«شرح و تفسیر دعای روز پانزدهم ماه رمضان»

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ|«شرح و تفسیر دعای روز پانزدهم ماه رمضان»
نگارنده: «مبلغ نخبه حجت الاسلام و المسلمین سید محمدتقی قادری»

*******

متن و ترجمه دعای روز پانزدهم ((اللهمّ ارْزُقْنی فیهِ طاعَةَ الخاشِعین واشْرَحْ فیهِ صَدْری بإنابَةِ المُخْبتینَ بأمانِکَ یا أمانَ الخائِفین: خدایا، در این ماه فرمانبرداری فروتنان را نصیبم کن و سینه ام را برای انابه همانند بازگشت خاضعان باز کن، به امان دادنت ای امان ده هراسندگان))

شرح و تفسیر این فراز عرفانی و معنوی دعای روز پانزدهم ماه مبارک رمضان مبتنی بر بیان دو نکته است؛

نکته اول؛ «خضوع» و «خشوع» هر دو در لغت معناى تذلل و انکسار آمده‌اند. لسان العرب،ج ‏8، ص 71 و 72 کتاب العین ج ‏1،ص 112.

مفسرین و علمای اخلاق وعرفان چند تفاوت‌ بین ((خضوع وخشوع)) قائل شده اند:

1- ((خضوع)) مختص جوارح و اعضاى بدن آدمى است، ولى ((خشوع)) مختص قلب است.( المیزان ج ‏1، ص 229)

2- ((خضوع)) در بدن و صورت و چشم ظاهر می‌گردد، اما محل خشوع قلب است. اگر قلب از هیبت و عظمت الهى خاشع گردید، قهراً بدن نیز خاضع می‌گردد. ((مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ‏15، ص 116)) .

3- (خشوع) یعنى آرامى و آسودگى و تواضع با اعضاء و ترس در دل. فرق خشوع و(خضوع) آن است که خشوع با اعضا است و خضوع با دل. خشوع با چشم است و خضوع با دیگر اعضاظ. (تفسیر عاملی، ج ‏1، ص 74)

البته در برخی از روایات خشوع برای قلب و اعضا و جوارح هر دو به کار برده شده است نقل شده است: «رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص رَأَى رَجُلًا یَعْبَثُ فِی صَلَاتِهِ بِلِحْیَتِهِ فَقَالَ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوَارِحُه: پیامبر اسلام(ص) مردى را دید در نماز با ریش خود بازى می‌کند. حضرت فرمود: اگر قلب وى خاشع بود جوارح و بدن او نیز خاشع می‌گردید.(إرشاد القلوب إلى الصواب، ج ‏1، ص) 
این حدیث دلالت دارد بر این‌که خشوع در نماز، در قلب و جوارح است، اما در قلب، اعراض از ماسواى حضرت احدیت و توجه تام به درگاه معبودبه حق است و اما خشوع به جوارح، پوشیدن چشم و ترک التفات و فعل عبث مي باشد.( تفسیر اثنا عشری، ج ‏1، ص)

نکته دوم؛ در قرآن كريم، گاه خشوع به قلب انسان نسبت داده شده، مانند: (أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِ .(حدید آیه 16)آيا براى كسانى كه ايمان آورده اند ، وقت آن نرسيده كه دل هايشان به ياد و حقيقتى كه نازل شده ، نرم گردد).

و گاه صداها با آن توصيف گرديده است، مانند: (وَخَشَعَتِ الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسًا(طه آیه 108) صداها براى خداى مهربان ، فرو مى افتد و جز صدايى آهسته نمى شنوى).بنا بر اين، از نظر قرآن ، خشوع، شامل فروتنى ظاهرى و باطنى (در مجموع خاكسارى) است.

در احاديث اهل بيت عليهم السلام نيز خشوع، گاه در فروتنى باطنى و توجّه كامل قلبى به خداوند عزّ وجلّ تفسير شده، چنان كه از پيامبر خدا (ص) نقل شده كه در تفسير خشوع مى فرمايد((لتَّواضُعُ فى الصَّلاةِ، وَ أن يُقبِلَ العَبدُ بقَلبِهِ كُلِّهِ على رَبِّهِ عزّ و جل. (الجعفریات، ص38): تواضع داشتن در نماز و اين كه بنده با تمام دل و وجود به پروردگارش عزّ وجلّ روى آورَد.و گاه به فروتنى ظاهرى تفسير گرديده، چنان كه امام صادق (ع) در تفسير آيه دوم سوره مؤمنون مى فرمايد :الخُشوعُ غَضُّ البَصَرِ فِى الصَّلاةِ.(دعائم الاسلام ص158) فروتن پايين انداختن نگاه در نماز است.و گاه در فروتنى قلبى و توجّه نكردن به اين سو و آن سو به كار رفته، چنان كه در حديثى از امام باقر (ع) در تفسير همان آيه آمده:الخُشوعُ فِى القَلبِ وَ أن تُلينَ كِتفَكَ لِلمَرءِ المُسلِمِ،وَ أن لا تَلتَفِتَ فى صَلاتِكَ (فتح الباری، ص388) منظو فروتنى در دل است و اين كه براى مسلمانان فروتن و نرم باشى و در نماز به اين سو و آن سو رو نكنى.

و در برخى از احاديث «خشوع» در فروتنى مطلق و با همه وجود در برابر آفريدگار به كار رفته است ،مانند آنچه در دعاى ركوع از امام باقر(ع) نقل شده كه مى فرمايد:اللَّهُمَّ... خَشَعَ لَكَ قَلبى وَ سَمعى وَ بَصَرى وَ شَعرى وَ بَشَرى وَ لَحمى وَ دَمى وَ مُخّى وَ عِظامى وَ عَصَبى وَ ما أقَلَّتهُ قَدَماىَ غَيرَ مُستَنكِفٍ ولا مُستَكبِرٍ ولا مُستَحسِرٍ.(میزان الحکمه، ج2، ص 588)پروردگار من... دل و چشم و گوش و مو و پوست و گوشت و خون و مغز و استخوان ها و رگ و پى ام،و آنچه پاهايم حمل مى كنند در برابر تو فروتن اندبى هيچ امتناع و سركشى و درماندگى.

به دلیل همین نقش پررنگی ((خشوع وخضوع)) از نظر عرفانی در معنویت و روحانیت شخص در برابر ذات اقدس الهی دارد و می تواند تا جایی وی را پیش ببرد که محو در صفحات جمال و جلال الهی شود و خود را فانی و مستغرق ببینند. رسول همه خوبی ها در روز پانزدهم ماه رمضان به روزه دار می آموزد چنین حالت عرفانی را از حق تعالی مسلئت کند و بگوید: ((اللهمّ ارْزُقْنی فیهِ طاعَةَ الخاشِعین:خدایا، در این ماه فرمانبرداری فروتنان را نصیبم کن))

*******

فرازدوم دعا: ((واشْرَحْ فیهِ صَدْری بإنابَةِ المُخْبتینَ بأمانِکَ یا أمانَ الخائِفین:. و سینه ام را برای انابه همانند بازگشت خاضعان باز کن، به امان دادنت ای امان ده هراسندگان))

نکته اول؛ شرح صدر به معنای وسعت روح و بالا رفتن ظرفیت و عمق پیدا نمودن تفکر و دریافت بصیرت است.

قرآن در سوره ی انشراح، یکی از نعمت های بزرگی که به پیامبرش اعطا نموده است را شرح صدر معرفی می کند. «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ، وَ وَضَعْنَا عَنكَ وِزْرَكَ، الَّذِى أَنقَضَ ظَهْرَكَ » شرح صدر که در دعای روز پانزدهم آمده موجب می شود تا بار مشکلات کمر شکن روی دوش انسانی سنگینی نکند.

همچنان که حضرت موسی برای آغاز مأموریت خود و رفتن سراغ فرعون برای نجات بنی اسرائیل از خداوند می خواهد که: « رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري، وَ يَسِّرْ لىِ أَمْرِى» (طه: ۲۵ و ۲۶)

شرح صدر سبب می شود تا انسان به راحتی بتواند مسئولیت های اجتماعی را به انجام برساند چیزی که کمتر مسئولین سیاسی و اجتماعی کشورها از آن برخوردار هستند بسیار از حاکمان نه تنها باری از دوش مردم خود بر نمی دارند بلکه بیشتر بر دوش آنها بار می گذارند و خودشان را نیز به انواع زشتی های آلوده می سازند.

عمل به دستورات اسلام عزیز می تواند این شرح صدر را ایجاد نماید «فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلام»‏ (انعام: ۱۲۵) راز برتری دین اسلام و تفوق مسلمانان واقعی بر دیگران نیز در همین است. در سوره ی انشراح ثمره داشتن شرح صدر بلند آوازه شدن بیان شده است. «وَ رَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ»

نکته دوم؛ «انابه» به معنای تضرع و زاری به درگاه خداوند است و مخبتین به معنای برگزیدگان است.

انسان ها به شدت تحت تأثیر یکدیگر قرار دارند. بیماری های روحی و جسمی آنها به یکدیگر سرایت نموده و معنویت و نشاطشان نیز می تواند روی دیگران تأثیر مثبت بگذارد.

نماز شب یک مؤمن می تواند تا چهل خانه را از اطراف لایق رحمت خاص پروردگار بنماید. یکی از راه های تعاون بر خوبی و پارسایی صرف خوب بودن است. لازم نیست حتما پند و اندرزی در کار باشد انسان با خوب بودن خود عطر خوبی را در اطراف خود منتشر می سازد.

انابه و تضرع انسان های پاک می تواند این تأثیر را داشته باشد که انسان های پیرامون آنها خاشع شده و روحشان وسعت یافته و نگاهشان به دنیا و آخرت عمیق شود.

دایره ی این تأثیر بسته به میزان برگزیده شده گی آنها و خلوص در تضرع آنهاست. قطعا ناله های نیمه شب امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سرچشمه ی احساس های معنوی انسان ها و تسبیح همه ی موجودات جهان هستی است.

یک قطره اشک او برکتی می یابد که هزاران چشمه از آن می جوشد و باران باران اشک مهربانی و معنویت از چشمان مردم دنیا جاری می گردد.

به دلیل ارزش والایی که ((سعه صدر)) و انابه و توبه ((مختبیتن)) دارد روزه دار در پرتو تعالیم رسو ل الله صلی الله علیه وآله وسلم در روز پانزدهم ماه مبارک رمضان متوسل به اسماء و وصفات الهی چون ((امانی)) شده و از ذ ات اقدس خداوند متعال خواهان ((سعه صدر)) و ((انابه)) و توبه مخبتین را خواستار شده و می گوید: ((واشْرَحْ فیهِ صَدْری بإنابَةِ المُخْبتینَ بأمانِکَ یا أمانَ الخائِفین:. و سینه ام را برای انابه همانند بازگشت خاضعان باز کن، به امان دادنت ای امان ده هراسندگان))