مناجات شعبانیه دعای اهل وصال و اهل فراق

از همین رو یادداشت ذیل شرح و تفسیر ویژگی های مناجات شعبانیه است که تقدیم به آن عارف و عاشقی می شود که توفیق رفیقش شده و از فرصت فضلیت ماه شعبان بهره جسته و می خواهد با خواندن مناجات شعبانیه ترنم عشق سرداده روح و جانش را سرمست از نجوای با خالق سرمد خود نماید:
1) متن دلیل بر سند:
همان گونه که هر حدیث و دعای صحیح، نمی تواند مورد عمل قرار گیرد چون ممکن است به دلیل مخالف بودن با عقل و کتاب اعراض شده و کنار گذاشته شود در مقابل هر حدیث و دعایی که ضعف سندی دارد را نمی توان اعراض کرد و کنار گذاشت؛ چون ممکن است از نظر قرائن خارجی و داشتن مضامین و محتوای بلند و شامخ به گونه ای باشد که نتوان گفت که از غیر معصوم صادر شده است؛ همچون بسیاری ازخطبه های نهج البلاغه که از نظر سندی مرسل اند، ولی به دلیل مضامین شامخ متن نمی توان احتمال داد از غیر معصوم صادرشده است.
امام العارفین و سید المراقبین رضی الدین سیدبن الطاووس، در کتاب"اقبال الاعمال" مناجات شعبانیه را از نظر سند هرچند از (حسین بن خالویه) که به قول رجال شناس بزرگ علامه مامقانی در (تنقیح المقال) وی یکی بزرگان موثق علمای شیعه در حلب است، روایت کرده است.
ولی بر فرض این که مناجات شعبانیه چنین سندی نداشت و ما بودیم و همین متن مناجات شعبانیه با همین مضامین ملکوتی وآسمانی، جای هیچ شبهه باقی نمی ماند تا کسی بگوید این مناجات از غیر معصوم (ع) صادرشده است.
پس خود را معطل سند یابی نکنیم چرا که متن دلیل بر سند و صدور دعا از معصوم(ع) است.
2) ادب در دعا:
مناجات شعبانیه با همان فراز آغازینش بیان کننده ادب در دعا است و این که دعای مستجاب دعایی است که آغاز وشروع اش با ذکر صلوات و پایانش نیز با ذکر صلوات باشد. از همین رو مناجات شروع اش با این فراز نورانی است:
(اللهم صل علی محمد وال محمد) و پایانش پس از ۴۴ بار ذکر یا الهی با ذکر (وصلی الله علی محمد رسوله واله الطاهرین وسلم تسلیما) می باشد؛ چرا که صلوات از یک طرف توجه به خدا و توحید است و از طرف دیگر توجه به نبوت و امامت است. پس ادب در دعای مستجاب آن است توجه به توحید او را متوجه به حقیقت توحید کند که نبوت و امامت است و توجه به نبوت و امامت نیز او را متوجه به توحید کند.
3) مناجات عارفانه:
هرچند در آغاز مناجات و گفتن: (و اسمع دعایی اذا دعوتک و اسمع ندایی اذا نادیتک واقبل علی اذا ناجیتک) درخواست برآورده شدن حاجت معنوی می شود، ولی فراز بعدی نشان می دهد که پشت این اصرار بر آورده شدن درخواست ها، معرفت و استدلال مهم وجود دارد که در قالب زیباترین مضامین و کلمات آن استدلال بیان می شود و آن این که به هنگام دعا بنده و عبدی در برابر حق تعالی قرار گرفته است که:
اول: هربت الیک: من به سوی توگریخته ام.
دوم: وقفت بین یدیک: و رو به بر رویت ایستاده ام .
سوم: مستکینا لک: درحالی که خاضع وخاشع ام.
چهارم: متضرعا الیک: اظهار نیاز و حاجت دا رم.
پنجم: راجیالدیک ثواب: و امید وار به پاداش نزد توهستم.
ششم: و تعلم ما فی نفسی و تخبر حاجتی و تعرف ضمیری: می دانی آن چه در دل من است، و از نیاز من آگاهی، و از درون من آگاهی.
هفتم: ولا یخفی علیک امر منقلبی ومثوای: و هیچ کاری از کارهای من، چه مربوط به آینده و چه به حال، از تو مخفی نیست.
آیا بنده ای که با چنین حالت از تضرع و ابتهال به خالقی چون تو رو آورده است می شود به او پناه ندهی و دست رد به سینه وی بزنی?
هرگز چنین امری امکان نخواهد داشت، پس دستم بگیر وبه جانبت ببر
4) رجا آمیخته با خوف:
مناجات شعبانیه آمیخته شدن (رجا با خوف و خوف با رجا ) است.  یعنی از یک طرف در این مناجات آن چنان پیش می رود که خواننده دعا در خوف و یاس کامل قرار می گیرد و خودش را در وسط عذاب الهی می بیند؛ ولی از طرف دیگر و در همان حال از متن و دل این خوف و یاس، امید و رجا بر می خیزد که این چنین نیست قطعا بنده را عفو می کند.
ازهمین رو امام (ع) می فرمایند:
(الهی ان اخذتنی بجرمی اخذتک بعفوک و ان اخذتنی بذنوبی اخذت بمغفرتک و ان ادخلتنی النار اعلمت اهلها انی احبک:
معبودا! اگر مرا به جرمم گرفتی تو را به عفوت گیرم و اگر به گناهانم درگیری به امر زشت دراویزم و اگر مرا به آتش بری اعلام کنم به اهل آن که تو را دوست دارم).
5) دعای اهل وصال و فراق:
بطور کلی مناجات کنندگان دو دسته اند:
1- برخی از مناجات کنندگان از این جهت در مناجات و دعایشان بی قراری می کنند که احساس و فراق و فاصله بین خود و خدا می بینند و احساس شرمندگی می نمایند و می خواهند با مناجات و ابتهال همچون بسیاری از خطبه های نهج البلاغه که از نظر سندی مرسل اند، ولی به دلیل داشتن متن و محتوای رفیع و شامخ و اسرار بلند نمی توان احتمال داد از غیر معصوم صادرشده است.
امام العارفین و سید المراقبین رضی الدین سید بن الطاووس، در کتاب "اقبال الاعمال" مناجات شعبانیه را از نظر سند هرچند به صورت مرسل از (حسین بن خالویه) ادیب روایت کرده است که مامقانی در (تنقیح المقال) وی را توثیق می کند و یا از (علی بن محمد خالویه) فقیه باشد که نجاشی در رجالش توثیق می کند (رجال نجاشی ج۲ص۱۰۰) که وی ازامام باقر(ع) و آن حضرت ازامام علی (ع) روایت فرمودند این ارسال خدشه برصدور مناجات ازمعصوم وارد نمی کند چرا که ما بودیم تنها همین متن مناجات شعبانیه، با همین مضامین ملکوتی و آسمانی، جای هیچ شبهه باقی نمی ماند تا کسی بگوید این مناجات از غیر معصوم (ع) صادرشده است.
پس خود را معطل سند یابی نکنیم چرا که متن دلیل بر سند و صدور دعا از معصوم(ع) است

2- کسانی اند به وصال حضرت حق رسیده اند و در اوج ابتهاج و لذت قرار دارند و بی قراری آنان از این جهت است که مبادا از این وصال خارج شوند.
امام العارفین، امام علی (ع) در حالی که خود در اوج وصال قرار دارد ولی مناجات شعبانیه اش بین مناجات اهل (وصال و اهل فراق) دور می زند؛ چراکه:
از یک طرف با زبان اهل فراق مناجات کرده و با اعتراف به این که از سر تقصیر و قصور لغزش و گناهانی مرتکب شده است و فاصله و جدایی بین خود و پروردگار به وجود آورده است سخت پشیمان از پیشگاه ربوبی است و از پروردگار می خواهد با نادیده گرفتن اشتباهاتش وی را دست گیری کرده و به خود وصل نماید.
ازهمین رو امام (ع) می فرمایند: (الهی والحقنی بنورک عزک الابهج فاکون لک عارفا وعن سواک منحرفا و منک خایفا مراقبا: معبودم! مرا به پر فروغ ترین عزتت متصل فرما تا عارف برای تو بوده و ازغیر تو روی گردان باشم و تنها از تو بترسم و مراقبت او امر تو را نمایم).
از طرف دیگر با زبان اهل وصال مناجات کرده و از حق تعالی رسیدن به مقام قرب بالاتر که بریدن از خلق و فنا شدن در صفات جمال و جلال الهی است را درخواست می کند.
ازهمین رو آهنگ مناجات عوض شده و می فرمایند:
(الهی هب لی کمال الانقطاع الیک وانر ابصار قلوبنا بضیا نظرها الیک حتی تخرق ابصار القلوب حجب النار فتصل الی معدن العظمه تصیر ارواحنا معلقه بعز قدسک: معبودم! عنایت فرما به من دل بریدن کامل از دیگران و پیوستن به خودت را ، و منور فرما دلهای ما را به روشنی نگاه خودت، تا آن جا که دیدگان دل های ما حجاب های نو را بشکافند و متصل به منبع عظمت شوند و ارواح ما آویخته به عز قدس تو گردند).
6) مقصود با لذات بودن دعا:
هر چند در مناجات شعبانیه با ابتهال و تضرع خواسته هایی مطرح شده است و امام (ع ) اصرار بر آورده شدن این خواسته ها از پیشگاه باریتعالی دارد؛ ولی مقصود با لذات امام برا آورده شدن آن خواسته ها نیست که اگر بر آورده شد دیگر خود را قانع بداند؛ بلکه مقصود با لذات خود دعا و نیایش و خلوت کردن با ذات حق است و طرح همه خواسته ها ازاین جهت است که بیشتر در محضر ربوبیش بماند و با او به نجوا بپردازد و از نزدیک مناجات کند و از این مناجاتش حظ و لذت معنوی ببرد.
نظیر پاسخ طولانی موسی بن عمران به این پرسش حق تعالی (و ما تلک بیمینک یموسی: طه آیه۱۷) است؛ با این که موسی می توانست بگوید: (هی عصای) تمام کند. ولی گفت: (قال هی عصای، اتوکؤ علیها، و اهش بها علی غنمی، ولی فیها مارب اخری: طه، آیه: ۱۸) این پاسخ طولانی نبود؛ جز این که موسی می خواست با طولانی کردن پاسخ بیشتر از سخن گفتن با خدا لذت ببرد و گرنه او می دانست خداوند برهمه آن چه که توضیح می دهد واقف و آگاه است.
مناجات شعبانیه امام علی (ع) نیز این گونه است که مقصود بالذات خود دعا و مناجات بوده است.
7) مداومت در مناجات:
در عظمت و جایگاه رفیع و بلند مناجات شعبانیه همین بس که همه ائمه (ع) مداومت به آن داشته اند و عارف و سالک الی الله امام خمینی (ره) نیز در سخنرانی های خود پیوسته توصیه به مداومت خواندن مناجات شعبانیه می کردند.
درهمین راستا رهبر معظم آیت الله خامنه ای می فرمایند:
به گمان زیاد امام بزگوار از این ماه بهره فراوان معنوی می بردند؛ قرائن نشان می دهد که دل آن نورانی به برکت این ماه بر نورانیت خود می افزود. این فقره معروف دعای مناجات شعبانیه (الهی هب لی کمال الانقطاع الیک....) از جملاتی بود که در بیانات امام تکرار می شد. بنده یک وقتی از ایشان سؤال کردم راجع به دعا، یکی از دعا هایی که ایشان تکیه کردند بر روی آن که ترجیح می دادند آن دعا را همین مناجات شعبانیه بود.