عنصر تبلیغ در پیكره دین

نام نشریه: حوزه، شماره 39،تیر و مرداد 1369، ص69

موضوع تبلیغ برای هر مکتب , مذهب , حزب و گروه در طول تاریخ ازاهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده , و بزرگترین نقش را در معرفی , نشر, حفظ و حراست اصول مبانی آنها و پیروانشان ایفا کرده است .

بدون تردید,اگر مبلغان توانا و زبردستی به تبلیغ و ترویج اصول و مبانی مکتب هماهنگ با زمان نپردازند,استمرار آن اصول و مبانی از ضمانتی برخوردار نخواهد بود واز مکتب و پیروان آن , جزآثاری دراوراق تاریخ باقی نخواهد ماند. اگر مکتب و مرامی در جهان توانسته است حضورش را در صحنه های بین المللی یا منطقه ای حفظ کند و آثار و پیروانی داشته باشد, وجود جایگاه بلند عنصر تبلیغ , در آن مکتب و مرام بوده که آنها را دارای نقش نموده واز زوال و نابودی نگهداشته است .

به عنوان نمونه : مسیحیت کنونی بااین که از نظر منطق و محتوا قدرت چندانی در مقابله با شبهه ها واشکالاتی که از ناحیه دیگران متوجه آن می شود, ندارد, ولی سراین که توانسته است در صحنه های افکار و عقائد و مجامع جهانی حضور خود را حفظ کند و به حیات خودادامه دهد و در عین حال دراندیشه و تسخیر محدوده های دیگری از جهان باشد, به خاطر توجه واهمیت کلیساها و مبشرین مسیحیت به تبلیغ واستفاده آنان از این سلاح و شیوه های پیشرفته آن بوده است .

واگر مکاتب و مذاهب و گروههای بسیاری را در لابلای اوراق تاریخ مطالعه می کنیم , ولی در جامعه بشری و صحنه های افکار و عقائد جهانی جای خالی آنها را شاهدیم و نمود عینی و خارجی ندارند, باز می توان گفت یکی از عوامل مهم واساسی زوال آنها نداشتن برنامه صحیح تبلیغی بوده است . و به تعبیر دیگر: همان گونه که قلب انسان مرکز و محوراصلی حیات شریانهای وجودانسان است و مسوولیت پمپاژ خون را به تمام اعضاء و مویرگهای بدن را به عهده دارد و توسط این عمل قلب است که بدن از عوارض امراض , ضعف و ناتوانی مصون مانده و به صورت موجودی قوی و پرتحرک به حیات خود ادامه می دهد, وجود عنصر تبلیغ در مکتب نیز, نقش همان قلب را در حیات مکتب ایفا می کند که باانجام درست وظیفه تبلیغ :, باعث حیات معنوی و سبب حضور مکتب در معادلات فرهنگی ,اجتماعی و حفظ مکتب و پیروان از خطرالتقاط وافسردگی و غفلت زدگی می گردد و حیات پویا و مستمر مکتب را به صورت همگام و هماهنگ با زمان و شرایط و مقتضیات آن تضمین می کند.

امروزه , عملا در صحنه های بین المللی و عرف سیاسی , تئوری ارزشی تبلیغ در نظامهای سلطه , به ثبوت رسیده است , به گونه ای که سرنوشت هر کشور و نظامی , تا حدودی زیادی , تحت تاثیر روند عمومی تبلیغات و تصمیمات استکبار جهانی است . در عصر حاضر, یک کشورانقلاب کرده و تازه از دام سلطه جهانی رهیده , قبل ازاین که از ناحیه دشمنان خود, مورد هجوم نظامی و یا محاصره اقتصادی قرار بگیرد, مورد حمله تبلیغاتی و روانی آنان قرار می گیرد. واکنون بر جهان این اصل سیاسی حاکم است که : ملتها وانقلابهایی که براساس اهداف عالی و دست یافتن به ارزشهای والایی قیام کرده و به پیروزی رسیده اند, بایداز نظر روانی شکست داد, تااحساس حقارت و خود کم بینی بکنند و روحیه و توان مقابله با سیاستها و ترفندهای جناح مخالف و ضدانقلاب رااز دست بدهند و نتوانندارزشهایی را که برای آن انقلاب کرده اند, پاس بدارند.این سیاست ,از ناحیه استکبار جهانی , بیش از 10 سال است که نسبت به انقلاب اسلامی ایران به کار گرفته شده و می شود.

بنابراین , هر مکتب و مذهبی برای شناساندن و پاسداری ازاصول و مبانی خود, نیاز به تبلیغ دارد. همچنین برای حفظ پیروان و تقویت بنیه معنوی و آگاهی آنان و جذب دیگران , پاسخ گویی به شبهات و اشکالاتی که پیش می آید, جلوگیری ازانحرافات و بدعتها و حضور در صحنه جهانی و بین المللی احتیاج مبرم به اهرم تبلیغ دارد.

اهمیت عنصر تبلیغ دراسلام

برای درک اهمیت و جایگاه عنصر تبلیغ در یک مکتب , نخست باید جهان بینی و رسالت و محدوده ای که آن مکتب برای گسترش خویش در نظر دارد, شناخته و روشن شود. دراین صورت است که اهمیت تبلیغ و تبلیغات در آن مکتب مشخص خواهد شد.

اگر جهان بینی و رسالت یک مکتب , محدوده خاصی داشته باشد, قهرا شعاع پیام رسانی و تبلیغ در آن مکتب , محدود و در نهایت ,ازاهمیت و ارزش کمتری برخوردار خواهد بود,امااگر جهان بینی و رسالت یک مکتب , جهانی باشد, محدوده تبلیغ آن نیز جهانی است .

اسلام دینی است جهانی ,ازاین روی اهمیت زیادی به امر تبلیغ و مبلغ داده است :

... و من احسن قولا ممن دعا الی الله و عمل صالحا . 1

کیست نیکوتراز آن کسی که به سوی خدا مردم را بخواند و کردار نیک انجام دهد.

مرحوم طبرسی در ذیل آیه شریفه , در تفسیر مجمع البیان , می نویسد:

... و فی هذه الایه دلاله علی ان الدعاالی الدین من اعظم الطاعات و

آیه شریفه , دعوت و تبلیغ , دین رااز بزرگترین طاعتها و مهمترین واجبات الهی شمرده است .

دراین زمینه , در متون اصلی دین و سیره عملی پیامبر[ص] وائمه معصومین[ ع] مطالب و شواهد فراوانی وجود دارد که این مقاله در صدد بیان آن نیست .

مفهوم تبلیغ دراسلام

تبلیغ ,از واژه هایی است که مانند بسیاری از مفاهیم زیبا و پرمحتوا در عرف مردم و در صحنه های سیاسی ,اجتماع و... دچار سرنوشت شومی شده است .

امروزه متاسفانه , عکس آن معنی و رسالتی که در آن نهفته و تحمل آن را دارد,از آن برداشت می شود,ازاین روی , لازم و ضروری است که کلمه[ تبلیغ] راازاین برداشتهای گوناگون و ناقص و... رها ساخته و جایگاه شایسته و بایسته آن را بازیابیم .

ابلاغ و[ تبلیغ] در لغت به معنای[ رساندن] و[ رسانندگی] است , ولی در فرهنگ اسلام , آنچه ازاین واژه منظور بوده و هست , بیش از رساندن صرف پیام است , بلکه بایدابلاغ مبین :[ ما علی الرسول الاالبلاغ المبین] صورت بگیرد. پیام , رسا و گویا و متناسب با فرهنگ هر عصر باشد, تا در دلها واندیشه ها نفوذ نماید. قید[ مبین] که دراین آیه شریفه و در دیگر آیات , بیشتر, با[ ابلاغ] آمده شاهد گویایی است بر این مدعا زیرا باید محتوای پیام که همان دستورات واحکام شریعت است , برای مکلفی که می خواهد بدان جامه عمل بپوشد و در روز واپسین در موردانجام و یا عدم انجام آن مورد بازخواست قرار بگیرد, به گونه ای روشن بیان گردد, تا حجت بر وی تمام گشته و عذری برای او باقی نماند.

با توجه به مفهومی که تبلیغ در فرهنگ اسلام دارد و نیز رسالت جهانی اسلام و نقشی که تبلیغ در جهت ایفای این رسالت دارد,اسلام به امر تبلیغ بسیار توجه نموده ,از آن جمله : جای دادن عنصر تبلیغ در پیکره دین , به این معنی که اسلام در قالب عبادتهای شبانه روزی : (نماز جماعت ) و هفتگی (نماز جمعه ) و سالیانه (مراسم حج ) و نماز عیدین , که در طول سال ,انجام می پذیرد و نیز مناسبتهای مختلفی که یااز همان صدراسلام وجود داشته و یااین که در طول تاریخ حیات اسلام , در جریانات حساس و در راه تکمیل گسترش اسلام اتفاق افتاده است و به عنوان ایامی با قداست و عظمت در مکتب واعتقاد پیروان شناخته شده و بر بزرگداشت آن تاکید گردیده است , مانند:

ماه مبارک رمضان , ماه محرم ,اعیاد وفیات بزرگان دین ,اینها همه مناسبتهایی است که اسلام بدان توصیه و ترغیب کرده است , تا تبلیغ دین , همواره به صورت مستمر و زنده پا برجا باشد واین حضور خود را در صحنه های زندگی بشر حفظ نماید واز زوال و نابودی مصون گردد و وعده خداوندی : [ انا نحن نزلناالذکر وانا له لحافظون]. 3 تحقق یابد.

اینک پس از ذکراین مقدمه , جایگاه تبلیغ دراسلام راازاین بعد مورد بررسی قرار می دهیم و به بیان عنصر تبلیغ در پیکره دین می پردازیم :

مساجد مراکز تبلیغ

از دیدگاه قرآن کریم و روایات ماثوره از نبی اکرم[ ص] وائمه معصومین[ ع] , مساجدازارزش و عظمت خاصی برخوردارند. در بسیاری از آیات قرآن , مسلمانان به تکریم واحترام مساجد دعوت شده اند و برای تعطیل مسجد و تخریب آن عذابهای سختی در نظر گرفته شده است . قرآن , عمارت مسجد را حق مومنان و پاسداری از حریم مقدس مساجد را ضروری و یکی از دلائل تشریع جهاد و پاسداری از حریم مساجد دانسته است]. 4

پیامبراکرم[ ص] وائمه معصومین[ ع] از مسجد, به عنوان محبوب ترین مکانها, خانه خدا, خانه پرواپیشگان و... یاد کرده و بر تاسیس مسجد, آباد ساختن مساجد, رفتن به مساجد, حضور داشتن در مساجد, رفت و آمد به مساجد, نماز در مساجد و... تشویق و تاکید ورزیده اند.

فلسفه و حکمت این همه تاکید واهمیت برای چیست ؟ آیا صرفا بدین جهت است که مساجد مکانی است برای دعا و نیایش و برگزاری نماز؟ و یا این که علاوه بر آن , مساجد, نقش دیگری در جامعه دارند؟ که باعث این همه تشویق ها و تاکیدها شده است .

مسجد در میان مسلمانان ,اواولین روزی که تاسیس شد, تنها مرکز دعا و نیایش و نماز نبود, بلکه همراه با نماز, در نشر فرهنگ غنی اسلام واز بین بردن شرک از جامعه اسلامی , بسیج مردم علیه ظلم و ستم , شعائراسلامی ,امر به معروف و نهی از منکر, مواعظ, فراگیری علوم اسلامی و هدایت مردم به صلاح واصلاح نقش زیربنائی واساسی داشته است . تبلیغ وارشاد,از مهمترین اموری بوده است که در مساجدانجام می گرفت است . روایات بسیاری مویداین مدعاست ,از جمله :

علی[ ع] , در روایتی که بیانگر فوائد رفت و آمد و به مساجداست , بیشترین نقش مساجد را در جهت تبلیغ وارشاد بیان می فرماید:

من اختلف الی المساجداصاب احدی الثمان ,اخا مستفادا فی الله ,

هر کسی پی در پی به مساجد رود یکی از هشت چیز را بهره خواهد برد:

1. برادری که در راه خدا مورداستفاده او باشد.

2. دانش نو و سودآور.

3. نشانه محکمی که او را در راه حق جدی نماید.

4. شنیدن جمله ای که او را به راه خیر راهنمائی کند.

5. رحمتی که از خداوند منتظرش باشد.

6. سمتی که او رااز بدی باز دارد.

7. گناهی را که از ترس خدا ترک نماید.

8. یااین که گناهی رااز روی شرم و حیا ترک نماید.

و در روایت دیگری پیامبر اکرم(ص) ضمن سفارشهایی به اباذر می فرماید:

... یااباذر کل جلوس فی المسجد لغوالا ثلاثه : قرائه مصل ,

ای اباذر! هر نشستی در مسجد لغو و بیهوده است , مگر گزاردن نماز, ذکر و یاد خدا, پرسش از آنچه که انسان نمی داند.

تبلیغ و مسجد در تاریخ

با نگاهی به تاریخ صدراسلام و زندگی پیامبر[ص] و خلفاء وامام علی[ ع] که بر کشوراسلامی حکومت می کردند در می یابیم که مسجد, علاوه بر محل نیایش و برقراری نمازهای یومیه , مرکز فرماندهی , بسیج و رهسپاری سپاه اسلام به میدانهای نبرد, حل و فصل و مشکلات , قضاوت و رسیدگی به ایتام , تعلیم و تعلم و مهمتراز همه مرکز تبلیغ اسلام واحکام آن نیز بوده است .

آموزش و تبلیغ دین از مسجدالنبی , که در عصر نبوت و خلفاء بنای بسیار ساده ای داشت , آغاز شد. مسجدالنبی در صدراسلام مرکز و مجمع تازه مسلمانانی بود که برای نیایش , حل مسائل جدید,استماع سخن وحی و آموزش معارف واحکام اسلامی .اکثر خطبه های پیامبراسلام[ ص] که مشتمل به مسائل گوناگونی است در مسجدایراد شده است .

بنابراین , مسجد در صدراسلام تنها مرکزی برای نیایش و پرستش نبود, بلکه تمام معارف واحکام اسلامی در آنجا تبلیغ می شد. همه گونه تبلیغات علمی و دینی , حتی خواندن و نوشتن در آنجاانجام می گرفت . هیئت هایی که برای تحقیق و شناخت اسلام ازاطراف واکناف می آمدند در مسجد بر پیامبر گرامی اسلام[ ص] وارد می شدند و سوالات خود راازایشان می پرسیدند 8 تا آغاز قرن چهارم اسلامی , مساجد در غیراوقات نماز حکم 9.مدارس امروزه را داشت و بسیاری از بزرگان علم و دانش و روسای مذاهب خمسه , جلسات درس خود را در مساجد برگزار می کردند.

1. عزالی از مکحول نقل می کند که : ده تن او صحابه رسول خدا[ص] گفته اند که ما در مسجد قبا سرگرم فراگیری دانش بودیم که ناگهان پیامبر خدا در آنجا حضور یافت و فرمود:

[آنچه می خواهید بیاموزید و خدای شما را پاداش ندهد مگر آن که به کار ببندید آنچه را فرا می گیرد]. 10

2. رویداد دیگری که بر وجود فعالیت علمی و تبلیغی در مسجد, در زمان پیامبر[ص] , دلالت دارداین است که : (رسول خدا[ص] ) روزی وارد مسجد شدند و دیدنداز جمع حضار دو حلقه تشکیل شده است : یکی حلقه به ذکر و عبادت مشغول آن یکی به تعلیم و تعلم سرگرم . چون نیک نگریست گفت : هر دو گروه کردار نیک دارند,اما من برای تعلیم فرستاده شده ام :

کلاهما علی خیر ولکن بالتعلیم ارسلت .

و خود در حلقه ای که سخن از تعلیم و تعلم بود, نشست 11 .

روشن است که تعلیم و تعلم دراوائل ظهوراسلام دراین مساجد, منحصر به علوم دینی و مذهبی بود و نوعا در سطح ساده ای تدریس می شد, ولی پس از آن , علوم و فنونی که از همان دانشها و معارف سرچشمه می گرفت در مساجد راه یافت و از همین مساجد برای تدریس آن استفاده می شد.

3. تا زمان خلیفه دوم که مرزهای اسلامی از حدود جزیره العرب فراتر نرفته بود, مراکز فعال تعلیمات اسلامی مسجدالنبی , در مدینه و مسجدالحرام در مکه بود.ازاواخر دهه دوم هجری باافزایش چشمگیر دامنه فتوحات مرزهای اسلام از شرق و غرب گسترش یافت و جمع کثیری به آیین اسلام گراییدند که در زبان و نژاد بااعراب مسلمان مغایرت داشتند.ازاین زمان , آموزش زبان عربی برای درک معانی آیات قرآن و تعالیم آن در سرزمین های فتح شده آغاز گردید و آن دسته ازاصحاب پیامبر و تابعین ایشان که دعوت به اسلام و تعلیم مبانی دین را بر حضور در صحنه ای پیکار ترجیح می دادند, در مساجد نو بنیاد در آموزش پرداختند.این مساجد,ابتدا در شهرهای کوفه , بصره , حیره , مداین , بنیاد گردید و به دستور خلیفه دوم , برخی از صحابه رسول خدا مامور اقامه نماز و آموزش قرآن و مسائل دین شدند . 12

4. در زمان خلافت علی[ ع] , که مرکز حکومت از مدینه به کوفه انتقال پیدا کرد, مسجد کوفه مرکز نشراسلام و تبلیغ دین اسلام شد. اکثر خطبه هایی که از علی[ ع] در نهج البلاغه به وسیله سیدرضی[ ره] جمع آوری شده و مشتمل بر دستورهای اعتقادی ,اخلاقی ,اقتصادی , سیاسی و...است در مسجدایراد شده است .

5. باانقراض حکومت اموی و تشکیل حکومت عباسی , تحولی شگرف در زندگی علمی واجتماعی مسلمانان , بویژه شیعه آغاز گردید. دراین دوره , مبانی دین اسلام بویژه مذهب تشیع , به وسیله امام باقر وامام صادق(ع) توضیح و تدوین گردید. فرصتی دست داد که امام صادق(ع) , فارغ از مزاحمتهای حکام اموی و عباسی به تبلیغ واستحکام مبانی دین اسلام بپردازد.

شیخ مفید(ره) کسانی که از محضر آن امام بزرگواراستفاده کرده اند بالغ بر چهار هزار نفر می داند.

واین شاگردان از مسجدالنبی مرکز درس امام صادق علوم اسلامی را به دیگر مراکز و مسجد کوفه و شهرهای دیگر برده اند.

نجاشی از حسن بن علی الوشاء کوفی , روایت کرده که دراین مسجد, محضر نهصد دانشمند را درک کردم که هر یک می گفت : جعفربن محمد برایم حدیث کرد:

انی ادرکت فی هذاالمسجد (مسجد کوفه ) تسعماه شیخ , کل یقول حدثنی

مسجد و تبلیغ در نگاه عالمان

1. آیه الله بروجردی[ ره] از مساجد به عنوان مراکزارشاد و هدایت یاد می کند و می فرماید:

کانوا فی بادی الامر یعملون بوظائف السیاسیه فی مراکزالاشاد و

درابتدای امر, حل و فصل مسائل سیاسی در مراکزارشاد و هدایت مانند مساجد صورت می گرفته است . دراین بیان نقش اصلی مساجد, همان ارشاد و هدایت در نظر گرفته شده و حل و فصل مسائل سیاسی به عنوان یک کار فرعی .

2.امام خمینی[ رض] دراین زمینه می فرماید:

مسجد در صدراسلام , مرکز جنبش حرکت های اسلامی بود.از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است . و درادامه سخن , خطاب به هیئت اعزامی از عربستان می فرمایند:

[...شما که ازاهالی مسجد واز علماء مسجد هستید, باید پیروی از پیامبراسلام[ ص] واصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و برای قطع ایادی شرک و کفر و تایید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار بدهید]. 15

3.استاد شهید مرتضی مطهری می فرماید:

[مسجد مدینه در صدراسلام , تنها برای اداءفریضه نماز نبوده , بلکه مرکز جنب و جوش و فعالیت های دینی واجتماعی مسلمانان همان مسجد بود. هر وقت لازم می شداجتماعی صورت بگیرد, مردم را به حضور در مسجد دعوت می کردند. و مردم از هر خبر مهمی در آنجا آگاه می شدند و هر تصمیم جدیدی گرفته می شد در آنجا به مردم ابلاغ می شد]. 16

کنترل مساجد

با توجه به مرکزیت تبلیغی مساجد بوده است که شایستگی تاسیس و تصدی مسجداز جانب نااهلان وافراد غیرمعتقد و غیرپای بند به دین نفی شده است :

ما کان مشرکین ان یعمروا مساجد الله . 17

مشران حق ندارند که مساجد خدا را تعمیر کنند, بلکه این حق از آن کسانی است که نیتی به جز خدا و هدفی جزاعلام کلمه توحید و نشراسلام را نداشته باشند 18 .

و با کسانی که خواسته اندازاین مرکز تبلیغی سوءاستفاده نمایند, به شدت برخورد شده است . چنانچه ورشکستگان سیاسی (منافقین ) درصدد برآمدند که ازاین حربه به نفع خوداستفاده کنند واز مسجد علیه مسجد واسلام فعالیت کنند که پیامبر گرامی اسلام[ ص] به وسیله وحی از توطئه آنان آگاه شد و با همه احترامی که برای مسجد قائل بود دستور داد که آن مرکز را نابود سازد و به آتش بکشند چرا که منافقین آن مسجد را برای جنگ با خدا و رسول بنا نهاده بودند . 19

متاسفانه پس از پیامبراکرم[ ص] نیز سوءاستفاده ازاین مرکز تبلیغی همچنان ادامه پیدا کرد, تا جایی که معاویه ازاین پایگاه برای کوبیدن علی[ ع] استفاده می کرد. سلاطین بنی امیه و بنی العباس , برای ظاهرسازی و فریب مردم , مساجد را به صورت خیلی اشرافی تزیین می کردند و مساجد رااز نقش اصلی و هویت و رسالت خویش , که تبلیغ اسلام راستین بود, دور می ساختند.این حرکت سوء همچنان ,از جانب سلاطین جورادامه دارد.

در کشور ما نیز, مساجد, رسالت اصلی خود رااز دست داده بودند که با رهنمودهای پیامبرگونه امام راحل , مساجد,احیاء شد واز مساجد به عنوان اولین و محکمترین سنگرهای تبلیغاتی و مبارزاتی علیه شاه و استعمارگران استفاده شد, تااین که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید, ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی , دشمن , که از نقش مساجد در آگهی بخش و تحرک آفرینی آگاه شده است , برنامه هایی جهت دوری مردم , بویژه نسل جوان از مساجد واجتماعات اسلامی داردازاین روی ,امام امت[ قدس سره] می فرماید :

[مسجدها را خالی نکنید... شیطانها...از مسجد می ترسند... اجتماعتان را حفظ کنید و مساجد را محکم نگهدارید] 20 .

نتیجه :

با توجه به نقشی که برای مساجد یادآور شدیم ,اینک بر مسلمانان , بویژه مسوولان نظام جمهوری اسلامی و روحانیون و روشنفکران متعهد اسلامی است که برای تداوم نقش مساجد و حفظ ملاکهایی که اسلام برای مساجد ذکر کرده تلاش کنند و نگذارند عده ای سودجو و دنیاپرست , ریاکار و... در صف بنیان گذاران و متصدیان مساجد قرار گیرند که تصدی و بنیان مساجد به دست این عده , پیامدهای زیانباری را به دنبال دارد. علاوه بر آن , نگذارند که مسجد و منبر و محراب دراختیار عده ای قرار گیرد که ازابتدایی ترین مسائل اسلامی باخبرند و یا مبلغ اسلام آمریکائی اند.

برای بازگرداندن نقش اصلی مسجد, به مسجد بایدانقلابی ژرف در تمام ابعاد مسجد و تحولی عظیم در طرزاداره و برنامه ریزی آن به وجود آید و بنیانگذاران , متصدیان , خطبا, وامام جماعتهای بی درد و بیگانه از اسلام اصیل و ناب محمدی به وسیله مراکز ذی صلاح طرد شوند.

و با توجه به مسوولیت همگانی مسلمانان , بویژه روحانیون در بالا بردن آگاهیهای مکتبی و مذهبی و سیاسی مردم برای تداوم انقلاب اسلامی و اهداف و آرمانهای بلندامام خمینی , قدس سره ,اجتماع برادران و خواهران , در مساجد و کار فرهنگی و سیاسی و آموزشهای نظامی مناسب , ضروری و لازم است ,امام خمینی , قدس سره , دراین زمینه می فرماید:

[بایداجتماعات در مساجد و محافل مذهبی هر چه بیشتر و با شکوهتر بر پا شود واهل منبر و خطبای محترم به روشنگری و سازندگی هر چه بیشتر قیام ,اقدام نمایند]. 21

نماز جمعه

نماز جمعه راازابعادی چند می توان مورد بحث و بررسی قرار داد, آن ابعاد عبارتنداز:

1. اهمیت نمازجمعه .

2. پیشینه تاریخی نمازجمعه .

3. چگونگی نمازجمعه .

4. شرائط نمازجمعه .

5. شرائط امام جمعه .

6. لزوم شکوه نمازجمعه .

7. خطبه نمازجمعه .

8. نمازجمعه و موضع گیری دشمنان اسلام ,

9. نقش هدایتی نمازجمعه .

و...

ما دراین بخش قصد بررسی همه ابعاد را نداریم . هدف تنها تبین نقش هدایتی و تبلیغی نمازجمعه است ,ازاین روی , با مقدمه ای کوتاه همان جهت را پی می گیریم .

در متون دینی ما,ازاصل نماز, تعابیر گوناگون و زیبایی شده است .

دراین تعابیر, گاه , نماز به عمود خیمه تشبیه شده که با شکستن آن , تمامی خیمه دین فرو خواهد ریخت .

و گاه , به نهر آبی تشبیه گردیده که انسان مسلمان , هر روز پنج نوبت روح خود را در آن شستشو داده واز پلیدیها می زداید.این تعابیر, هر کدام بیانگر میزان رابطه نماز بااصل دین و نقشی است که نماز در جهت تقویت و رشدانسانها دارداین پیوند و رابطه در نماز چند برابر می گردد.

از همین روی , برای شرکت در نمازجمعه پاداشهایی بسیار بزرگ از قبیل : آموزش و رهایی از آتش , آسانی حساب در قیامت , ثواب حج , ثواب یک سال نماز و روزه و... در روایات رسیده ازائمه معصومین[ ع] در نظر گرفته شده است 22 .

و برای شرکت نکردن در آن تهدیدهای سخت و شدیدی در متون دینی وارد شده است 23 .

دراهمیت نمازجمعه همین بس که زندانی هم باید در مراسم نمازجمعه شرکت کند, تااو هم روح خود را شستشو داده و آگاهیهای لازم را فراگیرد و زندان مانع رشد فکری و معنوی او نشود. به روش و گفتار ائمه هدی[ ع] دراین زمینه توجه کنید:

امام صادق[ ع] نقل می کند که : علی[ ع] زندانیان را با ضمانت اولیاء آنان از زندان آزاد می ساخت تا در نمازجمعه شرکت جویند 24 .

همچنین آن حضرت می فرماید:

آوردن زندانیان برای شرکت در نمازجمعه و نمازعید و سپس بازگرداندن آنان به زندان از وظایف حکومت اسلامی است 25 .

پیامبراسلام[ ص] به صاحبان کار دستور داده است : مانع شرکت کارگران در مراسم نمازجمعه نشوند 26 .

نقش تبلیغی نمازجمعه

نمازجمعه , دارای دو رکن اساسی است : رکن اول آن اجتماع مردم برای برگزاری نمازجمعه است که دراین جهت توصیه ها و تاکیدهای فراوانی برای حضور در نمازجمعه و هر چه باشکوه برگزار کردن آن داریم .

رکن دوم , که پایه واساس نمازجمعه است , محتوا و مضمون آن است که در خطبه های خطیب جمعه متجلی می شود.

خطبه در نمازجمعه ,از مهمترین اجزای نمازجمعه و جایگزین دو رکعت از نمازاست . چنانچه امام صادق[ ع] دراین زمینه می فرماید:

علت این که نمازجمعه , دو رکعت است , وجود دو خطبه است . خطبه ها, نمازاست تا وقتی که امام از منبر پایین آید 27 .

و در جای دیگر می فرماید:

لاجمعه الا بخطبه وانما جعلت رکعتین لمکان الخطبتین . 28

نمازجمعه , بدون خطبه صحیح نیست . به خاطر خطبه ها,این نماز با دو رکعت انجام می گیرد.

با نگاهی گذرا به سیره پیامبر[ص] و علی[ ع] و گفتارائممه معصومین[ ع] و فقهاء در می یابیم که برامام جمعه لازم است که از درد و رنج مسلمانان ,ازاوضاع کشورهای اسلامی ,از ترفندهای دشمنان اسلام و خلاصه آنچه را به حسب زمان و مکان گاهی از آن , برای امت اسلامی لازم و ضروری است , سخن بگوید و مردم را در جریان مسائل روز قرار بدهد و آنان را موعظه وارشاد نماید و تقویت مبانی دینی و مذهبی و رشد سیاسی فرهنگی آنان را در نظر داشته باشد.

امام رضا(ع)در این زمینه میفرماید:

انما جعلت الخطبه یوم الجمعه لان الجمعه شهد عام فارادان یکون

خطبه در روز جمعه تشریع شده است ,از آن جهت که جمعه از روزهای اجتماع مردم است .از نظراسلام , همه مکلفین باید در آن اجتماع حضور یابند. خداوند با تشریع این دستور,اراده کرده است که توسط زمامداران , مردم دراین روز موعظه وارشاد گردند و به نیکیها ترغیب واز بدیها بازداشته شوند.

همچنین حاکمان اسلامی و یا خطیب وامام جمعه منصوب از طرف او مردم را به مصالح دینی و دنیوی خود, هدایت سازد وازاخبار واحوادث جهانی , که برای آنان مفید و یا پیش گیرنده از زیان آنان است آگاه سازد.

امام رضا(ع)در ادامه گفتار میفرماید:

[علت این که دو خطبه در نماز جمعه باید خواننده شوداین است که : در یکی به حمد و ثنای الهی پرداخته شود و در دیگری حوائج مردم خطرهایی که مردم را تهدید می کند بیان شود و برای مردان و زنان با ایمان دعا و طلب آمرزش شود و آنچه که لازم است ازاوامر و نواهی به مردم ابلاغ شود. و آنچه باعث صلاح و فساد مردم است یادآوری گردد]. 30

امام خمینی[ ره] در تحریرالوسیله درباره محتوای خطبه های نمازجمعه چنین می فرمایند:

[سزاواراست که امام جمعه , در ضمن خطبه هایش آنچه را که مصلحت دین و دنیای مسلمانان است بیان دارد واز آنچه که در کشورهای اسلامی و غیراسلامی می گذرد و به زیان و یا سود آنان است و آنچه که مسلمانان در زندگی دنیوی واخروی به آن نیاز دارند, مطلع سازد وازامور سیاسی واقتصادی که دراستقلال و آزادی آنان دخالت دارد و چگونگی رفتار آنان با سایر ملتها سخن بگوید و آنان رااز مداخله دولتهای ظالم و استعمارگر درامور سیاسی واقتصادی , که منجر به استعمار واستثمار آنان است , آگاه گرداند

خلاصه : نمازجمعه و دو خطبه آن , مانند حج و عیدین و غیره از مواقف عظیمه برای مسلمانان است , ولی متاسفانه مسلمانان از وظایف و مواقف مهم سیاسی این عبادت غافل و ناآگاهند]. 31

موضوع گیری دشمنان

از آنجا که این اجتماع عظیم در آگاهی و رشد مسلمانان نقش بسزایی دارد, دشمنان اسلام , بویژه مسلمانان نماها (منافقین ) درطول تاریخ با ترفندهای گوناگون سعی درایجاد خلل در صفوف به هم فشرده نمازجمعه نموده اند. آنان با بهانه های مختلف دراین مراسم شرکت نمی جسته اند تا باایجاد شکاف در بین مسلمانان به اهداف شوم و ضدانسانی خود برسند.

پیامبرگرامی اسلام[ ص] , توطئه این بدسیرتان را بر ملا کرده و می فرمایند:

من ترک ثلاث جمعات من غیر عذر کتب من المنافقین. 32

آن کسی که بدون عذر سه نوبت نمازجمعه را ترک کنداز منافقین شمرده می شود.

امام باقر[ ع] , دراین زمینه می فرماید:

صلوه الجمعه فریضه والاجتماع الیها مع امام العدل فریضه فمن ترک

ثلاث جمعه علی هذا فقد ترک ثلاث فرائض و لایترک ثلاث فرائض من غیر عذر و لاعله الا منافق . 33

نمازجمعه واجتماع برای آن , باامام عادل واجب است اگر کسی بدون عذر, سه جمعه را, پی در پی , ترک کند سه فریضه را ترک کرده است و جز منافق , سه فریضه را, بدون علت , ترک نمی کند.

نقش نمازجمعه در تداوم انقلاب

رمز پیروزی انقلاب اسلامی واستقامت مردم در برابر مشکلات طاقت فرسا و مقاومت در برابرابرقدرتها,ایمان ,اتحاد و رهبری قاطع امام امت[ ره] بود. همانگونه که این عوامل در پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشت برای تداوم انقلاب نیزاین عوامل ضروری است .اجتماعات نمازجمعه فرصت بسیار خوبی است که ائمه جمعه می توانند به وسیله خطابه های خود, ایمان واعتقاد مردم را تقویت کنند و مبانی دینی آنان رااستحکام بخشند و آنان را به وحدت و همبستگی بیشتر دعوت کنند و عوامل تفرقه و جدائی را دراین مجامع یادآوری نمایند .

بنابراین باید با تشکیلات و برنامه ریزی دقیق ازاین اجتماعات , هر چه بیشتر, در جهت تحکیم پایه های انقلاب اسلامی واعتلای کلمه حق و نمایاندن چهره حقیقی اسلام و جمهوری اسلامی و شناساندن حکومت اسلامی و خنثی کردن توطئه های دشمنان کینه توزاسلام استفاده گردد.

برای بهره های لازم ازاین گونه اجتماعات امور ذیل یادآوری می شود:

1.امت اسلامی براساس وظیفه دینی سیاسی خود, به دوراز جریانات , برای حفظ کیان اسلام وانقلاب اسلامی در نمازجمعه شرکت می کنند بنابراین ,ائمه جمعه , بایداز موضع گیریهای گروهی و حزبی اجتناب نمایند, تا محورامت حزب الله , در هر شهر واستان باشند.اگرائمه جمعه ازاین اصل عدول کنند در نقش اصلی خود, که همان هدایت و رهبری فکری سیاسی مذهبی مردم مسلمان منطقه است , موفقیت چندانی نخواهند داشت .

2.ائمه جمعه باید با مطالعه دقیق و عمیق نسبت به جریانات سیاسی و مسائل موردابتلای جهان , به خطبه ها عمق بیشتری ببخشند. با طرح مسائل لازم , درابعاد گوناگون :اعتقادی ,اخلاقی و سیاسی سعی کنند هر جمعه به شرکت کنندگان , آگاهی و آشنایی بیشتری نسبت به معارف زندگی ساز اسلام و مسائل روز و جهان اسلام بدهند.

با نگاهی به نمازجمعه و مقایسه آنها با یکدیگر به روشنی در می یابیم که کیفیت نمازجمعه از حیث غنا واتقان خطبه ها و... باعث جذب بیشتر مردم به نمازجمعه و برعکس خطبه های شعاری و بی محتوا و یا کم محتوا, موجب سردی مردم شده است .

3. برای صرفه جویی در وقت و برای یادآوری و طرح آنچه که بیان و ابلاغ آن لازم است تنظیم و دسته بندی مطالب و آمادگی قبلی ,امری است لازم و ضروری .

بدون تردید, دراین صورت , فراگیری و ثمردهی و جاذبیت آن بیشتر خواهدبود.

4. موضوعات قابل بحث و سخنان ناگفته بسیار است . چون در نمازجمعه وقت محدوداست , لازم است ائمه جمعه مطالب خود را براساس اولویت ها دسته بندی کنند به آن مطلبی که ازاهمیت بیشتری برخورداراست بهای بیشتری بدهند.

5. در نمازجمعه همه اقشار مردم از بی سواد و با سواد, فرهنگی و غیرفرهنگی شرکت می کنند, لازم است ائمه جمعه مراعات حال همگان را نموده و طوری سخن بگویند که قابل استفاده برای همگان باشد. قرآن و روایات ماثوره ائمه معصومین[ ع] در طرح معارف , بهترین الگوست . مشکل ترین براهین علمی را در قالب ساده و همه کس فهم بیان می کنند. امام خمینی[ ره] نیز در طرح مسائل و معارف اسلامی می تواندالگوی بسیار خوبی برای ما باشد.

6. برای تاثیرگذاری و ثمردهی بیشتر خطبه ها,ائمه جمعه باید مقتضای حال را رعایت کنند و به گرمی و سردی هوا خستگی مردم و... توجه داشته باشند.

عدم توجه به این اصل در برخی از موارد, باعث پیامدهای زیانباری خواهد شد که به هیچ وجه قابل جبران نیست و خطابه ها نه تنها مفید و با ثمر نخواهد بود که باعث فرار و بدبینی مردم خواهد شد.

اینها برخی از نکات است که ائمه جمعه باید برای بهره گیری لازم از این اجتماعات و جذب مردم و تاثیرگذاری هر چه بیشتر به آن توجه داشته باشند. علاوه براین , باید برای برنامه های فرهنگی و تبلیغی دیگر دراین مراسم بزرگ و با شکوه بهره لازم برده شود.

نماز عیدین

ما دراینجا نیز قصد بررسی همه ابعاداعیاد و نماز عیدین را نداریم . ما دراینجا فقط اشاره ای به نقش هدایتی نماز عیدین است .

عید سعید قربان و فطر, دو عید حقیقی است و دو عید رسمی مسلمانان جهان است . با نگاهی کوتاه به کتب ادعیه و روایات ماثوره از پیامبر[ص] وائمه معصومین[ ع] در می یابیم که این دو عید,از دیدگاه اسلام ,از قداست وارزش ویژه ای برخوردارند. عید واقعی دراسلام , هنگامی است که انسانها, با طرد شیطان و هواهای نفسانی به سوی پروردگار رحمان بازگشت نموده باشند. و به عبارت دیگر, عید دراسلام جشن بازگشت به فطرت ناب انسانی و دوری جستن از گناه و زشتیها و یادآوری پیوند درونی انسان با خداست .

نمونه عالی این ارزشها, در دو عید قربان و فطر متجلی است که پس ازانقلاب روحی روزه و مناسک حج برگزار می شود.

و نماز عیدین که در پایان دو جنبش و تحول روحی عظیم بر پا می شود, نه تنها جشن رهایی از گناه و پیوستگی به خداست , که مجمعی بزرگ و یک مانور سیاسی است , مانوری که در سرنوشت سیاسی اجتماعی و فرهنگی مسلمانان سهم بسزایی دارد. چنانکه مفسر گرانقدر مرحوم علامه طباطبائی[ ره] می نویسد:

[فان العید من شانه ان یجمع الکلمه و یجدد حیاه المله و ینشط نفوس العائدین و یعلن کلها عاد عظمه الدین]. 34

عید موجب وحدت کلمه , تجدید حیات ملت و نشاط جامعه و یادآور عظمت و نقش دین است .

نماز عیدین , همانند نماز جمعه , دارای دو خطبه است , بااین تفاوت که خطبه های نمازعیدین پس از نماز خوانده می شود. دراین خطبه ها همانند نمازجمعه , خطیب آنچه را مسلمانان با آن روبرو هستند و دانستنش لازم و ضروری است , مطرح می سازد و همگان را در جریان مسائل مسلمانان قرار می دهد. در ضمن پند واندرز و بیان مسائل سیاسی و اجتماعی , در عید فطراحکام زکاه فطر و در سخنرانی عید قربان ,احکام قربانی و موارد مصرف آن را برای مسلمانان بیان می کند.

از آنجا که خطبه های نماز عیدین , همانند نمازجمعه است ,از جهت مضمون و محتوا, به شرح و تفصیل بیشتر آن می پردازیم .

ولی برای ثمربخشی این دو مجمع عظیم اسلامی , اصولی را که به عنوان یادآوری و تذکر در پایان بحث نمازجمعه ذکر کردیم دراین دواجتماع نیز باید مراعات شود.

متاسفانه این مراسم با شکوه (نمازجمعه , عیدین ) در طول تاریخ اسلام , به جزایامی کوتاه , دراختیار حکام نالایق و جائر بوده است و آنان ازاین اجتماع و نیایش دسته جمعی در جهت تقویت پایه های حکومت جائرانه و ضدمردمی خود,استفاده می کرده اند و صاحبان اصلی آن ازاین مراسم محروم بوده اند.

امام باقر( ع ) آن روزگار اندوهناک را چنین به تصویر می کشد:

...یا عبدالله مامن یوم عیدالمسلمین ( اضحی و فطر ) الا و هو

یجدوالله الال محمد(ص) فیه حزنا. قال : قلت : ولم ؟ قال :انهم یرون حقهم فی ایدی غیرهم . 35

عیدی (فطر و قربان ) بر مسلمانان نمی گذارد مگر کن که یادآور اندوه دودمان پیامبر(ص) است .

عبدالله سوال کرد چرا؟

در پاسخ فرمودند: زیرا حق و پایگاه خویش را در کف دیگران مشاهده می کنند.

امروز که با رهنمودهای پیامبرگونه امام خمینی[ ره] و توفیق خداوند, این مراسم عظیم دراختیار صاحبان اصلی آن , درایران اسلامی , قرار گرفته است , بر ملت و دولت و حوزه های علمیه , بویژه سخنرانان این مجالس است که ازاین شعائرالهی و فرصت های خدادادی , به بهترین وجه سود جسته وامت اسلامی را به وظائف و مسوولیتهای خود آشنا سازند و فلسفه این اجتماعات را برای مردم بیان کنند و با برنامه ریزی حساب شده , پیام اسلام راستین و زندگی ساز رااز طریق این مجامع به گوش ملت عزیزایران و مسلمانان جهان برسانند و در راه تحکیم و تداوم انقلاب و پایه های حکومت اسلامی و برقراری حکومت بین الملل اسلامی حداکثراستفاده را بنمایند.

حج مهمترین پایگاهتبلیغاتی

حج , دارای ابعاد و جهات گوناگون است . حج عبادت و پرستش حق است , در بهترین و زیباترین صورت ممکن . حج نیایش در برابر خدای با عظمت است , در بهترین شکل . عبادت و پرستش حق و نفی و پرستش غیراو, در تمامی اعمال حج نمایان و آشکاراست . حج دارای ابعاد: معنوی , سیاسی , فرهنگی ,اجتماعی ,اقتصادی است ولی آنچه ما دراین بخش در پی آنیم , اشاره ای به نقش تبلیغی این کنگره عظیم اسلامی است . آیات و روایات , سیره پیامبر[ص] وائمه معصومین(ع) مبین این نکته است که از مهمترین فوائد حج , تبلیغ و رساندن پیام اسلام است .

سخن را دراین بعداز حج ,از قرآن کریم و دعوت موسس کعبه حضرت ابراهیم(ع) , برای زیارت خانه خدا آغاز می کنیم :

1-واذن فی الناس یاتوک رجالا و علی کل ضامر یاتین من کل فج

ما, به ابراهیم گفتیم : مردم را به حج دعوت کن , تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغراز راه دور بیایند و شاهد منافع گوناگون خویش دراین برنامه حیات بخش باشند و خدای را در روزهای معین یاد کنند.

ازاین که جمله[ لیشهدوا منافع لهم] در برابر[ یذکروااسم الله] آمده است می فهمیم که حج دارای دو بعداست : بعد عبادی که در ذکر و یاد خدا, تجسم و تبلور می یابد و بعداجتماعی که مشاهده منافع , بیانگر آن است . واژه منافع , بدون قید و مطلق آمده است , تا شامل هر نوع منفعت :اعم ازاقتصادی , سیاسی , فرهنگی و تبلیغی باشد.اگر تزکیه و تقرب الی الله منفعت است , بیان معارف اسلام و دعوت مردم به اسلام ناب محمدی[ ص] دعوت به اتحاد, دعوت به تحرک و مبارزه با ظلم و ظالم , بیان مشکلات مسلمانان و چاره جویی برای آن , نیزاز بزرگترین منافع است .

شیخ محمود شلتوت در تفسیراین آیه شریفه می گوید:

[....منافعی که حج وسیله شهود و تحصیل آن می باشد و به صورت نخستین فلسفه حج در آمده است , یک مفهوم گسترده و جامعی است که هرگز در نوع و یا خصوصیتی خلاصه نمی گردد, بلکه این جمله با عمومیت و شمولی که دارد, همه منافع فردی واجتماعی را در بر می گیرداگر تزکیه نفس و تقرب به سوی خدا منفعت است , مشاوره و ترسیم خطوط گسترش علم و فرهنگ نیز منفعت است .اگراین دو منفعت به شمار می روند دعوت مسلمانان به اینکه همگی توان خود را در گسترش اسلام متمرکز سازند نیز, منفعت به شمار می رود...این منافع به مقتضای زمان واوضاع مسلمانان , در هر زمان فرق می کند]. 37

نکته قابل دقت در آیه شریفه این است که : خداوند, تبارک و تعالی , جمله[ یشهدوا منافع لهم]... را که بیانگرابعاد سیاسی ,اجتماعی , نظامی , فرهنگی , تبلیغی واقتصادی حج است , بر جمله[ یذکروا اسم الله]... که ترسیم گر بعد عبادی آن است مقدم داشته است واین می فهماند که بعد سیاسی فرهنگی حج ازاهمیت بیشتری برخورداراست , بنابراین , حج را نباید یک عبادت محض بدون این که با زندگی پیوندی داشته باشد, به شمار آورد

.2 ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکا و هدی للعالمین فیه

نخستین خانه ای که برای مردم بنا شد, در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است . دراین آیه شریفه بر هدایتگری کعبه تاکید شده است .

بعد تبلیغی حج از نگاه روایات

روایات ماثوره از پیامبرگرامی اسلام[ ص] وائمه معصومین[ ع] دراین بعداز حج (تبلیغی ) بسیاراست که ما آنها را به چهار دسته تقسیم نموده واز هر بخشی به ذکر نمونه ای اکتفاء می نماییم .

1. برخی از روایات , شناخت اسلام و شناساندن آن , شناخت آثار رسول خدا[ص] واخبار او, شناخت سیره و روایات ائمه معصومین[ ع] راازاساسی ترین و مهمترین اهداف این مراسم بزرگ ذکر کرده انداز جمله :

امام صادق(ع) می فرماید:

فجعل فیه الاجتماع من المشرق والمغرب لیتعارفوا و لتعرف آثار

در سرزمین مکه , اجتماعی از شرق و غرب پدید آورد, تا همدیگر را بشناسند و آثار رسول خدا[ص] واحادیث واخباراو شناخته شود و در آنجا مورد تذکر قرار گیرد تا فارموش نشود و در آنجا مورد تذکر قرار گیرد تا فراموش نشود. اگر هر گروهی به آنچه در سرزمین های خود جریان دارد تکیه می کردند نابود می شدند و شهرها رو به ویرانی می گذاشت وامر تجارت و بازرگانی به تباهی می گرائید و گزارشات واخبار به دست افراد نمی رسید,این است فلسفه حج .

بااندک توجه به این روایت وامثال آن , می فهمیم که حج دارای ابعاد علمی , سیاسی , و فرهنگی واقتصادی است . در حقیقت موسم حج حلقه اتصالی است میان مسلمانان که ازاین طریق به شناخت اسلام راستین , اسلام رسول الله[ ص] می پردازند واخبار واوضاع جاری جهان را مورد نقد و بررسی قرار داده و به تبادل نظر می پردازند.

امام رضا[ ع] ضمن بر شمردن آثار و فوائد حج می فرماید:

... مع مافیه من التفقه و تقل اخبارالائمه الی کل صقع و ناحیه

از فوائد حج , تفقه و شناخت دین و گرفتن پیام واخبارائمه معصومین[ ع] و رساندن آن به همه نقاط دور دست و همه شهرها می باشد. سپس امام رضا[ ع] به آیه شریفه[ فلولا نفر من کل فرقه]... استشهاد می کند.

امام , بااستشهاد به این آیه شریفه کسانی که توفیق این سفرالهی را پیدا می کنند تشویق و ترغیب می کند که بایدازاین پایگاه عظیم توحیدی بهره های لازم را ببرند واسلام زندگی ساز و تحرک آفرین را بشناسند و حلال و حرام آن را بیاموزند و در بازگشت , به عنوان یک مبلغ دین , آنچه را آموخته اند برای مردم تبین و تشریح کنند, تا مردم از سخنان آنان پند واندرز گرفته و تحدیز شوند.

2. برخی دیگراز روایات به طور مطلق , کعبه را موجب تحکیم و تقویت دین می داند.این گونه تعابیر, پیوند مستقیم با بعد تبلیغی , هدایتی حج دارد.از جمله :

علی(ع) , در نهج البلاغه , مراسم حج رااز عوامل پیشرفت اسلام و نیرومند ساختن مبانی دین معرفی کرده می فرمایند:

الحج تقویه للدین . 410

حج تقویتی است برای اسلام .

و نیز می فرماید:

جعله سبحان علما للاسلام . 42

خداوند حج را پرچم اسلام قرارداده است .

العلم ینصب فی الفلوات تهتدی به الضاله . 43

علم چیزی است که در بیابانهای وسیع نصب می شود تا گمشدگان به وسیله آن علامت , هدایت شوند و راه رااز بیراهه بشناسند.

علی[ ع] که می فرماید: کعبه برای اسلام علامت و نشانه است یعنی ,اگر کسانی برای شناخت اسلام راستین علامت و نشانه بخواهند, بایداز علامت و نشانه کعبه استفاده کنند و به خواسته خویش دست یابند. مسلمانان با شرکت در مراسم حج , مناسک واعمال آن را فرا می گیرند و با بخشی از اسلام آشنا می شوند و با تماس و شرکت دراجتماعات و بهره از مجالس علمی و دینی با بقیه احکام آشنا می گردند.

3.امام صادق[ ع] می فرمایند:

لایزال الدین فائما ما قامت الکعبه . 44

دین همواره قائم و برقراراست , تا هنگامی که خانه کعبه بر قرار و استوار باشد و مسلمانان عاشقانه و صادقانه به دور آن طواف کنند.

4. حضرت زهرا[ ع] در ضمن خطبه فدکیه می فرماید:

فجعل الله الایمان تطهیرا لکم من الشرک ... والحج تشیدا للدین 45

خداوندایمان را برای پاک و منزه نمودن شمااز, پرک و بت پرستی ... و حج را برای تشیید و تحکیم مبانی دینی قرار داده است .

3. دسته سوم , روایاتی است که حج مقبول را آن حجی می داند, که انسان مسلمان , ضمن انجام اعمال و مناسک خود, معالم دین و حلال و حرام خود را سوال کرده و یاد بگیرد و ولایت و دوستی خود را برامام حق عرضه داشته و برائت و تنفر خود رااز دشمنان دین اعلام نماید.

فضیل می گوید:امام باقر[ ع] به مردمی که گرد کعبه طواف می کردند نگاهی کرد و فرمود:

هکذا کانوا یطفون فی الجاهلیه انماامرواان یطوفوا بهاثم ینفروا

مردم دستور دارند که گرد خانه کعبه طواف کنند. و سپس به طرف ما بیایند و ولایت و دوستی خود را به مااعلام کنند و یاری خود را نسبت به ما عرضه بدارند. سپس این آیه را قرائت فرمود:

[دلهای برخی از مردم را متوجه ما گردان].

سدیر می گوید:امام باقر[ ع] وارد مسجدالحرام می شد و من خارج می شدم که دست مرا گرفت و رو به کعبه ایستاد و فرمود:

یا سدیرانماامرالناس ان یاتوا هذه الاحجار فیطوفوا بهاثم

مردم مامور شدند که نزداین سنگها (کعبه ) بیایند و گرد آن طواف کنند و سپس نزد ما آیند ولایت خود را نسبت به ما عرضه بدارند.

همین است گفته خداوند در قرآن که می فرماید:

انی لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدی .

من آمرزنده ام آنی که ایمان آورد و کار شایسته کند و سپس رهبری شود آن گاه با دست به سینه اش اشاره کرد و فرمود: به سوی ولایت ما رهبری شود.

و پس از آن عده ای از عالمان دینی را که به وظایف خود عمل نمی کردند, به عنوان کسانی که سد راه خدا می کنند معرفی کرد و در ادامه فرمودند:

که اگراین پلیدان در خانه خود بنشینند و داعیه نداشته باشند, عده ای از مردم گول نمی خورند و راه حق وصاحب حق را می یابند وازاواطاعت می کنند .

امام باقر[ ع] دراین روایات , حج مردمی که در مراسم حج شرکت می کنند, و تنها برای ظاهر آن اکتفا کرده و به معارف و رهبری خوداهمیت نمی دهند, حج جاهلیت نام گذاری می کند و حج راستین را حجی می داند که حج گزار وقتی به خانه و وطن و محل زندگی خود بر می گرد, نسبت به اصول عقاید و معارف خود شناخت جدیدی به دست آورده باشد. با رهبران راستین , دیدار و حلال و حرام خود را سوال کرده با آنان تجدید بیعت کرده باشد

4. دسته چهارم از روایات ,از حج به عنوان جهاد یاد کرده است . تعبیراز حج به جهاد, در روایات و در کنار هم قرار گرفتن آیات حج و جهاد 48 در قرآن بیانگرارتباط و تناسب بین این دو دسته از آیات کریمه است و آن مناسبت بیان بعد فرهنگی و تبلیغی حج است .

پیامبراسلام[ ص] می فرماید: بهترین جهاد حجی است که پذیرفته شده باشد 49 .

از پیامبراکرم[ ص] سوال شد آیا برای زن جهادی است ؟ آن حضرت فرمودند: بله . برای زنان جهادی است که در آن جنگ مطرح نیست و آن شرکت در مراسم حج است 50 .

علی[ ع] می فرماید:

حج , جهاد هرانسان ضعیفی است 51 .

این که در برخی از روایات حج , جهاد نامیده شده به خاطر تناسبی است که بین این دو وجود دارد, بدین شرح :

حج بسان جهاداست در آثار واهداف , یعنی همانگونه که هدف از جهاد اسلامی رفع موانع تبلیغ و گسترش اسلام و دفاع از مستضعفین و ستمدیدگان و مبارزه با مستکبران و ستمگران است , در مواقعی که زمینه برای جهاد این گونه نیست ,این اهداف بزرگ بایداز راه شرکت در مراسم پرشکوه حج پی گیری شود و نقشه های جهاد عملی و وسائل ارتباط و نحوه همکاری مسلمانان با یکدیگر و موقف دفاع عملی آنان در برابر توطئه های دشمنان دین در همین موسم طرح ریزی شود.

امام امت[ ره] در فرازی از رهنمودهای پیامبر گونه خود (ذیحجه 1329)این ارتباط و تناسب رااین گونه بیان می کند.

...شما ای زائران بزرگوار بیت الله الحرام , که از چهار سوی عالم به طرف خانه خدا, مرکز توحید و محل وحی و مقام ابراهیم و محمد, دو ابر مرد بت شکن و پرخاشگر بر مستکبرین , شتافتید,... هان بشناسید این مراکز بزرگ را و مجهز شویداز مرکز بت شکنی برای شکستن بتهای بزرگ که به صورت قدرتهای شیطانی و چپاولگران آدم خوار درآمده اند. از این قدرتهای تهی از ایمان نهراسید و با اتکال به خدای بزرگ , در این مواقف عظیمه , پیام اتحاد و اتفاق در مقابل جنود شرک و شیطنت ببندید واز تفرق و تنازع بپرهیزد... بیایید به یک موعظه خداوند گوش فرا دهید آنجا که می فرماید:

قل انمااعظلک بواحده ان تقوموا لله مثنی و فردی .

همه قیام کنند و برای خدا قیام کنید. قیام فردی در مقابل جنود شیطان باطل خودتان و قیام همگانی در مقابل قدرتهای شیطانی ...

بنابراین , کنگره عظیم حج بهترین مکانی است که عالمان دینی باید, با آگاهی بخشی و بینش که به مسلمانان جهان می دهند, آنان را برای مقابله با توطئه های دشمنان اسلام , دفاع از مرزهای خاکی و عقیدتی اسلام آماده کنند.

سیره پیامبر

همواره در طول تاریخ سلف صالح , پیامبراسلام[ ص] وائمه معصومین[ ع] و راهبران راستین ,ازاین مراسم باشکوه بهره ها در جهت تبلیغ اسلام و دستورات حیات بخش آن برده اند و بااعمال و گفتار خود نشان داده اند که بایدازاین مجمع بزرگ , در جهت تبیین و تبلیغ اسلام و دستورات آن و تبیین توطئه ها و ترفندهای دشمنان اسلام سود جست و مردم را علیه ظلم و ستم و دفاع ازاسلام و مسلمانان به تحرک واداشت که به برخی از آنها در ذیل اشاره می کنیم :

اعلام برائت از مشرکان

اعلام پیام برائت از مشرکین , توسط علی[ ع] , در منی به دستور پیامبر گرامی اسلام[ ص] , در روز نهم ذیحجه سال نهم هجری , 52 شاهد و نمونه گویایی است که پیامبر[ص] از حج در جهت تبلیغ اسلام واعلام حمایت از حق , و بیزاری از باطل و کفر و شرک استفاده کرده است . با توجه به اسوه بودن پیامبراسلام[ ص] و جهانی و جاودانی بودن دین اسلام ,اعلام برائت از مشرکان در تمام زمانها و مکانها بر همگان واجب است واین سنت حسنه , منحصر به ایام حج نیست , هر چند که ایم حج , بهترین و مناسبترین مکان برای اعلام برائت از مشرکان و دشمنان دین اسلام است .

با نگاهی گذرا بر پیامهای حج امام خمینی[ ره] در می یابیم که آن بزرگوار,اعلام برائت از مشرکان راازارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج دانسته واز مسلمانان جهان می خواستند که درایام حج در تظاهرات اعلام برائت از مشرکان با صلابت و شکوه هر چه بیشتر شرکت کنند.

حجة الوداع

درسال دهم هجرت , پیامبر گرامی اسلام[ ص] برای آموزش دستورات حج و بخشی از تعالیم اسلام که تا آن روز ناگفته مانده بود, عازم حج شد واز مسلمان , جهت شرکت در حج , دعوت عمومی به عمل آورد. دراین سفر, آن حضرت اعمال و مناسک حج را به وسیله گفتار واعمال خود تعلیم داد و در عرفات خطبه ای خواند و برخی از تعالیم حیات بخش را تبیین کرد و توصیه های مختلفی به مسلمانان نمود 53 .

در کتب حدیث و تاریخ ,ازاین سفر به نامهای : حجه وداع , حج بلاغی , حج اسلام و حج تمام یاد شده است و هر کدام ازاین نامها روی مناسبی است , حج وداع بود زیرا پیامبر, در آن سفر, بااشاره , پایان زندگی خود رااعلام کرد و با مردم وداع نمود. حج بلاغ بود زیرا یک سفر تبلیغی بود و پیامبر در آن سفر دستورات و فرامین والائی را به مردم ابلاغ کرد. حج اسلام و تمام بود, زیرا آن حضرت دراثناء حج و پس از آن , دین اسلام , را کامل گرداند و نعمت را بر مردم باابلاغ آیه :

[ الیوم اکملت لکم دینکم]... تمام کرد. پس از آن که مراسم حج به پایان رسید, فرمان حرکت از جانب پیامبر[ص] صادر شد. در نزدیکی جحفه , که مردم متفرق می شدند, در سرزمینی به نام غدیرخم دستور داد مردم اجتماع کنند, تا پیام جبرئیل , را به مردم ابلاغ نماید:

یاایهاالرسول ماانزل الیک من ربک وان لم تفعل فما بلغت رسالته

54. آنچه از طرف خدا فرستاده شده به مردم ابلاغ کن واگرابلاغ نکنی رسالت خود را به پایان نرسانده ای .

پیامبر گرامی اسلام[ ص] در آن اجتماع با شکوه , خطبه ای خواند و علی(ع) را به جانشینی خود معرفی کرد.

سیره ائمه

پس از پیامبر گرامی اسلام , حج همواره سرچشمه بسیاری از تحولات ثمربخش و جنبشهای آزادی بخش بوده است , بخصوص در دوران خلفای اموی و عباسی مسلمانان اصلاح طلب , درانتظار فرا رسیدن حج روزشماری می کردند, تاازاجتماع مسلمانان بهره برداری کرده و علیه خودکامگی خلفای جور اقداماتی اساسی و بنیادی انجام دهند. دراین مراسم عظیم , ملتهای مسلمان , به پرخاشگری و ستیزه جویی با حکام ظالم دعوت می شدند.

دراین مورد, سخنان حسین بن علی[ ع] را در روز منی و هنگام حرکت به کربلا, به عنوا شاهد و نمونه ذکر می کنیم :

امام حسین[ ع] کنگره حج را بهترین پایگاه برای رساندن پیام اسلام و خویش به شهرهای دور دست می داند وازاین نقطه بارها برای ابلاغ پیام خویش استفاده کرده است از جمله :

امام حسین[ ع] , در منی خطابه ای مفصل در جمع علاقمندان و شخصیتهای بزرگ ,از زن و مرد,ایراد کرد و در آن به شدت از معاویه انتقاد کرد واز جمع حاضر خواست که پس از بازگشت حقانیت اهل بین را برای مردم تشریح و تبیین کنند 55 .

و نیز آن حضرت , حج را مناسب ترین نقطه برای نهضت حیات بخش خود در برابر نظام و ستمگریهای بنی امیه دانسته و حرکت خود رااز آنجا آغاز می کند. آن حضرت پس از گرد آمدن تمامی مسلمانان حج گزار,از سراسر جهان اسلام , خطابه ای ایراد می کند و در آن خطابه ,اسلام اموری و طرفداران و هواخواهان او را به مسلمانان , که در آن مراسم شرکت کرده بودند, معرفی کرده و مردم را به مبارزه و جهاد با یزید و هواخواهان او دعوت می نماید 56 .

این تنها حسین بن علی[ ع] نیست که ازاین اجتماع عظیم بهره برداری کرده , بلکه همه ائمه[ ع] ازاین مراسم بزرگ بهره برداری می نموده اند, که به نمونه ای چنداز آن اشاره می کنیم :

امام محمد باقر(ع) , به فرزندش ,امام جعفر صادق(ع) می فرماید:

اوقف لی من مالی کذا و کذاالنواب تند بنی عشر سنین بمنی ایام

ازاموال من این مبلغ واین را وقف کن برای مرثیه سرایان , تا ده سال , در منی , درایام منی , که مسلمانان در آن جمعند, شهادت واندوه نوحه گری نمایند.

دراین بیان امام محمدباقر[ ع] ,از مردم می خواهد که در مراسم حج و در جایی که مسلمانان از گوشه و کنار جهان گرد می آیند, مساله رهبری وامامت اهل بیت رااز راه سوگواری زنده نگهدارند. به عبارت دیگر, آن حضرت درصدداست که پس از خود حج گزاران از مراسم حج , در آگاهی و رشد سیاسی مردم و شناخت مردم نسبت به امامان شیعه و بازگو نمودن مصائب آنان استفاده نمایند و چهره کریه غاصبان ولایت و رهبری جامعه اسلامی را برای مردم بنمایانند.

,امام صادق[ ع] , درایام حج , چادری نصب می کرد و دانشمندان بزرگ آن روز, به حضور آن بزرگوار شرفیاب می شدند و در ضمن بهره های علمی , راه و روش تبلیغات مذهبی و مناظره با مخالفان و مبارزه با مفاسد فکری واجتماعی رااز وی می آموختند.

از جمله : شاگردان امام صادق[ ع] در همان چادر, با نظارت آن حضرت , مناظره ای طولانی را با یکی ازافراد شامی و طرفداراسلام اموی که مدعی بود: کلام , فقه و فرائض و... می داند شروع کردند و براو پیروز شدند واز در نتیجه به حقانیت امام صادق[ ع] ,اعتراف کرد و جزو طرفداران اسلام راشتین شد 58 .

امام صادق(ع) , در روز عرفه , با صدایی بلند می فرمود:

ایهاالناس ان رسول الله کان الامام ثم کان علی بن ابیطالب ثم

ای مردم ,امام و رهبر مسلمانان , رسول خدا[ص] بود و پس ازاو علی بن ابیطالب[ ع] و پس ازاو حسن و پس ازاو حسین و سپس علی بن الحسین و سپس محمد بن علی و آن گاه , من مجموعا دوازده مرتبه این جملات را تکرار کرد.

با توجه به آنچه از آیات و روایات و سیره پیامبر[ص] وائمه معصومین ( ع ) ذکر کردیم , دراسلام هیچ پایگاهی برای تبلیغ اسلام زندگی ساز و تحرک آفرین و خنثی کردن تبلیغات سوء دشمنان اسلام , مانند مراسم حج نیست . حتی در شرائط فعلی که درایران جمهوری اسلامی برقرار وامکانات تبلیغاتی فراوانی در اختیاراست , باز هم کنگره حج ازاهمیت ویژه ای دراین جهت برخوردار است زیرا رساندن پیام به مسلمانان کشورهای دور دست , مانند: کشورهای آفریقائی ,افزون بر تحمل هزینه های بسیار, به خاطر محدودیت های دیپلماسی از موفقیت بسیار کمی برخورداراست .

ولی در مراسم حج , که نوعاافراد متدین و متعهداز کشورهای اسلامی واز مسلمانان سایر کشورها گردهم می آیند و بدون این که آن گردهمایی هزینه ای را در بر داشته باشد, پیام اسلام را دریافت می کنند و به سرتاسر جهان اسلام و دیگر کشورها منتقل می سازند و چون دراین کار, انگیزه مادی ندارند برای ابلاغ آن از هیچ تلاشی فروگذار نمی کنند و هیچ قدرتی نمی تواند آنان را کنترل کند واز رساندن پیام منع کند بنابراین , هیچ تشکیلات و دستگاه تبلیغاتی به اندازه این مراسم , برای مسلمانان سود و بهره تبلیغاتی وارشادی ندارد, در صورتی که به دستورات اسلام , دراین زمینه , عمل شود.

عنصر تبلیغی حج از نگاه عالمان و متفکران معاصر

متفکران اسلامی , برای بعد فرهنگی و تبلیغی حج اهمیت ویژه ای قائل بوده اند و مردم را در جهت استفاده از آن اجتماع بزرگ درابعاد مختلف ارشاد و راهنمائی کرده اند. نمونه ای از دیدگاهها را در ذیل می آوریم :

1.امام خمینی[ ره] برگزاری مراسم حج , بدون تبلیغات و بدون برائت از دشمنان دین را حجی صوری و بی محتوا, غیرمقبول دانسته و می فرمایند:

[مسلمین باید... پک حج زنده , یک حج کوبنده , یک حجی که محکوم کننده این شوروی جنایتکار و آن آمریکای جنایتکار باشدانجام دهند. یک همچو حجی مقبول است .اگر ما حج برویم و مصالح مسلمین را در نظر نگیریم , بلکه بر خلاف مصالح مسلمین هی روی جنایتها پرده بپوشیم , نگذاریم مسلمین صحبت کننداز جنایتهایی که بر مسلمین می گذرد واز جنایتهایی که از حکومتها و قدرتهای بزرگ بر مسلمین می گذرداین حج نیست , یک صورت بی معناست]. 60 ...

2. دکتر قرضاوی در کتاب [ العباد فی الاسلام] می نویسد:

بزرگترین نتیجه ای را که ازاین اجتماع می توان گرفت ,این است که حج , مهمترین عامل برای بیدار کردن امت اسلامی از خواب دیرینه است و به همین جهت , برخی از حکومت های دست نشانده و یااشغالگر بلاداسلامی , مانع از آن هستند که مسلمانان به زیارت خانه خدا بیایند, زیرا می دانند که اگر حرکتی در میان مسلمانان پا بگیرد, به هیچ عاملی نمی توان آنان راازاین حرکت باز داشت .

3. فرید وجدی در دائره المعارف اسلامی در ماده حج می نویسد:

[فلسفه تشریح حج بر مسلمانان چیزی نیست که بتوان دراین کتاب بیان کرد. آنچه که به ذهن خطور می کنداین است که :اگر سران حکومتهای اسلامی ازاین مراسم در جهت ایجاد و قدرت اسلامی بسان ملتهای مسلمان بهره بگیرند, کاملا به نتیجه می رسند, زیرا گردآمدن ده ها هزار نفراز نقاط مختلف جهان , در یک نقطه واحد و توجه دلها و قلبهای آنان به چیزی که دراین نطقه به آنان القاء می شود, سبب می گردد که یک پارچه از آنچه گفته می شود متاثر گردند و همگی یک روح و یکدل به اوطان خود باز گردند و آنچه را شنیده اند و آموخته اند میان برادران خود تبلیغ کنند. مثل این گروه مثل اعضای یک کنگره بزرگی است که از همه نقاط عالم در آنجا گرد آیند و پس از پایان یافتن کنگره , به اطراف جهان پخش شوند و حامل پیام کنگره گردند.اثراین کنگره عظیم هر چند باشد, اجتماع دراین موفف و سپس تفرق در بلاد, همان اثر را دارد]. 61

محتوای تبلیغ

با توجه به سیره عملی پیامبر[ص] وائمه معصومین[ ع] و گفتار آنان در مراسم حج , محتوای تبلیغ در آن مجمع بزرگ , باید به مقتضای زمان باشد ومسائل مورد نیاز مسلمانان در آنجا مطرح گردد. تکیه امام خمینی[ ره] براجرای دستور برائت از مشرکان واستعمارگران بر همین اساس بود چرا که مقابله بااستعمارگران از نیازهای فوری این برهه از زمان است .

با توجه به نکته ای که ذکر شد,اولین واساسی ترین مسؤولیت مااین است که :

به مسلمانان جهان تفهیم کنیم که : حج واقعی کدام است ؟ و چه بهره برداریهایی از آن باید بشود.اسلام راستین کدام است و حج ابراهیمی به چه معناست .

این بزرگترین رسالت و مسئولیت متفکران و مسؤولان نظام جمهوری اسلامی است که یک تحول عظیم در رابطه با حج و دیگرابعاداسلام به وجود آورند و آن انحرافهایی که برای بی خاصیت کردن و بی محتوا کردن این مراسم شده ازافکار واذهان مسلمانان بزدایند.اگر ما بتوانیم حج را در تمام ابعاد آن , معرفی کنیم در حقیقت اسلام ناب محمدی[ ص] را با تمام ابعاد آن معرفی کرده ایم .

حال از چه روشهایی بایداستفاده کرد؟

ابزارها و روشها می تواند متعدد باشد.این را نمی توان به راهپیمایی برائت از مشرکین و پخش اعلامیه ها و بیانیه ها و سخنرانی منحصر کرد, بلکه بایداز هر راه ممکن استفاده نماییم : تماسهای مکرر با مسلمانان , به صورت دسته جمعی و فردی , بحث و گفتگو با علمای مسلمانان و دعوت آنان به وحدت در کنار خانه خدا,اعلام و تنفراز طاغوتها, برقراری روابط دوستانه با مسلمانان , طرح مشکلات جهان اسلام و چاره جویی برای آن , تبین توطئه ها و ترفندهای دشمنان اسلام و راه مقابله آن , دعوت به جهاد و قیام علیه مستکبران وایادی خائن آنان و...از مسائلی است که باید در آن کنگره بدان پرداخته شود.

مناسبتهای مهم تارخی

افزون بر مراکز, مراسم و نهادهایی که دین برای تبلیغ و نشر معارف و فرهنگ غنی اسلام و پاسخ گویی به شبهه ها و توطئه ها و... معین کرده است , مناسبتهای ویژه ای نیز در بین مسلمانان وجود دارد,از قبیل : عید مبعث , غدیر, ولادت پیامبر[ص] وائمه اطهار[ ع] , ماه مبارک رمضان , بویژه ایام و لیالی قدر و شهادت علی[ ع] ,ایام محرم , شهادت دیگرائمه و... مبلغان اسلام می توانندازاین گونه مناسبتهای تاریخی و مهم در جهت تبلیغ اسلام راستین و بیان مسائل لازم و ضروری بهره برداری نمایند و در هر مناسبت به مقتضای آن مطالب و مباحثی از مسائل اسلامی که مورد نیاز و در جهت آگاهی بخشیدن مردم مسلمان است به بحث و بررسی گذاشته و برای مردم تبیین و تشریح نمایند.

چنانکه سیره سلف صالح نیز تاکنون بر همین بوده است .

اینک , در پایان این نوشتار, به برخی از مناسبتها, به عنوان تذکر و یادآوری ,اشاره می کنیم .

1. ماه مبارک رمضان

ماه مبارک رمضان , به لحاظ مناسبتهای تبلیغی گوناگونی که در آن وجود دارد, می توان گفت مناسبترین ماه برای تبلیغ دین است . در ماه مبارک , مسلمانان در سایه توجهات خاص خداوند, خود را بیشتراز سایر اوقات وایام سال , مهیا برای پذیرش هدایتهای الهی می بینند.این حالت معنوی که از آثار روزه و برکات این ماه است , تاثیر موعظه و تبلیغ را چند برابر می نماید.

ازاین روی ,این ماه , بهترین موقعیت و مناسبترین فرصتی است که باید در جهت تبلیغ دین و گسترش پیام جهانی اسلام ,از آن بهره جست .

بر مسؤولان تبلیغات و عالمان متعهد دین است که ازاین آمادگی مردم در جهت تبلیغ دین , بیان احکام , معارف قرآن , استفاده جویند بویژه در جهت بازگرداندن کتاب خدا به جایگاه اصلی خود که متن زندگی مسلمانان است همت گمارند و آن رااز غربت در آوردند و به عنوان کتاب هدایت بشر و وسیله کمال و ترقی انسانها معرفی نمایند.

از طرفی چون حادثه غمبار شهادت مولای متقایان علی[ ع] دراین ماه به وقوع پیوسته است , مناسبت مجالس سوگواری آن حضرت و شبهای قدر, بهترین و عالی ترین زمینه ای است که بایداز آن نیز در جهت تبیین جایگاه بلندامامت و مقام والای امام و ضرورت وجود رهبری عادل در هر عصر و زمان و نیاز جامعه اسلامی و شناخت اصل مهم ولایت فقیه و محدوده آن ,استفاده کرد.

و حکومت علوی را در بعد سیاسی ,اجتماعی , قضائی , فرهنگی ,اقتصادی و سایر جهات , به مسلمانان شناساند و سیره آن حضرت را بازگو کرد.

ماه محرم

ماه محرم , بویژه ایم عاشورااز مهمترین و مناسبترین تبلیغی است که همواره مبلغان شریعت و حاملان رسالت واندیشه ورانی که درد دین داشته اند,ازاین حادثه بزرگ و جانگداز واحساس برانگیز در جهت افشای حکومت ظالم اموی زنده نگهداشتن مکتب حیاتبخش عاشورا و معرفی آن به جهانیان بهره می جسته اند. براثراین فعالیتهای تبلیغی بود که حماسه بی نظیر کربلا به صورت مکتبی حیاتبخش و سیار و فعال در جهت معرفی اسلام و بیداری مسلمانان درآمد,ا آنجا که می تواند گفت :اگر در میان شیعیان احکام و معارف اسلام , دراین حد, رواج دارد واگر ندای قرآن و دستورات شرع مقدس اسلام تا دورترین قراء, قصبات , روستاها و حتی در بین عشایر, جای خود را باز کرد, همه و همه , به برکت مجالسی است که به نام عاشورای حسینی برگزار می شود.این مجالس و مناسبتها نیز, در طول تاریخ , الهام بخش کسانی بوده است که در سر,اندیشه برقراری نظام اسلام و اجرای احکام و قوانین آن را در تمامی ابعاد داشته اند.

هر ندای حق طلبانه ای در بین مسلمانان , بویژه شیعیان ,ازاین مجالس واز فرهنگ عاشورا مایه گرفته است , مانند: نهضت توابین , قیام مختار, قیام زید بن علی , نفس زکیه و در عصر ما, حضرت امام خمینی , در حرکت عظیم تاریخ خویش , بیشترین بهره رااز عاشورا وایام سوگواری گرفت .

به دنبال رهنمودهای آن امام عزیز بود که شعارها, نوحه ها و مجالس سوگواری جهت اصلی و واقعی خود را بازیافت و مبارزه با ظلم و طاغوت و جنایت یزید زمان مطرح گردید و عزاداری در خدمت حماسه و پیام عاشورا و تبلیغ دین قرار گرفت , تا به پیروزی خون بر شمشیر, و حسین زمان بر یزیدیان انجامید

منشا نقش تبلیغی محرم

این که محرم به عنوان ماه تبلیغ دین شناخته شد و همواره این نقش راایفاء کرده است ,از دو مساله مهم واساسی , نشات گرفته است :

1. وجود عنصر تبلیغ در متن قیام حسینی .

قیام ابا عبدالله الحسین[ ع] قیامی بود بر ضدارزشهای طاغوتی و نظام یزید و در جهت معرفی صحیح اسلام ناب محمدی[ ص] که این معنااز روش و تاکتیکها و سخنان آن حضرت , در طی مسیر, به خوبی نمایان است .

وقتی سیدالشهداءاز مدینه خارج شد,اهل بیت و کودکان و حتی کودک شیرخوار را با خود برد.این حرکت , به طور طبیعی , یک سوژه و تاکتیک مهم تبلیغاتی بود علیه دستگاه رعب آفرین و ضداسلامی یزید و معرفی چهره واقعی اسلام .

از طرفی خروج سوال برانگیزایشان از مکه در روز ترویه ( هشتم ذیحجه الحرام که روز حرکت حجاج به طرف منی و عرفات است) .

این حرکت ,افکار عمومی را جلب کرد.این حرکت نابهنگام امام , که در جهت خنثی کردن حرکت مرموزانه حکومت علیه امام بود, چهره رژیم ضدمردمی یزید را بیش از پیش آشکار کرد.این کاروان , به صورت یک کاروان تبلیغی علیه حکومت درآمد و در جای جای مسیر حرکت به افشاگری پرداخت .

علاوه بر اینها, وصیت نامه و نامه هایی که حضرت , به اطراف واکناف عالم اسلام , تمام , دعوت به سوی حق و حقیقت و در واقع تبلیغ دین مبین اسلام بوده است .

در وصیت نامه ای که امام حسین[ ع] به هنگام حرکت از مدینه , تسلیم برادر بزرگوارش , محمد حنفیه می کند, خود را به عنوان یک مصلح و به سامان آورنده اوضاع و شرائطی می داند که براثر حاکمیت طاغوت (یزید) به روز جهان اسلام آمده است و عامل به وظیفه الهی امر به معروف و نهی از منکر, که وظیفه هر مسلمانی است معرفی می کند. 62

در نامه به بزرگان بصره می نویسد:

... انا ادعوکم الی کتاب الله و سنه نبیه . 63 ...

بنابراین , در صورتی که در ماهیت نهضت حسینی , تبلیغ و معرفی صحیح اسلام راستین پایه ریزی شده باشد, باید هدف اصلی ازاقامه مجالس سوگواری و گریه و... تعقیب هدف وانگیزه قیام حسینی , که همان احیای دین و مبانی شریعت پیامبر[ص] و در یک کلام , تبلیغ دیانت اسلام است , باشد

2. توصیه و ترغیب به سوگواری

احادیث فراوانی ازائمه معصومین[ ع] در جهت توصیه و ترغیب به تشکیل مجالس سوگواری ,ایجاد حالت غم واندوه و گریه در خود و دیگران و اجر و پاداش برای گریه و گریاندن رسیده است .

برای این که سخن به درازا نکشداز همه آن روایاتی که دراین زمینه رسیده است , فقط به یک نمونه بسنده می کنیم .

عن ابی عبدالله الحسین ( ع ) :

من دمعت عیناه فینا دمعه بقطره اعطاه الله تعالی الجنه . 64

هر کسی در مصیبت ما (شهیدان کربلا) یک قطره اشک از چشمانش جاری شود خداوند به او, بهشت عنایت می فرماید.

بدون شک , هدف ازاین همه اصرار و توصیه و تشویق به برگزاری مجالس سوگواری فقط برای رسیدن به ثواب و پاداش نبوده , بلکه منظوراز توجه به آن , هدفی بوده است که نهضت حسینی به دنبال آن بوده است یعنی , تجدید حیات اسلام و تبلیغ و دین و تشریح اصول و فروع شریعت و تکامل معنوی و آشنایی با شیوه و مبارزه با ظلم و ستمگران در طول زمان و شناساندن اصول و ستمگران در طول زمان و شناساندن اسلام به صورت عینی واحیای امامت .

امام صادق(ع) به فضیل می فرماید:

تجلسون و تحدثون , قال : نعم , جعلت فداک , قال :ان تلک المجالس

ای فضیل ! آیا می نشینید و سخن از ما می گوئید. فضیل گفت : آری , فدایت گردم حضرت فرمود:این مجالس را دوست می دارم امر ما (ولایت و رهبری ) رااحیاء کنید. خدا رحمت کند کسی را که امر ما رااحیاء کند.

گر چه از ظاهر روایت و به قرینه بعد آن ,این معنی استفاده می شود که منظورازاحیاءاحیای مصائب و گرفتاریها و مظومیت اهل بیت[ ع] باشد, ولی آنچه از روایت دیگر و مواردی که شبیه به این روایت است , به دست می آید منظورازاحیای امر,احیای جنبه های مصیبت و عزا و سوگواری تنها نبوده , بلکه بیان محورهای اصلی دین که مساله ولایت و امامت و جانشینی اهل بین و خلفای راستین پیامبر[ص] ,از آن جمله است همچنین مسائل دیگری که موجب تقویت بنیه دین و آگاهی مردم می گردد

در همین رابطه ,امام همینی , عاشورا و عزاداری را عامل حیات بقای دین معرفی کرده اند و مردم را به استفاده صحیح و درست از آن رهنمون شده اند:

[محرم و صفراست که اسلام را نگهداشته است . فداکاری سیدالشهداء, سلام الله علیه ,است که اسلام را برای ما زنده نگهداشته است ... عزاداری به همان قوت خودش باید باقی بماند و گویندگان ... مردم را مهیا کنند برای فداکاری .این خون سیدالشهداءاست که خونهای ملتهای اسلامی را به جوش می آورد.این دستجات عزیز عاشورااست که مردم را به هیجان می آورد و برای اسلام و برای حفظ مقاصداسلامی مهیا می کند... علاوه براین که مسائل روز را می گویند, مسائل اخلاقی و مسائل اعتقادی واین مسائل تهذیب نفس را به مردم بگویند و مردم را هدایت کنند و مردم را به این مسائل اسلامی آشنا کنند]. 66 ...

بنابراین ,استمرار حیات اسلام و نهضت اسلامی واستقامت دربرابر دنیایی از دشمن , مرهون قیام عاشواری حسینی واهداف بلند آن است و تا خون عاشوراییان در رگهای امت اسلامی بجوشد و حماسه حیاتبخش حسینی در قلبها زنده باشد و مجالس سوگواری و مناسبتهای تاسوعا و عاشورا حافظ ارزشها و پایگاه تبلیغ آن باشد و تاالگوی پیام علیه ظلم و ستم و صبر و تلاش و فداکاری در راه اسلام ,از عاشورا گرفته شود,اسلام زنده است وانقلاب نیز پایدار خواهد ماند و به حیات فیض بخش خویش ادامه خواهد داد .

اعیاد, و فیات

مراسم عید واقامه ماتم و سوگواری , در میان اقوام و ملل وادیان و مذاهب , در طول تاریخ , با کیفیتهای گوناگون وجود داشته و مرسوم هر قوم و ملتی بوده است . بدین معنی که روزهای ویژه ای ازایام سال را به عنوان عید و مناسبتهایی را به خاطر سوگواری و عزا, گرامی می شمرده اند, تا یادآور پیروزیها وارزشها و عظمت آن ایام و مناسبتها باشد.

دراسلام هم , یک ایام مبارکی وجود دارد که مسلمانان , به بزرگداشت آن ایام ,از طرف پیشوایان دین , تشویق و ترغیب شده اند. مسلمانان بر طبق عقاید دینی و فرهنگ ملی خود, بدون هیچ گونه دعوت قبلی و صرف بودجه , با عشق و علاقه خاصی در مجالسی که به عنوان این ایام برگزار می شود شرکت می کنند.این تجمع مردم مسلمان و عشق وارادت آنان , بهترین فرصت و زمینه ای است که می تواند در جهت تبلیغ و گسترش ارزشهای اصیل دین از آن استفاده نمود و در جهت وحدت واعتلای کلمه توحید, مردم را بسیج کرد .

این اجتماعات , مناسبترین مرکز برای شناخت زندگانی بزرگان دین و اسوه های جهاد و مبارزه و تقوی و فضیلت است که متاسفانه به این موضوع کم توجه شده است .

مبلغان دین , بایدازاین مجامع , در جهت تبیین و تشریح سیره و روش علمی ائمه[ ع] و بزرگان دین بهره برداری نمایند و مردم را آگاه سازند.

اکنون که به توفیق خداوند وایثار ملت قهرمان ایران , با رهبری پیامبرگونه حضرت امام خمینی , قدس سره , مراکز تبلیغ و مراسم دراختیار صاحبان اصلی آن یعنی , عالمان متعهد و حوزه های علمیه قرار گرفته است , باید با تشکیلات و برنامه ریزی دقیق ,از مسجد و محراب , مکه و منی ,اعیاد و وفیات برای شناساندن اسلام اصیل ,اسلام رسول الله[ ص] و استحکام پایه های انقلاب اسلامی و تداوم آن بهره برداری کنیم .

والسلام

پاورقی ها:

1. سوره فصلت , آیه 9.

2. سوره عنکبوت , آیه 18

3. سوره حجر, آیه 9.

4. سوره توبه , آیه 17 سوره جن , آیه 18 سوره بقره , آیه 108سوره حج , آیه 40.

5. وسائل الشیعه , ج 3.477 به بعد.

6. همان مدرک , ج 3.480.

7. همان مدرک , ج 3.68.

8. سیره حلبی , ج 3.239.

9. صحیح بخاری , ج 1 کتاب العلم .

10. ج فاتحه العلوم , .19.

11. منیه المرید, /05

12. فتوح البلدان , .71,78,95,243.

13. رجال نجاشی ,.31.

14. البدرالزاهر فی صلاه الجمعه والمسافر, 53.

15. صحیفه نور, ج 6.49.مورخه 58/02/1.

16. داستان راستان , ج 1.21.

17. سوره توبه , آیه 18.

18. سوره توبه , آیه 17.

19. سوره توبه , آیه 107.

20. صحیفه نور, ج 12.149.

21بیانات امام خمینی , قدس ره , 58/04/20.

22وسائل الشیعه , ج 5.32.

23 همان مدرک ,.54.

24و25و26جامع احادیث الشیعه , ج 6.68.

27وسائل الشیعه , ج 5.15.

28 همان مدرک , .16.

29وسائل الشیعه , ج 5.40.

30 همان مدرک ,.40.

31تحریرالوسیله , ج 1.

32کنزالعمال , ج 7.ح 21135 وسائل الشیعه , ج /05/5

33دعائم الاسلام , ج 180.1 وسائل الشیعه , ج /04/5

34 المیزان , ج 6.235.

35وسائل الشیعه , ج 136.5 علل الشرایع , 398.

36سوره حج , آیه 27.

37 الشریعه والعقیده , .151.

38سوره آل عمران , آیه 96.

39وسائل الشیعه , ج /09/8

40 همان مدرک , ج /09/8

41نهج البلاغه , کلمات قصار, 252.

42 همان مدرک , خطبه اول .

43لسان العرب .

44کافی , ج 271.4 علل الشرایع 296. وسائل الشیعه , ج 8.14.

45. احتجاج , ج 141131.1 شرح نهج البلاغه , وسائل الشیعه , ج 16.211.

46. اصول کافی , مترجم , ج 2.238.

47. همان مدرک .

48. سوره حج , آیه 27,33,38,41.

49. التاج الجامع للاصول , ج 2.106.107.

50. همان مدرک .

51. نهج البلاغه , کلمات قصار, 136.

52.سیره ابن هشام , ج 4.190 به بعد فروع کافی , ج 326.1 تفسیر طبری , ج 10.47.

53. بحارالانوار, ج !405319.21 خصال شیخ صدوق , ج 2.84.

54. سوره مائده , آیه 66.

55. کتاب سلیم بن قیس , 168.

56. تحف العقول , 42.

57. وسائل الشیعه , ج 12.88.

58. اصول کافی , ج 1.171.

59. فروع کافی , ج 4.466.

60. از بیانات امام در دیدار با روحانیون کاروانهای حج مورخه 61/05/26.

61. دائره معارف القرن العشرین , ج 3.350.

62. مقتل الحسین , خوارزمی , ج 1.188.

63. تاریخ طبری , ج 4.266.

64. دعوه الحسینه الی مواهب الله السنیه , 136.

65. نفس المهموم , مقدمه .

66. صحیفه نور, خ 15.204,205.

67. بزرگداشتها دراسلام , .27.