبری در اینجا تعبیر زیبایی دارند. ایشان فرموده اند: این تهدیداتی كه از بیرون می‌آید، حالا در قالب تهاجم فرهنگی، در قالب ایده‌هایی كه می‌آید، مثل یك بمب شیمیایی می‌ماند كه بدون سر و صدا وارد می‌شود و كسی كه مبتلا شده بعد از چند روز آثار این بمب شیمیایی را در خودش و دیگرانی كه پیرامون او هستند احساس می‌كند.

این نغمه‌ها و تهاجم‌ها مانند بمب شیمیایی بدون سر و صدا است كه وارد یك منطقه و محله می‌شود، از این رو باید كاملا مراقب بود.

3 - تعمیق فرهنگ دینی

منظور از تعمیق فرهنگ دینی، رسوخ دادن آن در دل مؤمنین و مخصوصا نسل جوان از راه استدلال و برهان و با تكیه بر قرآن و عترت است. 23 سال از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد. جنگ 8 ساله با روحیه سرشار نسل جوان پاك باخته‌ای كه عاشق امام و انقلاب بودند، اداره شد. آن روزها همین كه امام امت پیامی می‌داد، جوان‌ها سر از پا نشناخته، به جبهه‌ها می‌رفتند، اما امروز فضای جامعه به گونه‌ای است كه باید مسائل دینی را با تمام وجود در نسل جوان رسوخ داد. یعنی علاوه بر احساس و عاطفه، نسل جوان باید از منظر استدلال و برهان نیز پایه‌های حكومت دین را بشناسد. مسائل عاطفی زودگذر است، از این رو باید باورهای دینی را با استدلال‌های روشن ماندگار كرد.

گاهی حتی در جلساتی كه عاشقان انقلاب حضور دارند، بحث‌ها و شبهه‌هایی مطرح می‌شود كه اگر به جا و به روز پاسخ داده نشود، ممكن است بعضی از كسانی كه در جبهه‌ها جنگیده و اهل مبارزه بوده اند نیز مساله دار شوند.

نكاتی جهت تاثیرگذاری بیشتر در تبلیغ

برای تاثیر گذاری بیشتر در تبلیغ باید به نكاتی پایبند بود. آنچه در ذیل می‌آید نكاتی است كه عمل كردن به آن‌ها موجب جذب بیشتر مردم، برقراری ارتباطی قوی‌تر با آنان و پذیرش بیشتر سخن مبلغ می‌شود.

1 - شروع از خود

اگر بخواهیم عالمی تاثیر گذار باشیم و مردم با تمام وجود از ما استقبال كنند، باید از خود شروع كنیم و به آنچه لازمه یك مبلغ دینی است آراسته گردیم. همه مبلغان و مخصوصا كسانی كه در مكانی مستقر شده و مدتی طولانی در آن جا می‌مانند باید با استفاده از سیره پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله، ائمه اطهارعلیهم السلام، و علماء شیعه، روال اخلاقی، تربیتی و برخوردهایشان رابه گونه‌ای تنظیم كنند كه به عنوان الگوی نیكو در جامعه مطرح شده و تاثیر مثبت بگذارند.

2 - چشم پوشی از مال مردم

روایاتی كه از معصومین علیهم السلام نقل شده است، عزت و بزرگی در میان مردم را منوط به قطع امید از مسائل مالی مردم می‌دانند. البته مردم وظیفه شناس هستند، اما مبلغ نباید چشم طمع به مال مردم داشته باشد. اگر مردم با این نگاه به مبلغ نگاه كنند كه چشم طمع به مال مردم دارد، بزرگ‌ترین خطر برای او به وجود آمده است.

3 - حق نگری در ابراز دوستی و دشمنی

ملاك و محور دوستی‌ها و دشمنی‌ها باید خدا باشد و حب و بغض‌ها، سرنوشت دوستی‌ها و دشمنی‌ها را تعیین نكنند.

4 - نظارت بر خانواده

مردم همانگونه كه با مبلغ ارتباط بر قرار می‌كنند، با زن و فرزندان او نیز رابطه دارند. خانواده یك مبلغ به عنوان الگو در محل تبلیغ شناخته می‌شوند و در تبلیغ نقش كلیدی دارند. شكل راه رفتن، بازار رفتن، لباس پوشیدن و حضور در مدرسه فرزندان و همسر مبلغ، زیر زره بین دقیق مردم است. از این رو باید هم در تعلیم و تربیت فرزندان كوشید و هم بر عملكرد همسر و فرزندان نظارت كافی داشت.

5 - نصیحت پذیری

امام جوادعلیه السلام می‌فرماید: «المؤمن یحتاج الی ثلاث خصال: توفیق من الله وواعظ من نفسه وقبول ممن ینصحه (5) ؛ مؤمن به سه چیز نیازمند است: توفیق الهی و موعظه كننده‌ای از [درون] خودش و قبول كردن از كسی كه او را نصیحت می‌كند.‌»

گاهی ممكن است از سر خیر خواهی تذكراتی به مبلغ داده شود. در این صورت باید با آغوش باز پذیرای تذكرات بود. امام باقرعلیه السلام می‌فرماید: «اتبع من یبكیك وهو لك ناصح ولا تتبع من یضحكك وهو لك غاش (6) ؛ از كسی كه تو را می‌گریاند اما خیر خواه توست، پیروی كن و از كسی كه تو را می‌خنداند ولی فریبنده توست، پیروی نكن.‌»

6 - در صدد انتقام نبودن

كرامت و بزرگواری اهل علم اقتضا می‌كند كه انتقام جویانه با مسائل برخورد نكنند. سعه صدر ما باید به گونه‌ای باشد كه اگر كسی به ما بد هم گفت، در موضع انتقام بر نیاییم.

7 - وفای به وعده

روحانی باید به وعده‌هایی كه به مردم می‌دهد كاملا پایبند باشد و به صورت منظم در فعالیت‌های از پیش تعیین شده شركت كند، مثلا برای مراسم سخنرانی باید به موقع در مسجد حضور یابد و مخصوصا برای نماز، قبل از مردم آماده باشد. مسجدی كه امام جماعت آن یك روز مسافرت است و روز دیگر نائب می‌فرستد، مسجد موفقی نیست.

8 - پرهیز از كارهای خلاف شان روحانیت

بعضی از كارها خلاف شرع نیست ولی خلاف مروت است. برخی از خنده‌ها و صحبت‌ها ممكن است در جلسه‌ای موجب خنده حضار شده، روحانی را اهل حال بدانند ولی بعضی از همان افراد در غیاب او خواهند گفت: آقا در باغ دیگری است و ما خبر نداریم.

چنین برخوردهایی ضربه‌های جدی و اساسی به شؤون روحانیت در هر منطقه وارد می‌كند، پس نباید به خنده‌های ظاهری و گعده‌ها و جلسه‌های خصوصی این چنینی دلخوش بود.

9 - استفاده از افراد با صلاحیت جهت همكاری

بدون حساب نمی‌توان افرادی را برای همكاری دعوت كرد بلكه باید در هر روستا و شهر و منطقه تبلیغی، افراد با لاحیت شناسایی و جهت همكاری دعوت شوند تا اگر چند نفر به عنوان همكاری انتخاب شده و در مشورت‌ها و امور مسجد كمك می‌كنند، حداقل برای چند سالی تضمین شده باشند. عوض كردن نیرو تبعاتی دارد كه پاسخ گفتنش ساده نیست.

10 - پرهیز از طولانی كردن برنامه‌ها

نباید به این دلخوش بود كه حالا فرصتی پیش آمده و باید نهایت استفاده را برد. گاهی برنامه یك شب چندین ساعت طول می‌كشد و مردم را خسته می‌كند. چنین برنامه‌هایی موجب می‌شود كه مردم آرام آرام از مسجد و روحانی فاصله بگیرند.

هنر مبلغ باید در این باشد كه مثلا بعد از نماز مغرب و عشاء به مردم بگوید فقط 5 دقیقه سخنرانی خواهم كرد و به این گفته نیز پایبند باشد تا خود مردم تقاضای سخنوری بیشتر را داشته باشند و از حضور در برنامه‌ها احساس خستگی نكنند.

پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله كوتاهترین خطبه‌ها را دارد و رمز موفقیت آن حضرت در همین هاست.

11 - جدی گرفتن كارهای قرآنی

آموزش قرآن و تفسیر آن در هر منطقه‌ای باید سرلوحه تمام كارهای تبلیغی باشد. مخصوصا از اوقات فراغت مانند تابستان - كه بسیاری از جوانان كار كمتری دارند - باید هنرمندانه استفاده كرد و برنامه‌های قرآنی را گسترش داد.

12 - تنظیم ساعت‌هایی برای ملاقات با مردم

مردم روحانی را پناهگاه خود می‌دانند و می‌خواهند مشكلات و حتی برخی از حرف‌های محرمانه خود را با روحانی در میان بگذارند. باید وقت‌های خاصی برای ملاقات مردم در نظر گرفته شود تا بتوانند مشكلات خود را حل كنند. مبلغی كه فقط وقت نماز و سخنرانی در مسجد حاضر می‌شود و بعد از آن ارتباطش با مردم قطع می‌شود، مبلغ موفقی نیست.

13 - احترام به روحانیون دیگر

بزرگترین ضربه برای یك روحانی این است كه مردم احساس كنند بین او و روحانی دیگر اختلاف و دوئیت وجود دارد. مخصوصا اگر روحانی سالخورده‌ای در منطقه تبلیغی وجود داشته باشد كه به علت كم بودن كارآیی او شخص دیگری را دعوت كرده اند، باید نهایت احترام را نسبت به او انجام داد، چرا كه تكریم او در حقیقت تكریم همه روحانیت، جذب بیشتر مردم و اعتماد بیشتر آنان به روحانیت است.

14 - رعایت انصاف در موضع گیری‌ها

برای موضع گیری در رابطه با یك قضیه باید جهات مختلف آن را ارزیابی كرد و با اطلاع كافی وارد اظهار نظر شد و الا هر روز مردم بعد از سخنرانی تذكر خواهند داد و مبلغ ناچار به عذر خواهی است. انسان عاقل كسی است كه پخته سخن می‌گوید و هر روز نیاز به عذر خواهی از مردم ندارد.

15 - دلسوزی برای مردم

در آیات زیادی از قرآن كریم از زبان پیامبرانی چون شعیب، هود، صالح و نوح علیهم السلام تعبیراتی مثل «ابلغكم رسالات ربی‌» ، «ابلغكم رسالات ربی وانا لكم ناصح امین (8) ‌» نقل شده است. پیامبران الهی مشفقانه و از سر دلسوزی مردم را نصیحت می‌كردند. درباره پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله نیز این تعبیر در قرآن كریم آمده است كه: «عزیز علیه ما عنتم (9) ‌» یعنی با تمام وجود دلش برای شما می‌تپد.

16 - سینه‌ای فراخ داشتن

بسیاری از مسائل را انسان باید بشنود ولی ترتیب اثر ندهد تا به یك نتیجه‌ای برسد. ممكن است بعضی از افراد برای پیش برد اهداف خود، روحانی را نشانه گرفته و از كانال او بخواهند به منویات خود برسند. در چنین مواردی باید مانند رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله «اذن‌» بود، بسیاری از مسائل را شنید و در مورد ضرورت اقدام كرد.

17 - فاش نكردن اسرار

حوزه، روحانیت و انقلاب اسلامی حریم‌هایی دارند، این حریم‌ها را نباید پیش كس و ناكس شكست؛ چه اینكه دوست امروز ممكن است دشمن فردا باشد.

18 - عمل به تكلیف

در مقابل عمل به تكلیف الهی یك ذره نباید كوتاه آمد. جعفر بن ابی طالب به عنوان یك مهاجر و پناهنده به حبشه می‌رود، می‌خواهد با نجاشی پادشاه حبشه ملاقات كند، به او پیشنهاد می‌شود كه برای دریافت اجازه ملاقات در مقابل پادشاه حبشه سجده كند. او می‌گوید من چنین ملاقاتی را نمی‌خواهم و جز برای خدا سجده نمی‌كنم. معنای این كار، عمل به وظیفه و عدول نكردن از مواضع اصولی است.

19 - رسیدگی به فقرا

رسیدگی به فقرا باید در دستور كار روحانیون باشد و فقرا آنان را پناهگاه خود بدانند. چنانچه پول و امكاناتی قابل تحصیل باشد، باید آن را فراهم نمود و همانند سیره ائمه اطهارعلیهم السلام كه شبانه به سراغ فقرا رفته و آنان را یاری می‌كردند، باید با فقرا و مستمندان پیوند برقرار كرد. اگر مبلغان محترم چنین كنند قطعا خداوند بزرگ به آنان كمك خواهد كرد.

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) مسند امام رضاعلیه السلام، ج 1، ص 6؛ بحار الانوار، ج 2، ص 30.

2) بقره/140.

3) عوالی اللئالی، ج 1، ص 289؛ بحار الانوار، ج 74، ص 165؛ میزان الحكمة، ج 1، ص 843 و ج 3، ص 2399.

4) احتجاج، شیخ طبرسی، ج 1، ص 8؛ منیة المرید، شهید ثانی، ص 117.

5) بحار الانوار، ج 75، ص 358.

6) مشكاة الانوار، ص 551؛ بحار الانوار، ج 72، ص 103؛ نهج السعادة، ج 7، ص 252.

7) اعراف/62.

8) همان/68.

9) توبه/128.