طرق تبلیغ و فنون آن
ما در اینجا سعی می‌كنیم تا شیوه‌ها و مسالك و هنرهای تبلیغ و روابط میان نویسنده و مخاطب را معرفی نمائیم. امروزه شیوه‌های مختلفی برای نشر دعوت و تبادل اطلاعات وجوددارد و تردیدی نیست كه اسلام مخالف سبك‌های غیرشرعی است و آن را منع می‌كند ولی ما جهت اطلاع و آگاهی مبلغین، راههای تبلیغ را معرفی می‌كنیم و مروری گذرا بر آن می‌نمائیم:
1. تبلیغ فردی: این روش معمولا در اماكن غیررسمی مثل مسجد به كار گرفته می‌شود و از موثرترین را‌ه‌ها جهت دعوت و تبادل اطلاعات است زیرا در این روش دعوت‌كننده می‌تواند توجه مخاطب را به خود جلب كند و سئوالاتی را در جهت توجه در ذهن مخاطب ایجاد نماید و به گونه‌ای برخورد نمایند كه فصاحت و سلاست در هر چیزی میانشان موجود شود و موانع و حواجز بر كنار رود. پیامبران و اولیاء خاص خداوند از این روش بهره می‌جستند چرا كه این روش محبت را در دل می‌كارد و پیوندهای دوستی و برادری را مستحكم می‌سازد.
2. تبلیغ گروهی: هر تبلیغی با گروهی از مردم سر و كار دارد كه بدان تبلیغ گروهی اطلاق می‌شود. همچنان كه در مورد روزنامه‌ها یا سخرانی‌ها بدین گونه است كه تعداد كثیری از مردم را دربرمی‌گیرد.
3. تبلیغ روشی: این نوع تبلیغ پوشیده از مثل و بیان و جمله است و معمولا در آموزش تلویزیونی به كار می‌رود.
4. تبلیغ تولیدی: این روش متمم و مكمل روش گروهی است و برای اهداف ذیل به كار می‌رود:
الف. بیان نهایت و قصد از دعوت
ب. بیان قابلیت افراد در سبك‌های جدید
ج. مقایسه میان اسلوب جدید و قدیم
5. تبلیغ مستقیم: این روش در تلویزیون و رادیو به كار گرفته می‌شود. زیرا مطالب و معلومات واجب است كه به دقت برگزیده شوند تا آحاد مردم از آن استفاده كنند تلویزیون و رادیو مختص گروه خاصی نیست و در این نوع تبلیغ رعایت موارد زیر الزامی است:
الف. ارزش گذاشتن به معلومات افراد
ب. سیر مرحله به مرحله
ج. رعایت تناسب موضوعات با توجه به ذهنیت مخاطب
د. ذكر تمام موضوع به ترتیب در آخر بحث به طور اجمال
و. نظر خواستن از شنوندگان تا اینكه موضوع را به اشتباه نفهمند و از راه اصلی منحرف نگردند.
6. شیوه‌ی نفی و اثبات: در این روش مبلغ به شكل جدلی سعی می‌كند كه روش دشمن را نفی كند و استدلالش را منتفی بداند و دلیل و مقصود خویش را به اثبات برساند. و همچنین مبلغ سعی می‌كند كه متوسل شدن به تفكر خود را نفی كند و بیشتر به استدلال توجه می‌كند. این حالت مبلغ را در برابر دشمن پیروز می‌گرداند و او را شكست می‌دهد. مثال آن در قرآن كریم داستان شكستن بت‌ها از طرف حضرت ابراهیم (ع) است.1 در این روش ممكن است از صداهای وحشتناك و آوردن ارقام و شماره و انجام دیدارهایی با اساتید دانشگاه‌ها و متخصصین كمك گرفته شود تا از این طریق به دعوت مبلغ شكل حقیقی و علمی داده شود.
7. تبلیغ شرطی: دانشمند پاولف معتقد است كه یك سگ به هنگام شنیدن صدای زنگ در زمان خوردن گوشت از دهانش آب ترشح می‌شود. این حالت نتیجه‌ی امواج صادر شده در مركز عصبی سگ است كه به هنگام شنیدن زنگ حاصل می شود و هنگام تخیل گوشت شرط است و ترشح آب جاری از دهان سگ جواب شرط. اگر سگ بر این حالت باشد ممكن است شرط دیگری را مثل نور و روشنایی به كار گیرد و زمانی كه سگ نور و روشنایی را می‌بیند از دهانش همچنین لعابی ترشح می‌شود حتی در زمانی كه گوشتی هم در میان نباشد. این روش را غرب در مقابل مسلمانان به كار گرفته‌اند و وعده‌های كاذبی به آنها داده می‌شود تا مسلمانان را به سوی خودشان جذب نمایند و سپس فرهنگشان را بر آنها واجب می‌گردانند. مبلغان مسلمان می‌توانند از این روش در دعوت غیرمسلمانان به اسلام استفاده نمایند.
8. تبلیغ ناگهانی و غیرمترقبه: در این روش ممكن است یك مبلغ از جمع بین برنامه‌های جذاب و برنامه‌هایی كه به انسان آزردگی وارد می‌كند، استفاده نماید. همچون احكام و كامپیوتر، قرآن و خیاطی و یا از خلال پخش برنامه‌های سینمایی خوب یا نمایشنامه از فرصت مناسب بهره می‌گیرد و اهدافش را در خلال ده تا پانزده دقیقه بیان می‌كند.
9. تبلیغ استدلالی: این روش از بهترین روش‌ها و موثرترین آنهاست ولی به شرط اینكه مبلغ از اطلاعات زیاد و كافی بهره‌مند باشد. این روش سببی برای دگرگونی و تحول معلومات مخاطبان و فرهنگشان می‌شود. همچنان كه خداوند در قرآن كریم می‌فرماید: فبشر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه2
شایان ذكر است تا اینجا روش عمومی تبلیغ را ذكر كردیم اما اكنون طرق تبلیغی مستفاد از آیات و روایات را متذكر می‌شویم.
10. غفلت‌زدایی: همانا فراموشی، جهل و نادانی سبب گناهان و جرائم می‌شود و بر مبلغ است كه با ذكر یاد و نام خداوند این موانع را برطرف كند "فذكر انما انت مذكر"3
11. سئوال و جواب: بر مبلغ است كه سئوال و جوابی طرح نماید كه به گونه‌ای مخاطب را به اصل مطلب و محتوای آن برساند. قرآن كریم در بسیاری از موارد این روش را برگزیده است:
" اولیس الذی خلق السموات و الارض یقادر علی ان یخلق مثلهم بلی و هو الخلاق العلیم"4
"یسئلونك عن الانفال قل الانفال لله و الرسول فاتقوا الله واصلحوا ذات بینكم"5
12. تطبیقی (مقایسه‌ای): بر مبلغ است كه برای رسیدن به هدفش میان دو حالت مقایسه ایجاد نماید مثل حالت شر و خیر و راه مستقیم و غیرمستقیم و سپس به آن وسیله به مقصود دست یابد. این روش به گشایش عقل شنونده و هدایتش كمك می‌كند. .... ءارباب متفرقون خیر ام الله الواحد القهار 6
13. بیان اسوه: این روش سخن مبلغ را جذاب می‌كند و اثربخش‌تر می‌سازد و رغبت را در دل شنونده به وجود می‌آورد تا ورود مطالب را در ذهن مخاطب ممكن سازد. ناچار از ذكر نمونه‌های خوب و بد آن برمی‌آئیم. قرآن دو نمونه را ذكر كرده است: لقد كان لكم فی رسول الله اسوه حسنه 7ضرب الله مثلا للذین كفروا امرآه نوح و امراه لوط كانتا تحت عبدین من عبادنا، ...8
14. القاء و تلقین: القاء مطالب یا به صورت مستقیم انجام می‌گیرد یا غیرمستقیم. روش مستقیم برای بزرگان به كار می‌رود: یا ایها الذین آمنوا آمنوا.9و روش غیرمستقیم معمولا برای بچه‌ها استفاده می‌شود، بدین صورت كه شامل یك قصه‌ای است كه هدف خاصی را در نظر دارد و یا اهدافش را از خلال شعر، مسابقات و سرودها بیان می‌كند. در این روش تقویت ایمان در دل‌های مردم از طریق تكرار كلمه‌ی لا اله الا الله و قرائت اذان و اقامه در گوشه طفل حاصل می‌شود و به این آیه‌ی شریفه متذكر شده است: «انتم الاعلون ان كنتم مؤمنین»10. یعنی مؤمن همیشه موفق می باشد و بر اوست كه اضطراب را از خویشتن دور نماید. تلقین این حالات، عاملی برای مستحكم شدن اواصر ایمان و استقامت مردم می باشد.
15- روش علمی: این روش از موفق ترین روش ها و مؤثرترین آنها است. «فبعث الله غرابا یبحث فی الارض لیریه كیف یواری سوء اخیه.11 پیامبر خدا (ص) فرمودند: «صلوا كما رایتمونی اصلی»12
مبلغ می تواند وضو، غسل، تیمم، نماز و قرآن را با عمل بیاموزد و همچنین اخلاق نیكو و پاك را كه این از نمونه های اخلاق حسنه ی اسلامی است و می تواند الگویی برای دیگران باشد. زمانی كه مبلغ به صورت عملی كرامت انسان را به مردم یادآوری می نماید از این طریق مبلغ بر كرامت خود و دیگران همت گمارده است و به آن ها شخصیت می بخشد به گونه ای كه این روش نیكو مفتاحی برای هدایت آنها می شود.
16. روش تكرار: مبلغ ممكن است دعوتش را تكرار كند و در آغاز ، میانه و پایان سخنانش بر آن تاكید ورزد كه خستة‌كننده نباشد به عنوان نمونه با تغییر لحن كلام و صدایش یك دعوت را چند بار تكرار می كند همان گونه كه پیامبر (ص) برخی از مطالب را سه بار تكرار می نمودند.
17. برانگیختن احساسات: از پویاترین شیوه های تعلیم و تربیت است و بر هر مبلغ واجب است كه از آن غفلت نكند و قرآن كریم خوردن گوشت مرده را جهت دوری كردن از غیبت به عنوان مثال آورده است : «ولا یغتب بعضكم ایحب احدكم ان یاكل لحم اخیه میتا فكرهتموه....»13 برانگیختن احساسات به طرق مختلف است هم چون ترغیب مردم زبانا و عملا در مورد كار نیك تا آن كار ثابت بماند. پیامبر (ص) اسامه ی جوان را به فرماندهی سپاه منصوب نمودند و امام رضا (ص) پیراهنی به قیمت سی هزار درهم به دعبل خزاعی اعطاء فرمودند. همچنین قرآن كریم می گوید: «خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزكیهم بها وصل علیهم»14یا همچون وعده و وعید كه انسان میان دو حالت خوف و رجاء زندگی می كند تا از گناه دوری نماید: «ویل للمطفین».15
18. تفكر: تربیت در اسلام به دو چیز متمركز است: عقل و تفكرو از این دو طریق قدرت ارزش گذاری بر امور برای انسان حاصل می شود و بدین دو وسیله هدایت الهی برای انسان به دست می آید مگر اینكه خود انسان راه انحراف و كج را برگزیند. قرآن كریم در این خصوص می فرماید: «فبشر عبادالذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئك الذین هدیهم الله و اولئك هم اولواالالباب16بنابر این بر ماست كه منتظر نمانیم كه شنونده همه ی چیزهایی كه ما به او می گوئیم قبول كند بلكه باید به او فرصت بدهیم و از این طریق به حقیقت دست یابیم . پیامبر (ص) در این زمینه می فرماید: «كفی بالمرء جهلا ان یحدث بكل ما سمع».
زیرا كسی كه آنچه را می شنود تصدیق كند و با حسن نظر و بدون تفكر و اندیشه به خود بقبولاند این جهالتی است كه صاحبش را به گمراهی می افكند. و وظیفه مبلغ این است كه مردم را به تفكر و تعقل تشویق كند تا به حقیقت برسد و هر سخنی را كه از هر نفر می شنود قبول نكند.
19. انتخاب شعار: در این روش جمله ی كوتاهی انتخاب می شود و به وسیله ی آن احساسات برانگیخته می گردد و خاطرات یادآوری می شود و توجه شنونده و خواننده به آن جلب می شود. مبلغ شعار را با خط عریض می نویسد و یا آن را در سخنرانی تكرار می كند. این جمله باید خیلی كوتاه باشد. و متضمن هدف و ارزش های الهی و معنوی باشد.
20 . مدح اهل بیت علیهم السلام: مدح اهل بیت علیهم السلام یكی از شیوه های تبلغ است و این نوع تبلیغ چیزی است كه ما در روزگارمان از آن به سخنرانان منبر حسینی تعبیر می كنیم و مبلغین نقش مهمی در احیای ذكر اهل بیت علیهم السلام دارند. شعر زیبایشان و لحن دلسوزانه ی شان و صدای اندوهگین آنها بسیاری را می گریاندو انظار را به مظلومیت اهل بیت و غصب حقوقشان متوجه می كند. بر سخنران، نیكوست كه مطابق روشی كه این حدیث شریف آن را ترسیم می كند، حركت كند: «شیعه ی ما با خوشحالی ما خوشحال می شوند و با حزن ما اندوهگین می گردند» .
و گاهی سخنران ، مجلسش را با بسم الله و ستایش پروردگار شروع می كند و سپس درود بر پیامبر و خاندانش می فرستد و با دعا و تضرع به درگاه حق تعالی به اتمام می رساند و این همان چیزی است كه بیشترین اثر را در اصلاح و رستگاری جامعه‌ی ما می گذارد.
------------------------------------
پی نوشت:
1- سوه انبیاء ، آیات 51-70
2- سوره زمر، آیات 17-18.
3- سوره غاشیه، آیه 21.
4- سوره یس، آیه 81.
5- سوره انفال، آیه 1.
6- سوه یوسف، آیه 39 .
7- سوره احزاب، آیه 21.
8- سوره تحریم، آیه 10 .
9- سوره نساء، آیه 136.
10- سوره آل عمران، آیه 139.
11- سوره مائده ، آیه 31
12-بحارالانوار، آیه 85
13-سوره حجرات، آیه 12
14-سوره توبه ، آیه 103
15- سوره مطففین ، آیه 1
16- سوره زمر، آیه 17 – 18
منبع: سایت پژوهه دین، معاونت آموزشی و پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی
افزودن دیدگاه جدید