درخت‌کاری از نگاه قرآن و روایات/ نعمتی که قدرت الهی را به تصویر می‌کشد

شاید همه ما کم و بیش وقتی به خاطرات دوران ابتدایی‌مان فکر می‌کنیم شعرهایی که در کتاب‌هایمان بود مخصوصاً شعر «انار» و «درخت می‌کارم» بلافاصله در ذهنمان مرور می‌شود.
بعضی از ما در آن دوران به‌خاطر علاقه‌ای که به این دو شعر داشتیم و هم این‌که متن آن‌ها برایمان خیلی جالب و لذت‌بخش بود و یا به اجبار معلم این اشعار را حفظ کردیم و هنوز هم با خواندن و شنیدن این شعرها به یاد لذت‌هایی که آن روزها از حفظ کردن این شعرها می‌بردیم، می‌افتیم و خاطرات آن روزها برایمان تداعی می‌شود.
به دست خود درختی می‌شانم به پایش جوی آبی می‌کشانم/کمی تخم چمن بر روی خاکش برای یادگاری می‌فشانم/ درختم کم‌کم آرد بر گ و  باری بسازد بر سر خود شاخساری/چمن روید در آن‌جا سبز و خرم شود زیر درختم سبزه‌زاری/و...
این ابیات در عین سادگی ما را با مراحلی که برای کاشت یک درخت لازم است آشنا و بلافاصله ما را با لذت‌ها و ثمراتی که از درخت می‌توانیم ببریم آشنا می‌کند حتی در این ابیات با استفاده از ساده‌ترین کلمات به ما گوشزد می‌شود که باید حق استفاده و بهره‌مندی از درختی را که به دستان خود کاشته و به ثمر رسانده‌ایم را به دیگران نیز بدهیم آن‌گاه که می‌سراید: به پایش خسته‌ای بی‌حال و بی‌تاب میان روز گرمی می‌رود خواب/شود بیدار و گوید: ای‌که این‌جا درختی کاشتی روح تو شاد.
درختکاری در سیره ائمه معصومین(ع)
دین مبین اسلام برای آن‌که اهمیت درختکاری را برای مسلمانان صدر اسلام و پس از آن، ملموس‌تر بیان کند، کاشت درخت قابل محصول را نوعی صدقه معرفی می‌کند.
در منابع روایی اسلام، قطع درختان به‌شدت منع شده است، اهمیت این مسئله به‌حدی است که رسول خدا(ص) همواره به رزمندگان اسلام سفارش می‌کردند، تا در صورت پیروزی بر دشمن، نکاتی را مد‌نظر قرار دهند که یکی از آنها پرهیز از قطع درختان بود.
امام صادق (ع) : درخت برای انسان آفریده شد پس او مکلف گردید به : ۱-کاشتن درخت ۲-آب دادن درخت ۳- مواظبت نمودن درخت.
الحیاه جلد ۵ صفحه ۳۴۷ ، بحارالانوار جلد ۳ صفحه ۸۲و۸۳
رسول خدا (ص) : هرکه درختی بکارد هربار انسانی یا یکی از مخلوق خدا از آن بخورد برای وی صدقه ای محسوب شود.
نهج الفصاحه صفحه ۵۹۷
امام صادق (ع) : خداوند برای انبیاء و رسولان خود کار درختکاری و کشاورزی را انتخاب فرمود تا آنکه از بارش پیاپی آسمان ناخشنود نباشند بلکه پیوسته منتظر باران رحمت الهی باشند.
وسائل الشیعه جلد ۱۲ ، میزان الحکمه جلد ۴ صفحه ۲۱۴ نقل از وسایل جلد ۱۲ صفحه ۱۹۲
رسول اکرم (ص) : مسلمانی که درختی بنشاند و یا زراعتی کسب نماید اجر و پاداش صدقه در راه خدا را خواهد داشت.
مستدرک الوسائل جلد ۱۳ صفحه ۴۶
رسول خدا (ص) فرمود : یا علی ! مبادا با حضور تو به کشاورزان ظلمی بشود و مالیات زمین را زیاد مکن.
وسائل جلد ۱۳ صفحه ۲۱۶
امام عزلت‌نشینی که در طول ۲۵ سال ۶۰ هزار نخل کاشت
حضرت علی(ع) در بیست و پنج سال عزلت و خانه‌نشینی، به حفاری قنات و درخت‌کاری مشغول بودند و شصت هزار نخل کاشتند و امام صادق(ع) فرمود: شش چیز است که مؤمن پس از مرگ خود از آن سود می‌برد، فرزند صالح که برایش آمرزش خواهد، قرآنی که خوانده شود، چاه آبی که بکند و درختی که بکارد و صدقه آبی که جاری سازد و روش نیکی که از آن پیروی شود.
در روایتی دیگر از پیامبر گرامی اسلام(ص) تأکید بر درختکاری را شدت می‌بخشد و با لحن خاص بدان اهتمام می‌ورزد و طبق حدیثی حضرت می‌فرماید: اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت برسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد چنانچه به قدر کاشتن آن فرصت باشد باید فرصت را از دست ندهد و آن را بکارد و در روایت دیگری امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند درخت را برای انسان آفریده از این‌رو درخت بکارید، آن را آبیاری کنید و در حفظ آن بکوشید، علاوه بر روایات فراوانی که در تشویق به درختکاری نقل شده است، کاشت درخت را می‌توان از اعمال صالح قرار داد و آن را از مصداق‌های روایات و آیاتی که به آن تأکید کردند دانست.
در روایتی امام صادق(ع) فرمود: مؤمن پس از مرگ از شش خصلت سود می‌برد؛ فرزند صالح که برایش آمرزش بطلبد، قرآنی که خوانده، چاه آبی که حفر کرده و درختی که کاشته است و ...، به همین منظور در اسلام میان امور مربوط به زندگی انسان و پیوند انسان با خداوند رابطه تنگاتنگی وجود دارد و عملی که به‌طور کامل نیازهای زندکی آدمی را برمی‌آورد اگر به قصد قربت انجام گیرد عبادت محسوب می‌شود و آدمی را به خداوند نزدیک می‌کند پس می‌توان گفت درختکاری و کشاورزی نیز در زمره چنین اعمالی هستند.
درخت از نگاه قرآن
درخت یکی از آفریده‌های شگفت‌انگیز خداوند است که دقت در آن قدرت لایزال الهی را به تصویر می‌کشد. در قرآن‌ کریم وجود درختان به‌عنوان نشانه الهی مطرح می‌شود که می‌تواند قدرت پروردگار را در خلق چنین ارگانیسم پیچیده یا از یک بذر و نهال کوچک نشان دهد.  در آیه ۶۰ سوره نمل در رابطه با درخت آمده است: «أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاء فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا کَانَ لَکُمْ أَن تُنبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ؛ [آیا آنچه شریک مى‏‌پندارند بهتر است] یا آن کس که آسمان‌ها و زمین را خلق کرد و براى شما آبى از آسمان فرود آورد پس به‌وسیله آن باغ‌هاى بهجت‏‌انگیز رویانیدیم کار شما نبود که درختانش را برویانید آیا معبودى با خداست [نه] بلکه آنان قومى منحرفند».
همچنین در آیه ۱۰ و ۱۱ سوره نحل در رابطه با درخت آمده است: «یُنبِتُ لَکُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّیْتُونَ وَالنَّخِیلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ در این کار رحمت و قدرت الهی برای اهل فکرت پدیدار است».
در آیه ۷۱ و ۷۲ سوره واقعه نیز جهت نمایان کردن قدرت خداوند آمده است: «فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ أَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِؤُونَ؛ آیا آن آتشى را که برمی‌افروزید ملاحظه کرده‏‌اید آیا شما [چوب] درخت آن‌را پدیدار کرده‏‌اید یا ما پدید آورنده‌‏ایم» و نیز در آیه ۶۸ سوره نحل خداوند قدرت خود را در رفتار زنبور عسل در کوه‌ها و درختان نشان می‌دهد و می‌فرماید: «وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ؛ و پروردگار تو به زنبور عسل وحى [=الهام غریزى] کرد که از پاره‌‏اى کوه‌ها و از برخى درختان و از آن‌چه داربست می‌کنند خانه‏‌هایى براى خود درست کن».
تمامی مخلوقات خداوند به تسبیح و ذکر حمد الهی مشغولند. درختان نیز به‌عنوان دسته‌ای از مخلوقات به‌طور مداوم به تحمید الهی مشغولند، به‌طوری که در بسیاری از آیات قرآن به تسبیح و سجده درختان اشاره شده است. برای مثال خداوند متعال در آیه ۶ سوره الرحمن می‌فرماید: «وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ؛ و بوته و درخت چهره‏‌سایانند».
همچنین در آیه ۱۸ سوره مبارکه حج بیان شده: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ...إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ؛ آیا ندانستى که خداست که هرکس در آسمان‌ها و هر کس در زمین است و خورشید و ماه و [تمام] ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و بسیارى از مردم براى او سجده می‌کنند و بسیارى‌اند که عذاب بر آنان واجب شده است و هر که را خدا خوار کند او را گرامی‌دارنده‏‌اى نیست چرا که خدا هر چه بخواهد انجام می‌دهد».
در آیات ۲۴ تا ۲۶ سوره ابراهیم می‌خوانیم: «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ؛ آیا ندیدى خدا چگونه مثل زده سخنى پاک که مانند درختى پاک است که ریشه‌‏اش استوار و شاخه‏‌اش در آسمان است میوه‏‌اش را هر دم به اذن پروردگارش مى‏‌دهد و خدا مثلها را براى مردم مى‌‏زند شاید که آنان پند گیرند و مثل سخنى ناپاک چون درختى ناپاک است که از روى زمین کنده شده و قرارى ندارد».
همچنین در آیه ۳۵ سوره مبارکه نور نیز می‌فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ... وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ؛ خدا نور آسمان‌ها و زمین است مثل نور او چون چراغدانى است که در آن چراغى و آن چراغ در شیشه‏‌اى است آن شیشه گویى اخترى درخشان است که از درخت‏ خجسته زیتونى که نه شرقى است و نه غربى افروخته می‌شود... داستان نورش به مشکاتی ماند که در آن چراغی روشن باشد و آن چراغ ‌میان شیشه‌ای که تلألو آن گویی ستاره‌ای است درخشان و روشن از درخت مبارک زیتون که با آن‌که شرقی و غربی نیست، شرق و غرب بدان فروزان است.
در آیه ۶۰ سوره اسراء بیان شده: «وَإِذْ قُلْنَا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِّلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی القُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا یَزِیدُهُمْ إِلاَّ طُغْیَانًا کَبِیرًا؛ و [یاد کن] هنگامى را که به تو گفتیم به‌راستى پروردگارت بر مردم احاطه دارد و آن رؤیایى را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت ‏شده در قرآن را جز براى آزمایش مردم قرار ندادیم و ما آنان را بیم مى‌‏دهیم ولى جز بر طغیان بیشتر آن‌ها نمى‏‌افزاید».
لزوم نگهداری از درختان/ درخت؛ نماد آبادانی، شاخص سرسبزی و مظهر زندگی
با وجودی‌که درخت از گرانبهاترین آفریده‌های خداوند برای انسان است و نقش حیاتی که در زندگی همه موجودات زنده، به‌ویژه انسان‌ها دارد، و همچنین تاکیداتی که اسلام در این زمینه داشته اما متاسفانه شاهد هستیم روزانه افرادی به‌بهانه‌هایی واهی اقدام به قطع درختان می‌کنند و بارها شاهد اتش‌سوزی در جنگل‌هایمان به‌خاطر سهل‌انگاری برخی افراد بوده‌ایم.
درخت نماد آبادانی و شاخص سرسبزی و خرمی، و مظهر زندگی و سبب لطافت هوا و سبب آسایش و رفاه انسان و صفا و پاکی طبیعت می‌باشد، از بین بردن یک درخت در پارک‌ها و خیابان‌ها و معابر عمومی به‌معنی تعرض به حق همه افراد جامعه است چرا که درخت نقش مهمی در زندگی انسان‌ها ایفا می‌کند.
تلطیف هوا، تعادل دمای محیط، حفاظت از خاک و تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان تنها بخشی از سودمندی‌های فراوان درختان است.محققان درخت را از نظر سلامت فردی، اجتماعی و... دارای فواید بی‌شماری می‌دانند.
به گفته محققین، تأثیرات فیزیولوژیکی درختان در محیط‌های شهری، بسیار حائز اهمیت می‌باشد. درختان در سلامتی و آسایش ساکنان شهرها سهم بزرگی دارند، زیرا با جذب گازهای سمی از جمله گازکربنیک و تولید اکسیژن سبب دوام حیات انسان‌ها می‌شوند.
همچنین، درخت سبب بازگشت آب به چرخه طبیعت شده و کیفیت خاک را بهبود می‌بخشد و قابلیت جذب مقادیر زیادی گرد و غبار را از اتمسفر دارا می‌باشد. درختانِ همیشه سبز، قادرند گرد و غبار و سایر آلودگی‌های موجود در هوا را بر روی سطح برگ خود جذب کنند.
یقیناً پاسبانی از درختانی که در خیابان‌ها، پارک‌ها و اطراف شهرها کاشته می‌شود، بر عهده همه افراد جامعه است، افزون بر لزوم حفظ این درختان توسط تک‌تک افراد جامعه، هرگونه از بین بردن آن، علاوه بر گناه بی‌توجهی به دستور اسلام، گناه ضرر و زیان به بیت‌المال مسلمین را نیز به همراه خواهد داشت.
راه‌های نگهداری از درختان به‌صورت یک فرهنگ درآید
از بین بردن یک درخت در پارک‌ها و خیابان‌ها و معابر عمومی به‌معنی تعرض به حق همه افراد جامعه است، چه آنانی که اکنون در حال حیات‌اند و چه آنانی که در آینده به دنیا خواهند آمد، حق خواهند داشت از این فضای سبز استفاده کنند.
اگر اهمیت درخت و آثار آن برای ادامه زندگی، بیشتر برای مردم تبیین شود و درختکاری در زمان مناسب و راه‌های نگهداری از آن به‌صورت یک فرهنگ درآید، نتیجه مطلوب‌تری به دست خواهد آمد.
در شرایط کنونی که آلودگی‌های زیست محیطی در حد اعلای خود هستند، به افزایش انبوه درختان بسیار بیشتر از قبل نیاز است.
منبع: خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)