ماهيت روزه در اسلام
مقدمه:
پژوهش حاضر به تبيين ماهيت روزه در اسلام پرداخته از اين در گام نخست به بيان پيشينه روزه در اديان ابراهيمي و اسلام پرداخته شده سپس تعريفي از ماهيت روزه (با تكيه بر نمود ظاهري آن) ارائه شده است. سپس در گام اصلي پژوهش، به بيان شرايط و ماهيت اصلي روزه پرداخته شده شرايطي كه نخوردن و ... را تنها شروط لازم مي‌داند نه كافي و شروط ديگري هم در آن طرح مي‌نمايد كه توجه انسان را از ظواهر به معنويات و روحيات دروني انسان سوق مي‌دهد كه شرايط كمال يك روزه است.
در قدم بعد آثار روزه در مراحل مختلف مطرح مي‌شود، خصوصاً اينكه در مرحله كمال روزه، آثار واقعي آن و بزرگي از آن نصيب روزه دار مي شود.پس از آن، به كاربرد روزه در قوانين اجتماعي پرداخته شده و اينكه مثلاً دو مقوله كفاره و قصاص در برخي موارد با روزه سامان گرفته است.
اين پژوهش بر آن است تا به بررسي جايگاه، روزه در اسلام بپردازد. از اين رو با بررسي قرآن و احاديث سعي شده تا برداشت مفيدي از روزه ارائه گردد، بر خلاف ساير تحقيقات مشابه از بيان احكام و فضايل روزه، كه معروف همگان است تا حد امكان خودداري گرديده و به بيان ماهيت اصلي روزه پرداخته شده.
روزه، عملي عبادي است كه خداوند آنرا به همه اديان ابراهيمي قبل از اسلام و بعد از اسلام نيز نازل نمود. ازاين رو با پرداختن به ماهيت و شرايط عميق روزه مي‌توان به هدف خداوند از روزه و جايگاه آن و سپس وظيفه اصلي روزه داراي پي برد.
تاريخچه روزه:
تاريخ روزه، براي اولين بار در اسلام به سال 6 ه.ق مي‌رسد، زماني كه پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم پس از صلح حديبيه، راهي مدينه شدند، ايشان در مدينه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جايگاه خاصي براي روزه قائل مي‌باشد، تا آنجا كه در حديثي از پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم يكي از ستون‌هاي محكمي كه اسلام برآن استوار گرديده را، روزه‌داري در ماه رمضان مي‌شمردند. و در جايي ديگر يكي از سه ساحت بهره‌برداري از اسلام را روزه مي‌دانند.
روزه گرفتن تنها متعلق به دين اسلام نمي‌باشد، در قرآن كريم آمده: « ... روزه بر شما واجب شده، همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق اين آيه روشن مي‌شود كه روزه در همه اديان پيشين وجود داشته. خداوند براي شفاف نمودن بيشتر اين موضوع به ذكر نمونه‌اي از آن در قرآن مي‌پردازد، قرآن كريم به جريان تولد حضرت عيسي اشاره نموده و خطاب به حضرت مريم مي‌فرمايد: « .... اگر كسي از آدميان را ديدي، بگو براي خدا روزه نذر كرده‌ام.» البته روزه ايشان مستحبي بود كه به واسطه نذر واجب مي‌گشت اما از ديگر سو، پيام ديگر آيه عنايت خاصي است كه خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزيده خود سفارش مي‌نمايند.
تعريف روزه:
روزه از جمله اعمال عبادي است كه خداوند به آن امر فرموده است كه در آن، انسان در طول مدت معين و ساعات خاصي از شبانه روز، از خوردن و آشاميدن و ... در برخي موارد، حتي صحبت كردن دست مي‌كشد.
روزه در گام اول عبارت است از حفظ شكم و شهوت از خوردن و آشاميدن و بهره گيري از غريزه جنسي و رعايت آداب ظاهري كه در توضيح المسائل‌ها بيان شده.
در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و ساير اعضا و جوارح از گناهان را دربر مي‌گيرد كه در صورت عدم رعايت آنها، روزه باطل مي‌گردد. اما همه اينها بهانه‌اي است تا انسان بيشتر به نفس خود توجه پيدا كند.
هدف نهايي روزه، رسيدن به اين مرحله است كه آن روزه قلب از هموم دنيوي و افكار پست و نگهداري او از ماسوي الله مي‌باشد.
علي عليه‌السلام مي‌فرمايد: «روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شكم است.»
شرايط روزه:
همانطور كه بيان گرديد، روزه دست كشيدن و خودداري از خوردن و آشاميدن است البته، آسان‌ترين چيزي كه خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همين امر مي‌باشد.
اين حداقل كار، نيز تاثيرات خاص خود را در انسان مي‌گذارد، در حديثي از معصوم عليه‌السلام آمده: «با گرسنگي، مجاري شيطان را تنگ نماييد، كه او مانند خون در بدن انسان جاري است.» در همين راستا، پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم مي‌فرمايد: « كسي كه شكم خود را گرسنه نگه دارد، انديشه‌اش تربيت مي‌شود.» ايشان همچنين مي‌فرمايند: «با تشنگي و گرسنگي با نفس‌هايتان مبارزه كنيد، همانا پاداش اين كار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملي دوست داشتني‌تر از گرسنگي و تشنگي نزد خدا نيست.» ايشان همچنين فرمودند: «گرسنگي بكشيد و بر بدن‌هايتان سخت بگيريد، شايد دل‌هايتان خداوند متعال را ببيند.» «برترين شما روز قيامت، نزد خدا، كسي است كه گرسنگي بيشتري كشيده باشد و در خداوند متعال تكفر بيشتري نموده باشد.»
خداوند متعال به روحيه و طبيعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن براي بشر مقرر نموده است. احكامي هم براي روزه قرار داده تا اشخاصي نظير مسافر و بيمار، تحت فشار قرار نگيرند و بتوانند عوض آن را با فضاي روزه و يا اطعام به مساكين جبران نمايند.
با همه اوصافي كه به عمل آمده، روزه تنها خودداري از خوردن و آشاميدن نيست، بلكه طبق احاديث، «بايد گوش، چشم، زبان، فرج و شكمت نيز روزه بگيرند. دست و پايت را نگه دار و بسيار سكوت كن مگر از خير. با نوكرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه بايد گوش و چشم تو نيز از حرام و زشتي روزه بگيرند. از جدال و آزار رساندن به نوكر خودداري كن و وقار روزه را داشته باش. روزي كه روزه هستي با روزي كه روزه نيستي بايد باهم فرق داشته باشند.»
آنچه از احاديث برمي‌آيد اين است كه روزه آدابي دارد كه در تحمل گرسنگي محدود نمي‌شود و خداوند اهداف بلندي را در آن قرار داده، به همين خاطر، پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمودند: « .... چه بسيار روزه‌داراني كه سودشان از روزه، تنها گرسنگي و تشنگي است.»
همه آداب و اعمالي كه در ماه مبارك رمضان مورد توجه مي‌باشد فلسفه‌اي دارد. تا آنجا كه يكي از سخنراني‌هاي پيامبر اعظم صلي‌الله عليه و آْله و سلم به تبيين اين مقوله و اهميت ماه مبارك رمضان اختصاص يافته است. در بخشي از اين سخنان چنين آمده: « ... با تشنگي و گرسنگي خود در آن، گرسنگي روز قيامت را به ياد آوريد. به فقيران خود صدقه بدهيد، بزرگان خود را احترام كنيد، كوچكترها را مورد رحمت خود قرار دهيد و صله رحم را بجا آوريد. زبان‌هاي خود را حفظ كرده. ديدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نيست و گوش‌هاي خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نيست، نگه داريد. با يتيمان مردم مهرباني كنيد تا با يتيمان شما مهرباني شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه كنيد. هنگام نماز دستهايتان را با دعا به طرف او بلند كنيد، زيرا اين وقت، بهترين اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه كرده و هنگامي كه از بخواهد و با او مناجات نمايند، جواب آنان را مي‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبيك مي‌گويد و اگر دعا كنند، دعايشان را مستجاب مي‌كند.
از ديگر اعمالي كه پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم به آن اشاره نمودند شامل موارد زير مي‌باشد:
استغفار، سجده و عبادت زياد، افطاري دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زيردستان، تكريم ايتام، خواندن نمازهاي مستحبي، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستاي اعمال مذكور كارهايي هم وجود دارد كه روزه‌دار را از انجام آن نهي مي‌نمايند. كارهايي كه هم روزه و هم وضو را باطل مي‌سازد، شامل: دروغ، غيبت، سخن چيني، نگاه شهوت انگيز، سوگند ناروا و دروغ.
پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمودند: روزه سپري است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه كه روزه دار آن را به وسيله دروغ يا غيبت پاره نكند.
از ديگر شرايط روزه، رعايت اخلاق روزه‌داري است. در اين راستا، حديثي از پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم زينت‌بخش مي‌باشد، ايشان فرمودند: «كسي كه روزه گرفت، آن روز، ناداني و سبك سري نورزد و اگر كسي در مورد او ناداني كرد، نه به او ناسزا گويد و نه بدرفتار كند، بلكه بايد بگويد: من روزه دارم و زبان به زشتي باز نخواهم كرد.»
از جمله شرايط روزه «سكوت» مي‌باشد. پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمودند: «سكوت روزه دار، ستايش خداست.» و ثمره بزرگ سكوت، تذكر مي‌باشد. كه حكمت را به ارمغان مي‌آورد.
در سوره مريم به صورت شفاهي به مقوله سكوت در روزه پرداخته . در اين سوره به حضرت مريم وحي مي‌شود: بگو براي خدا روزه نذر كرده‌ام، پس امروز با بشري سخن نمي‌گويم. در اين راستا حديثي از امام صادق عليه‌السلام مقوم بحث است. ايشان روزه‌دار را حتي از مجادله و سوگند راست منع مي‌نمايد.
همه شرايطي كه در مورد روزه ذكر گرديد، بايد در ظرف زماني خاص واقع گردد، زيرا تنها ماه مبارك رمضان است كه ماه برگزيده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهاي آن روزه بگيرند. هيچ كس، حق ندارد بدون دليل موجه شرعي، روزه اين روزها را ترك نمايد. آنچه ارزش روزه را مضاعف مي‌نمايد، واقع شدن آن در ماه مبارك رمضان است، ماهي كه قرآن در آن نازل شده و پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم در اين ماه شروع به تنزيل قرآن نموده.
پس از همه آنچه ذكر گرديد، شخص روزه دار، بايد شرايط روحي خود را براي روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق عليه‌السلام فرمود: « موقعي كه روزه مي‌گيري، خود را به آخرت، نزديك ببين و با خضوع و خشوع و شكستگي و خواري‌اش، مانند بنده‌اي كه از مولاي خود ترسان است. دلت را از عيوب و باطنت را از حيله‌ها و منكرها پاك كن و از هرچه غيرخداست. بيزاري جوي، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه كه شايسته است از خداوندي كه بر همه غالب است بترس. در روزهايي كه روزه مي‌گيري، روح و بدنت را به خداي متعال بده و قلب خود را براي محبت او و بدنت را براي عمل به دستوراتش و چيزهايي كه از تو خواسته ، آزاد گردان .... »
نتيجه روزه، معرفت به خداوند است و شكرگزاري از او بخاطر اينكه ما را هدايت نموده، كساني كه به اين مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظيمي مي‌رسند. ماه مبارك رمضان، بهترين فرصت براي كسب آمرزش خداوند است. پيامبر صلي‌الله عليه و آْله و سلم فرمود: «هركس ماه مبارك را از دست دهد و آمرزيده نشود، خدا او را نيامرزد.»
آثار روزه:
روزه، آثار ظاهري و باطني فراواني را در پي دارد. روزه در حداقل و اولين پيامد، به انسان سلامتي مي‌دهد.
البته، اين همه اهداف آن نمي‌باشد، هدف و اثر اصلي روزه در حديثي قدسي به خوبي بيان شده؛ «نتيجه روزه كم خوري و كم گويي است كه حكمت را به ارمغان مي‌آورد. حكمت نيز، معرفت و يقين را در پي دارد. وقتي بنده‌اي به يقين برسد، باكي ندارد كه چگونه روزگار را سپري كند در سختي يا آسايش و اين مقام خوشنودهاست.
هركس طبق خشنودي من رفتار كند، سه خصلت به او مي‌دهم: شكري كه ناداني همراه آن نباشد، يادي كه فراموشي نداشته باشد و دوستي‌اي كه دوستي مرا به دوستي آفريدگانم ترجيح ندهد. هنگامي كه او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستي او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم مي‌گشايم و علم آفريدگانم را از او پنهان نمي‌دارم؛ در تاريكي شب و روشنايي روز با او مناجات مي‌كنم... »
در پايان انساني كه به حقايق روزه دست يافته، به قرب و معرفت الهي نايل مي‌شود و خدا هيچ مانعي بين او و خود قرار نمي‌دهد كه اين مقام دوستان خداوند است.
كاربرد روزه در قوانين اجتماعي:
روزه وسيله‌اي براي تنبيه و تهذيب نفس است از اين رو، خداوند آن را براي بهبود عميق روابط اجتماعي داير نموده، در قرآن به كاربرد روزه درد و مورد قصاص و كفاره مي‌پردازد.
الف- قصاص: از جمله كاربردهاي مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص مي‌باشد. خداوند مي‌فرمايد: «... در قصاص نفس غيرعمد مسلمان، كسي كه مال براي ديه ندارد، دو ماه پياپي ، روزه بگيرد كه بخشايشي است از ناحيه خداوند.» با اين آيه، دو ماه روزه، بر شخصي بي‌بضاعت كه توانايي پرداخت ديه را ندارد واجب مي‌شود.
ب- كفاره: از ديگر كاربردهاي روزه در فقه اسلامي در مقوله كفاره مي‌باشد، كفاره به معناي پوشاندن و عبارت است از عملي كه به گونه‌اي، زشتي معصيتي را بپوشاند. كفاره چيزي است كه گناه را بپوشاند.
ج- قسم: خدا قسم‌هايي را كه منجر به بستن پيمان مي‌شود، مواخذه نموده و كفاره اي براي آن تعيين مي‌نمايد. در مورد كسي هم كه استطاعت مالي ندارد، سه روز روزه را در نظر مي‌گيرد. تا با اين كار، عمل به سوگندها را محكم نمايد.
مورد ديگري كه قرآن از روزه به عنوان كفاره، اشاره مي‌نمايد آيه 59 مائده مي‌باشد براي كسي كه در حال احرام شكار كند، در حالي كه استطاعت ندارد. «به جاي اطعام هر مسكين، يك روز، روزه بگيرد تا كيفر نافرماني را بچشد.» اين گونه خداوند، تنبيه لازم را اجرا مي‌نمايد.
پى نوشت ها:
------------------------------
1- ابن هشام، سيره النبي، ج 3، مكتبه علي صبيح و اولاده، 1383 ه.ق، ص774
2- علي كرمي فريدني، برگرداني تازه از نهج الفصاحه، چاپ اول، قم، انتشارات حلم، 1384 ش، ص 202
3- همان، ص 225
4- بقره، 183
5- مريم26
6- بقره، 185- بقره، 187
7- ره توشه راهيان نور ، شماره 56، روزه و رمضان المبارك، صادق گلزاده، ص 27
8- همان
9-همان، ص 28
10-آمدي، غررالحكم و دررالحكم، حديث 3363
11-ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، المراقبات، ابراهيم محدث، چاپ اول، بي جا، نشر اخلاق، 1375، ص 209
12-همان، ص 216
13-نهج الفصاحه، ص 196
14-المراقبات، ص 194
15-همان
16-بقره، 187
17-بقره، 185 و 184
18-المراقبات، صص 200و 209و 196
19-نهج الفصاحه، ص 316، 315، 101
20-المراقبات، ص212
21-همان، صص 214، 213، 212
22-نهج الفصاحه، صص 355، 281
23-همان، صص 359، 358
24-همان، ص359
25-همان، صص 557، 354
26-المراقبات، ص 194 (به نقل از حديث پيامبر)
27-المراقبات، ص 194 (به نقل از حديث پيامبر)
28-مريم، 26
29-المراقبات، ص200
30-بقره، 185
31-همان
32-سيره ابن هشام، ج 1، ص 157
33-المراقبات، ص 199
34-بقره، 185
35-احزاب، 35- نهج الفصاحه، ص 557
36-المراقبات، ص 215
37-نهج الفصاحه، ص 355
38-المراقبات، صص 195، 194
39-همان، ص 195
40-علامه طباطبايي، نفسيرالميزان، ج 5، سيدمحمدباقر موسوي همداني، قم، دفترانتشارات اسلامي، بي تا، ص 59
41-نساء، 92
42-تفسيرالميزان، ج5، ص 61
43-همان، ج 6، ص 164
44-مائده، 59
45-مائده 95
منبع: http://www.bashgah.net
افزودن دیدگاه جدید