«منش اخلاقی»؛ هفتمین خصیصه کارگزاران در نظام حکومتی علوی

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| «وظایف و مسؤلیت کارگزاران در حکومت علوی از منظر نهج البلاغه»

مجموعه یادداشت ها «تحلیل سیره نظری و عملی امام امیرالمومنین علی علیه السلام در نهج البلاغه»| قسمت ششم

نگارنده: «مبلغ نخبه حجت الاسلام و المسلمین سید محمدتقی قادری»

*******

هفتمین خصیصه کارگزاران در نظام حکومتی علوی «منش اخلاقی» است که موجب می شود میزان رضایتمندی مردم از حکومت کارگزاران به دلیل همین «منش اخلاقی» در اوج بحران مشکلات بالا باشد و همیشه از نظام حکومتی حمایت نمایند برای آشنایی بیشتر این خصیصه بسیار تاثیر گزار را از منظر نهج البلاغه امام علی علیه السلام مورد تفسیر و تحلیل قرار می دهیم.

*******

1-«گشاده رویی، رفق و مدارا با مراجعه کنندگان»

از خصیصه ها مهم کارگزار در نظام حکومتی علوی «گشاده رویی» و «رفق و مدارا» با مراجعه کننده به اداره و حوزه ماموریت است، نبایست کارگزار به دلیل کثرت مراجعه کنندگان و خستگی کار با مراجعه کنندگان بدخلقی کند و آنان را از خود برنجاند، چراکه این بدرفتاری و سوء خلق موجب نمی شود که مراجعه کننده تنها نسبت به شخص کارگزار بد بین شود بلکه به حساب حاکمیت و رهبری نظام حکومتی گذاشته می شود که به این جنس از کارگزاران مسئولیت سپرده است «گشاده رویی» یا همان اصل عمومی «رفق و مدارا» است که در لسان امام علی علیه السلام آمده است چنانچه امام علیه السلام در کلامی کوتاه خطاب به یکی از کارگزاران به هر دو مطلب فوق اشاره می فرماید: «وارفق ما کان الرفق أرفق و اعتزم بالشدّة حین لا تغنی عنک إلا الشدّة»؛[نهج البلاغه، ص 558، نامه 46] «مادامی که مدارا کردن بهتر است، مدارا کن و وقتی که جز سختگیری کارت را پیش نبرد، سخت بگیر».

و در جای دیگر نسبت به برخورد با اهل ذمه، اصل را بر نرمی و مدارا می گذارند و می فرمایند: «فالبس لهم جلباباً من اللین تشوبه بطرف من الشدة»؛[نهج البلاغه، ص 468، نامه 1] «پس بر ایشان روپوشی از نرمی و مدارا بپوشان که آن را با مقداری از شدت آمیخته باشی»

بنابراین از منظر امام علی علیه السلام هركس كه در هر مرتبه‌اي از مراتب نظام حکومتی قرار مي‌گيرد بايد با بردباري تمام امور را پيش ببرد و در برابر خواست مردم و احتياجات آنان كم‌حوصلگي نداشته باشد و با تحمل فراوان خدمتگزارباشد. ازهمین رو امام علي (علیه السّلام) در دستورالعمل‌هاي حكومتي و اداري خود، كارگزاران و كاركنان را به چنين بردباري‌اي فرا‌خوانده است:

«واصبروا لحوائجهم (نهج البلاغه ، نامه 51) در برآوردن حاجت‌هاي مردم شكيبايي ورزيد.»

و همچنین وقتي درباره خير از او پرسيدن بردباري را در كنار دانش در رأس ارزش‌ها معرفي كرده است و فرمود: « ليس الخير أن يكثر مالك و ولدك، ولكن الخير ان يكثر علمك و يعظم حلمك»(همان، حكمت 94 )خير آن نيست كه مال و فرزندت بسيار شود، بلكه خير آن است كه دانش تو فراوان و بردباري‌ات بزرگ‌مقدار شود». بنابراين يك نظام حکومتی ارزشمند، نظامي است كه بر اعمال و رفتار كارگزاران و كاركنانش بردباري حاكم باشد.

*******

2-«کارگشایی یا رفع مشکل»

دومین خصیصه اخلاقی کارگزاران در نظام حکومتی «کارگشایی و رفع مشکل» از طبقاتی است که با آن دست و پنجه نرم می کنند، وان طبقه پا برهنگان و فقراء هستند که با مشکل اقتصادی روبرو هستند، کارگزاران اسلامی از نظر اخلاقی می بایست به این طبقه نزدیک شوند و در مقام حل مشکل آنان برآیند، از همین رو امام علی علیه السلام در دستورالعمل خود به مالک در نامه «53نهج البلاغه» می فرمایند: «ثُمَّ اللهَ اللهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لاَ حِيلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِينِ وَالْمُحْتَاجِينَ وَأَهْلِ الْبُؤْسَى وَ الزَّمْنَى، فَإِنَّ فِي هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَمُعْتَرّاً، وَاحْفَظِ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِکِ، وَقِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِي الاِْسْلاَمِ فِي کُلِّ بَلَد، فَإِنَّ لِلاَْقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِي لِلاَْدْنَى، وَکُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِيتَ حَقَّهُ; وَلاَ يَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّکَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْيِيعِکَ التَّافِهَ لاِِحْکَامِکَ الْکَثِيرَ الْمُهِمَّ. فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ، وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ، وَتَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ يَصِلُ إِلَيْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُيُونُ، وَتَحْقِرُهُ الرِّجَالُ; فَفَرِّغْ لاُِولَئِکَ ثِقَتَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَالتَّوَاضُعِ، فَلْيَرْفَعْ إِلَيْکَ أُمُورَهُمْ، ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالاِْعْذَارِ إِلَى اللهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ، فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَى الاِْنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ. وَکُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللهِ فِي تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ. وَتَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ وَذَوِي الرِّقَّةِ فِي السِّنِّ مِمَّنْ لاَ حِيلَةَ لَهُ وَلاَ يَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ، وَذَلِکَ عَلَى الْوُلاَةِ ثَقِيلٌ، وَالْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِيلٌ; وَقَدْ يُخَفِّفُهُ اللهُ عَلَى أَقْوَام طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ، وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللهِ لَهُمْ: 

سپس خدا را خدا را در خصوص طبقات پايين و محروم جامعه، كه و هيچ چاره اى ندارند، [و عبارتند] از زمين گيران، نيازمندان، گرفتاران، دردمندان. همانا در اين طبقه محروم گروهى خويشتن دارى كرده، و گروهى به گدايى دست نياز بر مى دارند، پس براى خدا پاسدار حقّى باش كه خداوند براى اين طبقه معيّن فرموده است. بخشى از بيت المال، و بخشى از غلّه هاى زمين هاى غنيمتى اسلام را در هر شهرى به طبقات پايين اختصاص ده، زيرا براى دورترين مسلمانان همانند نزديك ترين آنان سهمى مساوى وجود دارد و تو مسئول رعايت آن مى باشى.
مبادا سر مستى حكومت تو را از رسيدگى به آنان باز دارد، كه هرگز انجام كارهاى فراوان و مهم عذرى براى ترك مسئوليّت هاى كوچك تر نخواهد بود. همواره در فكر مشكلات آنان باش، و از آنان روى بر مگردان، به ويژه امور كسانى را از آنان بيشتر رسيدگى كن كه از كوچكى به چشم نمى آيند و ديگران آنان را كوچك مى شمارند و كمتر به تو دسترسى دارند.
براى اين گروه، از افراد مورد اطمينان خود كه خدا ترس و فروتنند فردى را انتخاب كن، تا پيرامونشان تحقيق و مسائل آنان را به تو گزارش كنند. سپس در رفع مشكلاتشان به گونه اى عمل كن كه در پيشگاه خدا عذرى داشته باشى، زيرا اين گروه در ميان رعيّت بيشتر از ديگران به عدالت نيازمندند، و حق آنان را به گونه اى بپرداز كه در نزد خدا معذور باشى، از يتيمان خردسال، و پيران سالخورده كه راه چاره اى ندارند و دست نياز بر نمى دارند، پيوسته دلجويى كن كه مسئوليّتى سنگين بر دوش زمامداران است، اگر چه حق، تمامش سنگين است امّا خدا آن را بر مردمى آسان مى كند كه آخرت مى طلبند، نفس را به شكيبايى وا مى دارند، و به وعده هاى پروردگار اطمينان دارند»

*******

3-«فاصله نگرفتن از مردم و حضور یافتن در جمع آنان»

سومین خصوصیت اخلاقی کارگزار حکومت علوی ««نشست روبرو و حضور یافتن در جمع مردم» است، به این معنا کارگزار موفق آن کارگزاری است بخشی از وقت خودش را اختصاص به شنیدن حرف و سخن مردم جامعه بدون واسطه است که مردمی بودن وی را نشان می دهد وهم موجب خوش‌بینی مردم به نظام حکومتی می شود که بین آنان و کارگزاران هیچ مانعی وجود ندارد و می توانند حرف ها، انتقادها و خواسته های خود را بدون واسطه با کارگزار در میان بگذارند، از همین رو امام‌ علی علیه السلام در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر می فرمایند:

«وَأَمَّا بَعْدُ فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِيَّتِکَ، فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَةِ عَنِ الرَّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّيقِ، وَقِلَّةُ عِلْم بِالاُْمُورِ; وَالاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَيَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِيرُ، وَيَعْظُمُ الصَّغِيرُ، وَيَقْبُحُ الْحَسَنُ، وَيَحْسُنُ الْقَبِيحُ وَيُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ. وَإِنَّمَا الْوَالِي بَشَرٌ لاَ يَعْرِفُ مَا تَوَارَى عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الاُْمُورِ، وَلَيْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْکَذِبِ، وَإِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَيْنِ: إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُکَ بِالْبَذْلِ فِي الْحَقِّ، فَفِيمَ احْتِجَابُکَ مِنْ وَاجِبِ حَقّ تُعْطِيهِ، أَوْ فِعْل کَرِيم تُسْدِيهِ! أَوْ مُبْتَلًى بِالْمَنْعِ، فَمَا أَسْرَعَ کَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِکَ إِذَا أَيِسُوا مِنْ بَذْلِکَ! مَعَ أَنَّ أَکْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْکَ مِمَّا لاَ مَئُونَةَ فِيهِ عَلَيْکَ، مِنْ شَکَاةِ مَظْلِمَة، أَوْ طَلَبِ إِنْصَاف فِي مُعَامَلَة.:هيچ گاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار، كه پنهان بودن رهبران، نمونه اى از تنگ خويى و كم اطّلاعى در امور جامعه مى باشد. نهان شدن از رعيّت، زمامداران را از دانستن آنچه بر آنان پوشيده است باز مى دارد، پس كار بزرگ، اندك، و كار اندك بزرگ جلوه مى كند، زيبا زشت، و زشت زيبا مى نمايد، و باطل به لباس حق در آيد.

همانا زمامدار، آنچه را كه مردم از او پوشيده دارند نمى داند، و حق را نيز نشانه اى نباشد تا با آن راست از دروغ شناخته شود، و تو به هر حال يكى از آن دو نفر مى باشى: يا خود را براى جانبازى در راه حق آماده كرده اى كه در اين حال، نسبت به حقّ واجبى كه بايد بپردازى يا كار نيكى كه بايد انجام دهى ترسى ندارى، پس چرا خود را پنهان مى دارى؟ و يا مردى بخيل و تنگ نظرى، كه در اين صورت نيز مردم چون تو را بنگرند مأيوس شده از درخواست كردن باز مانند. با اينكه بسيارى از نيازمندى هاى مردم رنجى براى تو نخواهد داشت، كه شكايت از ستم دارند يا خواستار عدالتند، يا در خريد و فروش خواهان انصافند.»