آثار تاریخی استاد پیشوایی متناسب با نیاز مخاطب می باشد

به گزارش خبرنگار بلاغ، به همت معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، به مناسبت چهلمین روز از درگذشت استاد حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی، مراسم بزرگداشتی به صورت مجازی برگزار گردید.

حجت الاسلام محسن الویری پژوهشگر، استاد تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) به عنوان یکی از سخنرانان این مراسم مطالبی را در خصوص مرحوم استاد پیشوایی بیان کرد.

متن این سخنرانی بدین شرح است؛

در آستانه چهلمین روز درگذشت مرحوم حجت الاسلام و المسلمین آقای مهدی پیشوایی بار دیگر این مصیبت  بزرگ را به خانواده و دوستان و شاگردان و خانواده بزرگ تاریخ تسلیت عرض می‌کنم. این حادثه تلخ با رحلت فرزند برومندشان مرحوم مهندس پیشوایی تلخ‌تر و جانکاه‌تر شد. خداوند هر دو عزیز را از رحمت و غفران و رضوان خویش متنعم کند. 

مرحوم پیشوایی در یک نگاه
همه کسانی که با مرحوم پیشوایی آشنایی داشتند سلامت نفس، چهره گشاده و لبخند همیشگی و صفا و صمیمیت ایشان را در کنار فعالیتهای آموزشی و پژوهشی و مدیریت علمی آن مرحوم را همواره به خاطر دارند. حیطة اصلی فعالیت ایشان تاریخ بود و آثاری ارزشمند در این زمینه از خود باقی گذاشتند و کمتر طلبه‌ای در دو سه دهه اخیر است که آثار ایشان را به عنوان متن آموزشی و یا کمک‌آموزشی مطالعه نکرده باشد. حضور بسیار مؤثر ایشان در برنامه پرسمان تاریخی رادیو معارف در کنار فعالیتهایی که نام برده شد، یک برگ زرین و پرافتخار دیگر در کارنامه علمی ایشان و نشان‌دهندة اهتمام جدی آن مرحوم به ارائه مباحث تاریخی متناسب با نیاز مخاطب است و امید است این اقدام ایشان نصب العین تاریخ‌پژوهان ما به ویژه در حوزه قرار گیرد و آنها نیز به نیازها و عطش مردم عزیزمان به ویژه جوانان عزیز توجه کنند و بخشی از زمان خدمت خود را به پاسخ به پرسشهای فزاینده و گونه‌گون مردم به ویژه جوانان اختصاص دهند. 
با توجه به اهتمام مرحوم پیشوایی به تاریخ، مناسب است در مجلس تکریم ایشان هم نکته‌ای در این زمینه ذکر شود. 

تاریخ مقدس
یکی از عرصه‌های تاریخ‌نگاری، عرصه‌ای به نام تاریخ مقدس است که همچون همه دیگر مفاهیم، تعریف واحدی از آن وجود ندارد. گاه این تعبیر را برای اشاره به تاریخ موجود در کتاب مقدس و عهدین  به کار می‌برند و لذا در این کاربرد، تاریخ مقدس در حقیقت به معنای تاریخ موجود در کتاب مقدس و مطالب تاریخی موجود در عهدین است. توماس الوود Thomas Ellwood تاریخ مقدس را به این معنی به کار برده است. ولی گاه مراد از تاریخ مقدس مطلق شگفتی‌های قلمرو معنوی و عملکرد ماوراء العطبیعه است؛ به عنوان نمونه مارک لوث Mark Looth در کتاب "تاریخ مقدس؛ فرشتگان و عارفان و هوش برتر چگونه جهان ما را ساختند؟"  که سال گذشته به زبان فارسی هم ترجمه شد، چنین برداشتی از مفهوم تاریخ مقدس را مبنا قرار داده است. کاربرد سوم تاریخ مقدس بر پایه یک توسعه مفهومی، شاخه‌ای از تاریخ‌نگاری است که علاوه بر تاریخ برگرفته از عهدین، تاریخ کلیساها را هم در بر می‌گیرد. 

تاریخ مقدس در حوزه‌های علمیه
با الهام از این نام‌گذاری، تاریخ‌ورزی رایج در حوزه‌های علمیه را می‌توان تاریخ مقدس نامید. این نام‌گذاری برای ایجاد و حفظ مفاهمه بین فضای حوزه و فضای برون‌حوزه است، لذا از نزدیک‌ترین تعبیر رایج در فضای تاریخ‌نگاری برون‌حوزه‌ای برای یادکرد تاریخ‌نگاری رایج در حوزه‌ها و یا تاریخ‌نگاری مورد اهتمام علما بهره برده شده است. مهمترین ویژگی تاریخ مقدس به این معنی که ذکر شد، این است که موضوع این شاخه از تاریخ‌نگاری از تقدس برخوردار است، بنابراین موضوع این شاخه از تاریخ‌نگاری تنها زندگی انبیا،، اولیاء، صلحا، امامان و رویدادهای مهم مذهبی است. این موضوعات گاه برگرفته از قرآن است مانند تاریخ پیامبران و گاه موضوعات غیرقرآنی تاریخ اهل بیت علیهم السلام و تاریخ عاشورا را در برمی‌گیرد. در جایی دیگر باید از دیگر ویژگی‌های این نوع تاریخ‌نگاری از نظر روش و منابع سخن گفت، ولی تذکر این نکته در اینجا ضروری است که ملاک تقدس در این تاریخ‌نگاری پیوستگی به خط هدایت انسانها بر پایه آموزه‌های دینی (اسلامی) است. یعنی ملاک این که یک موضوع بتواند در تاریخ‌نگاری مقدس مورد توجه قرار گیرد این است که آن موضوع به گونه‌ای به هدایت انسانها و یا شناخت موانع و آسیبهای آن کمک کند. در این نگاه، وقتی مرحوم شیخ عباس قمی منتهی الآمال می‌نویسد، وقتی مرحوم علامه امینی شهدای فضیلت می‌نویسد، وقتی مرحوم حکیمی بیدارگران اقالیم قبله می‌نویسد، وقتی مرحوم آیت‌الله سیدهاشم رسولی محلاتی زندگانی حضرت محمد خاتم النبیین می‌نویسد، وقتی مرحوم دوانی مفاخر اسلام می‌نویسد، وقتی مرحوم علامه جعفر مرتضی عاملی الصحیح فی سیره الرسول می‌نویسد، وقتی مرحوم علامه سیدمرتضی عسگری نقش ائمه  در احیای دین می‌نویسد، همگی در پی معرفی چهره هادیان واقعی بشر به سوی کمال هستند. (همین جا این آرزو را بر زبان می‌آورم که ای کاش برای بزرگانی مانند مرحوم آیت‌الله رسولی محلاتی در یکی از سالگردهای رحلتشان مراسم تکریم شایسته‌ای برگزار شود تا خدمات آنها بیشتر نمایانده شود.) به هر حال، مسأله هدایت انسان که موضوع تاریخ مقدس است، روی دیگر سکه سعادت جاودانه انسان و رستگاری او در رستاخیز است.

سودمندی این جهانی و آن‌جهانی تاریخ
بر پایه این درک هدایت‌محور از چیستی و کاربست تاریخ است که توجه به امور معنوی و هدایت‌یافتگی انسان در دیدگاه مورخان مسلمان در باره سودمندی تاریخ جایگاهی ویژه یافته است. دست کم سه فائده از ده فائده تاریخ در بیان میرخواند بلخی (903 ق. مدفون در هرات) در مقدمه روضه الصفا مربوط به امور ارزشی و معنوی و اخلاقی است:
• فايدة چهارم آن که چون ممارست اين فن کسی را دست دهد.... شرف امتياز حق از باطل او را حاصل گردد. 
• فايدة هشتم: آن که ضماير اصحاب اقتدار و اختيار در وقوع قضايای هايله و حوادث مشکله به سبب مطالعة اين فن، مطمئن و برقرار ماند. چه اگر ناگاه از مقتضيات فلکی صعوبتی روی نمايد اميد فتح و کشف منقطع نگردانند.
• فايدة نهم: آن که شخصی که مطلع بر اخبار و تواريخ بود، به حصول مرتبة صبر و رضا فايز و بهره مند شود ...
برخورداری از توان تمییز حق از باطل، برخورداری از روحیه خوش‌بینی به آینده و دوری از نومیدی در دشواریهای زندگی و نزدیک شدن به مقام صبر و رضا سه سودمندی مرتبط با  کمال‌یافتگی و هدایت‌یافتگی انسان است که میرخواند به آن اشاره کرده است. فایده دهم تاریخ در بیان میرخواند هم دارای بار اخلاقی است ولی ویژه سلاطین و پادشاهان است.
این فوائد معنوی همان مضمونی است که میرسیدظهیرالدین مرعشی (892 ق.)  در مقدمه کتاب "تاريخ طبرستان و رويان و مازندران"، به آن اشاره کرده است:
بدان که علم تاريخ علمی مشتمل بر شناختن حالات گذشتگان اين جهان که چون اهل بصيرت به نظر اعتبار  بر مصداق فاعتبروا يا اولی الابصار ... و مقصود اصلی بر آن باشد که از داشتن آن فايدة دين و دنيا به حاصل آرد، که اگر مقصود از آن فايدة دارين نبودی، خدای تعالی عز شأنه در کلام مجيد، ذکر انبياء و اولياء ـ که پادشاهان دين و دنيا اند ـ نکردی و احوال کفَره و فجَره و فسَقه را که خسر الدنيا و الآخره اند هم به استقصاء ياد نفرمودی. 

جمع‌بندی
بر پایه آن چه در باره مفهوم تاریخ  مقدس گفته شد، تاریخ‌نگاری سنتی در حوزه‌های علمیه را می‌توان در همین گونه از تاریخ‌نگاری قرار داد و مرحوم پیشوایی یکی از نمادهای عالی عرصه تاریخ مقدس بود. این سبک تاریخ‌نگاری ریشه‌دار در حوزه‌ها را مطلقا نباید کم‌اهمیت انگاشت، هر چند در بررسیهای انتقادی بتوان کاستی‌هایی را هم متوجه آن ساخت. وقتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی شعار وحدت حوزه و دانشگاه مطرح شد، با همه مشکلات و کمبودها و کم‌تجربگی‌ها تعاملات بسیار خوبی بین حوزه و دانشگاه برقرار شد و همین امر موجب شد آورده‌های هر یک از این دو نهاد در نهاد دیگر دیده و خوانده شود. مدتی است که اقدامات دوستان در حوزه حکایتگر تصمیم آنها به بازگشت به سوی خود و قطع ارتباط نهادی و ساختاری با دانشگاه و شکل‌گیری سنت بازگشت حوزه به حوزه و دانشگاه به دانشگاه است. این رویکرد جدید که استقلال نشریات حوزه و هیأت ممیزه حوزه از دانشگاه از مصادیق آن است، موجب نهادینه شدن گسست بین این دو نهاد می‌شود و کمترین آسیب این روند دیده نشدن و خوانده نشدن آثار اصحاب حوزه در دانشگاهها در شرایط کنونی است و نوشته‌های تاریخی مرحوم پیشوایی که از نمونه‌های عالی تاریخ مقدس است، اکنون در معرض تهدیدهای چنین روند نگران‌کننده‌ای است.