راهکارهای تشویق کودکان و نوجوانان به کتابخوانی
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| تحقیقات گسترده بیانگر نقش بسزای «مطالعه» بر موفقیت شخص در حوزۀ مسائل فردی، خانوادگی و اجتماعی است. عادت به مطالعه، امری اکتسابی است که از بدو کودکی، قابلیت «درونی‌شدن» دارد. اهمیت کودکی به عنوان مهم‌ترین دوران شکل‌گیری شخصیت تا آنجاست که شعار جهانی روز کتاب کودک در سال 2017 «بیایید با کتاب بزرگ شویم» انتخاب شد. والدین در جایگاه اولین آموزگارانِ کودک در ایجاد علاقۀ او به مطالعه نقش زیادی دارند؛ البته مدرسه و نظام آموزشی باید در این امر کوشا باشند. با وجود اهمیت مطالعه در کودکی، بازی‌های متنوع رایانه‌ای، عروسک‌ها و وسایل بازی پیشرفته، تربیت کودک و نوجوان اهل مطالعه کار چندان ساده‌ای نیست. در این نوشتار ضمن تبیین اهمیت و فواید تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه، راهکارهای علمی و عملی تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه در سطح خُرد بررسی میشود.
اهمیت و ضرورت تشویق کودک و نوجوان به مطالعه
«یادگیری» نتیجۀ مطالعه و نتیجۀ یادگیری، «تغییر رفتار» است. دلیل فاصله‌گرفتن جامعۀ ما با وجود رشد روزافزون مراکز علمی و آکادمیک از فرهنگ اصیل ایرانی ـ اسلامی آن است که در مراکز آموزشی به قرائت منبع بسنده میشود و روح مطالعه و بررسی عمیق، کم‌رنگ است.
عادت به مطالعه در افراد یک جامعه، آنها را به شهروندانی سودمند با کمترین ناهنجاری‌های اجتماعی و روحی بدل می‌کند. به همین دلیل سرانۀ مطالعۀ افراد یکی از شاخص‌های رشد فرهنگی در هر جامعه است.
آیۀ قرآن: هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُون؛[1] بیانگر ارزش، اهمیت و تأثیر مطالعه بر رشد انسان است.
خداوند متعال میفرماید: «خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده‌اند و افرادی که از دانش بهره گرفته‌اند، به درجات برتر می‌رساند».[2]
پیامبر(ص) می‌فرمایند: «إِذَا أَتَى عَلَیَّ یَوْمٌ لَا أَزْدَادُ فِیهِ عِلْمًا یُقَرِّبُنِی إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فَلَا بُورِکَ لِی فِی طُلُوعِ شَمْسِ ذَلِکَ الْیَوْمِ»؛[3] اگر روزی بر من بگذرد که در آن روز به علم و دانش من چیزی افزوده نشود، آن روز مبارک نیست.
شاید بتوان سهم زیادی از پیشرفت را در کشورهای توسعه‌یافته، به مسئلۀ کتابخوانی از دوران کودکی نسبت داد. در کشور آمریکا از سال 1732 (بیش از 280 سال پیش) هر سال بین ۱۲۰۰ تا ۱۴۰۰ کتاب برای کودکان چاپ می‌شد. ناپلئون در فرانسه اولین شخصی بود که دستور تأسیس کتابخانه را برای کودکان صادر کرد که در سال ۱۹۲۴ تعداد کتابخانه‌های مدارس در فرانسه بیش از ۵۰۰۰ واحد بوده است. در سال ۱۹۳۸ در شوروی سابق، تعداد ۹۴ کتابخانه مستقل برای کودکان و ۴۸۶ کتابخانه وابسته به کتابخانه‌های عمومی برای اطفال تأسیس شده بود. در ژاپن به سال ۱۹۶۰ طرح و اقدامی آغاز شد که اکنون در سراسر ژاپن گسترش یافته است در آن‌جا کودکان هر روز به مدت بیست‌دقیقه از روی کتابی با صدای بلند برای والدین «معمولا مادر» می‌خوانند.[4]
در ایران اسلامی که مدعی اهمیت‌دادن به جایگاه تعلیم و مطالعه بر اساس آموزههای اسلام است، باید توجه به مطالعه به‌سرعت و با برنامه‌ریزی مدوّن جبران شود؛ زیرا اگر علاقه به مطالعه از کودکی در انسان پدید نیاید و مطالعه به نیازی معنوی در زندگی او تبدیل نشود، ذهنش در جوانی تهی از معیارها خواهد بود و سادگی و بی‌تجربگی جوانی، راه را برای نفوذ ناهنجاری‌ها باز می‌کند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ صِغاراً تَسُودُوا بِه کِبارا»؛[5] در خُردسالی علم بیاموزید تا در بزرگ‌سالی به برتری و سیادت نائل آیید.
فواید مطالعه در کودکی و نوجوانی
1. پرورش تفکر خلّاق و تفکر نقّاد
مطالعه از کودکی تأثیر بسزایی در پرورش دو تفکر دارد که هر جامعۀ رشدیافته‌ای باید اعضایش به این دو مهارت مجهز باشند: «تفکر خلّاق» و «تفکر نقّاد».
منظور از «تفکر خلّاق» توانایی دیدن موضوعات به شیوه‌ای نو و گام‌برداشتن فراتر از اطلاعات است. تحقیقات جدید نشان می‌دهد توانایی تفکر خلّاق، اکتسابی بوده و بالقوه به همگان ارزانی شده است؛ امّا تفاوت در شکوفا نمودن آن است. نقش مطالعه در ایجاد تفکر خلاق، به دلیل پرورش تخیل است و تخیل، اساس خلاقیّت است؛ با کتابخوانی برای کودک، دنیایی بزرگ و پهناور در مقابل چشمان او گشوده میشود و او قادر است آزادانه خیال‌پردازی کند. کودک در این شرایط، خود را محدود و محبوس در حصار واقعیت‌ها و امور مشهود نمی‌بیند. دلیل دیگر تأثیر مطالعه بر پرورش خلاقیت، سؤالات طرح‌شده برای کودک و مقایسه‌های او بین دریافت‌ها است.
فردی که با تفکر «نقّاد» و« خلّاق»، در فرآیند دوست‌یابی، روبرویی با موقعیت‌های آسیب‌زا و پیشنهادهای ناهنجار، محیط کار و پیش‌‌بردن اهداف مربوط به شغل، ازدواج، برخورد با همسر و تربیت فرزندان، تصمیمات سیاسی و بسیاری از امور ریزودرشت بر اساس معیارهای دقیق و درست به تحلیل همه‌جانبه می‌پردازد خواه ناخواه موفق‌تر خواهد بود و نیاز هر جامعه به داشتن چنین اعضایی بر کسی پوشیده نیست.
2. تغذیه عاطفی و روانی کودک
خواندن کتاب برای کودک نوپا، ضمن پاسخ به روحیۀ کنجکاو کودک، سبب تغذیۀ عاطفی و روانی کودک میشود؛ چون ورق‌زدن کتاب از سوی والدین برای کودک، به منزلۀ وقت‌گذاشتن از سوی والدین است.
3. گسترش دایرة لغات
مطالعۀ بیشتر سبب میشود دایرۀ لغات خواننده افزون‌تر شده و از کلمات جدیدتری در مکالمات روزمرۀ خود استفاده کند. داشتن فن بیان و بلاغت در گفتار در زمینه‌های حرفه‌ای و شغلی، کمک بسیار بزرگی به او خواهد کرد؛ نیز توان به‌کارگیری لغات در سطح مطلوبی،
اعتماد به نفس بیشتری به او خواهد بخشید.
4. ارتقای مهارت نوشتن
مطالعه در مهارتِ نوشتن و شکوفایی استعداد نویسندگی تأثیر مستقیم دارد؛ زیرا سبب افزایش دامنۀ لغات میشود. افزایش دامنۀ لغات سبب میشود شخص با داشتن هر شغلی در آینده، توان ارائۀ مباحث مرتبط با شغل، رشته و صنف خود را در قالب مقاله و دیدگاه داشته باشد.[6]
5. ارتقای سطح فکری و اجتناب از سطحی‌نگری
با مطالعۀ کتاب‌های مفید، یعنی مصاحبت با انسان‌های شرافتمند گذشته که کوله‌بار تجربه و اندوخته‌های یک عمر را به نوجوان منتقل می‌کنند، به‌یقین نوجوان در دام ناهنجاری‌های اجتماع و جوانی‌کردن‌های بی‌ارزش گرفتار نمی‌شود.
6. درونی‌شدن آموخته‌ها و مطالعات در ذهن کودک و نوجوان
شخصی که از کودکی و حتی نوجوانی با مطالب و آموخته‌های ارزشمند روبرو میشود، به‌مراتب اثر آموخته‌ها در افکار و صفاتش بیشتر از فرد بزرگسال است. امام علی(ع) میفرماید: «إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کالْأَرْضِ الْخَالِیةِ مَا أُلْقِی فِیهَا مِنْ شَیءٍ قَبِلَتْهُ»؛[7] دل نوجوان مانند زمین
آماده است که هر بذرى در آن افشانده شود، مىپذیرد.
همچنین امام صادق(ع) فرمود: «إمّا عَالِماً أوْ مُتَعَلِّماً، فَإنْ لَمْ یَفعَلْ فَرَّطَ، فَإنْ فَرَّطَ ضَیَّعَ، وإنْ ضَیَّعَ أثِمَ، وَإنْ أثِمَ سَکَنَ النَّارَ وَالَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ»؛[8] دوست ندارم جوانانِ شما را جز در دو حالت ببینم: دانشمند یا دانش‌اندوز. اگر جوانى چنین نکند، کوتاهى کرده و اگر کوتاهى کرد، تباه نموده و اگر تباه نمود، گناه کرده و اگر گناه کند، سوگند به آن‌که محمّد(ص) را به حق برانگیخت، اهل دوزخ خواهد بود.
مقام معظم رهبری به نوجوانان چنین می‌فرمایند: «در دوران نوجوانى زیاد مطالعه مى‌کردم. غیر از کتاب‌هاى درسى خودمان، کتاب تاریخ، ادبیات، شعر و کتاب قصّه و رمان هم مى‌خواندم. به کتاب قصّه خیلى علاقه داشتم و خیلى از رمان‌هاى معروف را خواندم. الآن احادیثى یادم است که آنها را در دوره نوجوانى خواندم و یادداشت کردم».[9]
7. کاهش استرس و افزایش آرامش
تحقیقات انجام‌شده دانشگاه «ساکس» ـ سال 2009 ـ نشان می‌دهد برای حفظ آرامش هنگام روبرویی با مشکلات، مطالعه حتّی از فعالیت‌های محبوبی مانند گوشدادن به موسیقی، قدم‌زدن و آشامیدن چای یا قهوه مؤثرتر است. نتایج این تحقیقات با ارزیابی ضربان قلب و تنش‌های عضلانی بررسی شده بود. شرکت‌کنندگان در این پروژه تحقیقاتی تنها شش دقیقه بعد از شروع به خواندن و ورق‌زدن کتاب، آرامش را احساس می‌کردند.[10]
امام علی(ع) میفرماید: «مَنْ تَسَلّیَ بِالْکُتبِ لَمْ تَفُتْهُ سَلْوَةٌ»؛[11] هرکه با کتاب‌ها آرامش یابد، راحتی و آسایش از او سلب نمیگردد. همچنین می‌فرمایند: «یَأْتِی عَلَى اَلنَّاسِ زَمَانُ هَرْجٍ لاَ یَأْنَسُونَ فِیهِ إِلاَّ بِکُتُبِهِمْ»؛[12] روزگار پر از فتنه‌ای بر مردم خواهد رسید که جز به کتاب‌هایشان انس و آرامش نگیرند.
تشویق به مطالعه، به‌ویژه در دوران پُرتشویش بلوغ، کمک مؤثری به آرامش نوجوان خواهد کرد.
[1]. زمر: آیۀ 9.
[2]. مجادله: آیۀ 11.
[3]. علاءالدین متقی هندی، کنز العمال، ج 1، ص 375.
[4]. کمال پولادی، «نکاتی در مورد چگونگی علاقمند کردن بچه‌ها به کتابخوانی» انتشارت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سال ۱۳۷۴.
[5].عبدالحمید ابن هبة الله ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 267.
[6]. نتایج تحقیق میدانی توسط نویسنده نشان می‌دهد بیش از هشتاددرصد افراد ماهر در مشاغل و حِرَفِ مختلف، در کودکی و نوجوانی عادت به مطالعه داشته‌اند.
[7]. نهج البلاغه، نامه 31.
[8]. محمد بن حسن طوسی، امالی، ص 303، ح 604.
[9]. گفت‌وشنود رهبر معظم انقلاب با جمعی از نوجوانان و جوانان، 14/11/1376 ش.
[10]. محمد رحمانی، «چهارده فایده منحصربه‌فرد کتابخوانی»، در: https://www.chetor.com
[11]. عبدالواحد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 233.
[12]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 52.
* کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی و پژوهشگر حوزۀ خانواده.
سیده مریم طباطبایی ندوشن*
افزودن دیدگاه جدید