تحلیل و تفسیر پیام های واقعه غدیرخم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ،تحلیل و تفسیر پیام های واقعه غدیرخم

نگارنده: «مبلغ نخبه حجت الاسلام و المسلمین سید محمدتقی قادری»

********

در بین وقایع بیست و سه ساله ازبعثت رسول گرامی اسلام در جزیره العرب، یکی از کلیدی ترین و جریان ساز، واقعه نصب علی علیه السلام به عنوان امام و خلیفه در غدیر خم بعد از بازگشت از حجه الوداع در جحفه است؛ معرفت و شناخت همه جانبه به پیام الهی و سیاسی این واقعه، در صورتی امکان پذیر است که چند نکته کلیدی تبیین و توضیح داده شود.

«گزارش اجمالی واقعه غدیر»
پیامبر(ص) در ذیقعده سال دهم هجری همراه هزاران نفر برای ادای مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد. این سفر رسول خدا (ص)، حجة الوداع، حجة الاسلام و حجة البلاغ نامیده می‌شود. 

در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود و هنگامی که از تصمیم پیامبر(ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عده‌ای به سمت مکه نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول‌ خدا(ص) پیوست. 

مسلمانان حج‌گزار پنج شنبه ۱۸ ذی الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر(ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا(ص) امر نمود تا علی(ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود به مردم معرفی کند پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.

پس از اجتماع حج گزاران کنار برکه غدیر و آماده کردن منبر از جهاز شتران، رسول‌ خدا (ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه غدیریه مشهور شد، درادامه خطبه دست علی(ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود:

((ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار‌تر نیستم؟ مردم پاسخ دادند: آری،‌ ای رسول خدا. حضرت فرمود: خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.» رسول خدا(ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: «خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن می‌دارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری مینماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا می‌گذارد.» سپس خطاب به مردم فرمود: «حاضران این پیام را به غایبان برسانند. (الاحتجاج، ج 1،ص56،تاریخ طبری، ج3، ص247، السیره الحلبیه، ج3، ص369).

********

«میزان اعتبار سند و روایت گزارش واقعه»

واقعه غدیر از نظر سند و اعتبار آنچنان قوی و متواتر است که انکار آن به منزله انکار وجود آفتاب در روز است، چرا که گزارش واقعه نه تنها در منابع تفسیری و روایی شیعه متواتر است بلکه بزرگان اهل سنت نیز به طریق مختلف حدیث غدیر خم را نقل کرده اند. 

در ذیل به بعضی از مهم ترین کتب ایشان که بر این حدیث مهر صحت گذاشته و آن را تایید کرده اند، همراه با حدیث اشاره می شود؛

1. سنن ترمذی: زید بن ارقم عن النبی(ص) قال: من کنت مولاه فعلی مولاه. (ج12، ص175) 

2. مصنف ابن ابی شیبه: حدثنا مطلب بن زیاد عن عبدالله بن محمد بن عقیل عن جابر بن عبدالله قال: کنّا بالجحفة بغدیر خم إذا خرج علینا رسول الله فأخذ بیدعلی فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه. (المصنف، ج7، ص495)

3. المعجم الکبیر للطبرانی: عن أبی إسحاق الهمدانی قال سمعت حبشی بن جناده یقول: سمعت رسول الله(ص) یقول یوم غدیر خم: اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اعن من اعانه. (معجم الکبیر، ج4، ص4)
همچنین وی حدیث مذکور را به همین طریق از زید بن ارقم، ابو ایوب انصاری و بریده نقل می کند.

4. تفسیر ابی السعود و تفسیر اللباب لابن عادل: در این دو کتاب در تفسیر آیه سأل سائل بعذاب واقع (سوره معارج، آیه 1) وارد شده است: می گویند سائل، حارث بن نعمان فهری بود و علت نزول آیه این است هنگامی که قول پیامبر مبنی بر اینکه هر که من مولای اویم پس علی مولای اوست به گوش او رسید، سوار بر ناقه خود شد و پیش پیامبر آمد و گفت: ای محمد! امر کردی ما را که شهادت بدهیم خدایی جز خدای واحد نیست و اینکه تو فرستاده از جانب اویی و ما آن را پذیرفتیم. امر کردی پنج بار در روز نماز بخوانیم و زکات اموالمان را بدهیم و ما قبول کردیم. امر کردی که در هر سال یک ماه روزه بگیریم و حج بگزاریم و ما پذیرفتیم؛ ولی به اینکه پسر عمت را بر ما برتری دهی، هیچ گاه راضی نمی شویم. ایا آنچه گفتی، از جانب خودت بود یا از جانب خدا؟ پیامبر فرمود: به آن خدایی که کسی غیر از او خدا نیست قسم که آن را از نزد خداوند گفتم. پس در این وقت حارث می گوید: خدایا! اگر آنچه محمد می گوید، حق است، از آسمان بر ما سنگی فرود آر یا عذابی بر ما نازل کن! پس به خدا قسم، به ناقه اش نرسید، مگر اینکه خدا سنگی به جانبش پرتاب نمود که از مغز سرش وارد شد و از دبرش بیرون آمد و کشته شد. (ج15، ص456)

5. الدر المنثور عن ابی هریره: لما کان یوم غدیر خم و هو یوم ثمانی عشر من ذی الحجة قال النبی(ص): «من کنت مولاه فعلی مولاه فانزل الله الیوم اکملت لکم دینکم(مائده‌، آیه 3)شگفت اینکه صاحب این کتاب پس از نقل این یک حدیث، آن را ضعیف و غیر قابل اطمینان دانسته است و ما در فصل بعد، راویان حدیث غدیر را از نگاه خود ایشان مورد بررسی قرار می دهیم. (الدر المنثور، ج3، ص323)

6. تفسیر ابن کثیر: در شأن نزول آیه یا آیها الرسول بلغ ما انزل الیک...( می گوید: و قد روی ابن مردویه من طریق ابی هارون عن ابی سعید خدری انها نزلت علی رسول الله(ص) یوم غدیر خم حین قال لعلی: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ثم رواه عن أبی هریره و فیه انه الیوم الثامن عشر من ذی الحجه یعنی مرجعه من حجة الوداع. (ج3، ص28)

7. تفسیر آلوسی: در شأن نزول همین آیه می گوید: عن ابن عباس (رضی الله تعالی عنه) قال: نزلت هذه الایة فی علی (کرم الله وجهه) حیث امر سبحانه ان یخبر الناس بولایته فتخوف رسول الله أن یطعنوا فی ذلک علیه فاوحی الله تعالی الیه هذه الایة فقام بولایته یوم غدیر خم و أخذ بیده. فقال (علیه الصلاة و السلام): «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؛ این آیه زمانی نازل شد که خداوند ابلاغ ولایت علی به مردم را به پیامبر امر فرمود و آن حضرت از طعن مردم بر این خائف بود. پس این آیه نازل شد و پیامبر در روز غدیر امر حق تعالی را به اجرا رساند و فرمود: «هر که من مولای اویم، علی مولای اوست. (روح ازمعانی، ج5، ص67)

8. فتح القدیر: قال رسول الله(ص) إلی بریده: یا بریده ألست بالمؤمنین من أنفسهم؟ قلت: بلی یا رسول الله. قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه. (ج6، ص20)

9. تفسیر رازی: نزلت الایة فی فضل علی بن ابی طالب(ع) و لما نزلت هذه الایة أخذ بیده و قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه». فلقیه عمر فقال: هنیئاً لک یا بن ابی طالب أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة. و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن علی. (مفاتیح الغیب، ج6، ص113)

10. امالی، المحاملی: قال سعید بن جبیر عن ابن عباس: قال رسول الله(ص) : «من کنت مولاه فعلی مولاه. (ج1، ص36)

11. الکنی و الاسماء للدولابی: عن زید بن ارقم قال: کنا مع رسول الله(ص) بین مکة و المدینة إذا نزلنا منزلاً یقال له غدیر خم فنودی أن الصلاة جامعة فقام رسول الله(ص) فحمدالله و اثنی علیه ثم قال: «اَلستم تعلمون انی أولی بکلّ مؤمن من نفسه». قالوا: بلی نشهد انک أولی بکلّ مؤمن من نفسه. قال: «فانی من کنت مولاه فهذا مولاه» و اخذ بید علی. (ج5، ص38))
حاصل اینکه زید بن ارقم می گوید: با رسول خدا(ص) بین مکه و مدینه در غدیر خم بودیم که ندای نماز جماعت داده شد، پس از نماز رسول خدا برخاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: ایا نمی دانید که من به جان هر مؤمن از خودش اولی هستم؟ همه گفتند: بله، یا رسول الله! تو از نفس هر مؤمن به او سزاوارتری. آن گاه فرمود: «هر که من مولای او هستم، پس این مولای اوست»، درحالی که دست علی را بالا گرفته بود.

12. شرح مذاهب اهل السنه: عن زید بن ارقم و البراء قالا: کنّا مع رسول الله(ص) یوم غدیرخم و نحن نرفع غصن الشجرة عن رأسه فقال:«ألا ان الله ولیی و أنا ولی کلّ مؤمن، من کنت مولاه فعلی مولاه» و فی غیر هذه الروایة: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».
نویسنده پس از ذکر حدیث چنین می گوید: «و هذا حدیث غریب صحیح و قد روی حدیث غدیر خم عن رسول الله(ص) نحو مائة نفس و فیهم العشرة و هو حدیث ثابت لا أعرف له علة. تفرّد علی بهذه الفضیلة لم یشرکه فیها احد؛ این حدیثِ غریب اما صحیحی است که حدود صد نفر که عشره مبشره هم در میان آنهاست، نقل کرده اند. علی به این فضیلت یگانه شده است؛ به گونه ای که هیچ کس در این فضیلت با او برابر نیست. (ج1، ص1۰4‌)

با نقل واقعه در این منابع اهل سنت به نتیجه مهمی دست پیدامی کنیم و ان اینکه واقعه غدیر نه نتها برای شعیان متواتر و غیر قابل انکار است بلکه از نظر بزرگان اهل سنت نیز متواتر و غیر قابل انکار است.

********

«برداشت متفاوت شیعه و سنی در فهم از غدیر»

هرچند شیعه و سنی در واقعه غدیر از نظر تاریخی اتفاق نظر دارند، و این فراز خطبه غدیریه ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) را متواتر می دانند، ولی از نظر کلامی و فهم از این حدیث برداشت متفاوت دارند.

یکم: برداشت بزرگان اهل سنت از واقعه غدیر به ویژه فراز ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) آنست که مولاه درکلام رسول الله صلی الله علیه علیه وآله به معنای دوستی و محبت است و مقصود آن حضرت این است مسلمین امام علی علیه السلام را دوست بدارند، چرا که در بازگشت از یمن بین امام علی علیه السلام وعده ای از اصحاب کدورتی به میان آمده بود پیامبر برای رفع این کدورت حج گزاران را در حجفه جمع کرد و فرمود ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)).

دوم: برداشت شیعیان از واقعه غدیر و خطبه غدیریه به ویژه فراز ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) امامت، ولایت و سرپرستی مسلمین است، برای صحت این تفسیر و در بطلان برداشت اهل سنت دلایل متعددی دارند.

دلیل اول؛ این است از نظر اهل لغت کلمه ((مولا)) به معنای اولای در تصرف است (مفردات راغب، ص 570،النهآیه ابن اثیر، ج5، ص3227، صحاح اللغهه، ج6، ص،252) ودر اینجا به قرینه صدر خطبه که پیامبر فرمود((الست اولی بکم من انفسکم)) بایست نتیجه بگیریم تناسب صدر و ذیل خطبه اقتضای این را دارد که مولی در خطبه غدیریه به معنای سرپرستی باشد نه دوستی و محبت.

دلیل دوم‌؛ این است بر فرض این که کلمه مولا در جای دیگر به معنای دوستی و محبت باشد، در اینجا به خصوص به معنای دوستی و محبت نیست بلکه به معنای امامت و ولایت است، چرا که هیج عقل سلیمی نمی پذیرد که پیامبر سه روز مردم را در بیابان گرم جحفه معطل کند و سپس به صدهزار جمعیت بگوید غرض من از این همه معطلی در این بیابان ان بوده است که به شما بگویم ((من علی را دوست می دارم پس شماهم دوست بدارید.))

دلیل سوم؛ بیعت در فرهنگ جزیره العرب تنها در جایی انجام می گرفت که بخواهند رهبری را انتخاب نمایند، در واقعه غدیر پس از معرفی امام علی علیه السلام، پیامبر دستور دادند که مردان و زنان با آن حضرت بیعت کنند و این بیعت در راستای پذیرش رهبری و امامت آن حضرت معنا پیدا می کند نه دوستی و محبت.

دلیل چهارم؛ پس از معرفی علی علیه السلام توسط پیامبر بیعت کنندگان از جمله خلیفه اول با این جمله ((بخ بخ لک یابن ابی طالب اصبحت و امسیت مولای و مولای کل مومن و مؤمنه)) که مرحوم بحرانی در کتاب غآیه المرام با 89 سند ازاهل سنت و 43 سند از شیعه آن را نقل کرده است به شادباش و تبریک آن حضرت پرداختند و کسی نمی تواند باور کند چنین عکس العملی در راستای دوستی و محبت باشد بلکه مسله زعامت و رهبری بوده است.

دلیل پنجم‌؛ این است پیش از آنکه پیامبر فراز ((من کنت مولاه)) را بیان کنند سی دو بار در این خطبه غدیریه واژه امام، خلیفه، وصی، وزیر در توصیف علی علیه السلام تکرار نمودند و در پایان فراز ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) را بیان نمودند.

دلیل ششم؛ آنست شاهدی که اهل سنت در توجیه واقعه غدیر بر اینکه مولا به معنای دوستی است تا رفع کدورت بین امام علی علیه السلام و بعضی از صحاب در بازگشت از یمن به وجود آمده بود شده باشد همانگونه که در منابع اهل سنت آمده است در سال هشتم هجرت بوده است نه سال دهم، و در مسجدالنبی بوده است نه در حجه الوداع، و هیچ ارتباطی بین واقعه غدیر و بازگشت از سفر یمن ندارد تا بتوان آن را شاهد بر این توجیه قرار داد.

بنابراین نمی توان با وجود چنین شواهد روشن واقعه به این عظمت را در حد بیان دوستی پیامبر و امام علی علیه السلام تنزل داد.

********

«پیام های واقعه غدیر خم» 

هر چند از سال سوم بعثت و پس از نزول آیه مبارکه ((فانذر عشیرتک الاقربین)) تا سال دهم هجرت به مدت بیست سال بارها رسول خدا صلی الله علیه علیه وآله، امام علی علیه السلام را به عنوان وزیر، خلیفه، امام و وصی معرفی کرده بودند ولی معرفی آن حضرت در غدیرخم چند پیام مهمی داشت که حق تعالی پيامبرش را مامور به معرفی امام علی علیه السلام در غدیر خم نموده است.

پیام اول؛ واقعه غدیر آن بود که در کنگره بزرگی چون حج به صورت رسمی و عملی نشان داده شود که نظام سیاسی اسلام از جنس سلطنت نیست که یک شخص بر جامعه تحمیل شود و مردم هیچ کاره باشند، و ازجنس جمهوریت هم نیست که رهبری جامعه وکیل مردم باشد هر زمان خواستند وی را عزل نمایند، از جنس شیخوخیت نیست که ریش سفید بودن بتواند وی را برعرصه قدرت بنشاند هرچند صلاحیت نداشته باشد، بلکه رهبری در نظا م سیاسی ولایی است. یعنی انتصابی و انتخابی است که مشروعیتش قدسی و آسمانی است ولی اقتدار و فعلیت آن کاملا زمینی است به بیعت و انتخاب مردم وابسته است.

پیام دوم؛ واقعه غدیر آنست که این واقعه یک حادثه تاریخی نیست که تاریخ مصرفش همان زمان و مکانی باشد که این حادثه به وقوع پیوسته است، بلکه واقعه غدیر یک جریان سیاسی و فکری است که فراتر از زمان و مکان است، از همین رو پیامبر همه مسلمین را مکلف به بازگویی این واقعه به همه نسل داده وفرمود:((فَلْیُبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَالْوالِدُ الْوَلَدَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ.) 

پيام سوم‌‌؛ این است رابطه امام و امت در نظام سیاسی اسلام از جنس و نوع حزبی و تشریفاتی خشک نیست، بلکه از نوع مراد و مریدی، دوستی و محبت است که آنها را به هم گره می زند، رهبری به دلیل علقه دوستی و محبت است که می خواهد قبل از این که امام و رهبر جامعه باشد خود را خدمت گذار بداند، و مردم هم خود را فدایی و عاشق او می دانند نه امت، از همین رو در خطبه غدیریه آمده است: ((اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ و عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْمَنْ نَصَرَهُ واخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.))