درنگی در روش‌های تبلیغی امام سجاد(علیه اسلام)

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| درنگی در روش‌های تبلیغی امام سجاد(علیه السلام)

اشاره

علی بن الحسین (علیه السلام ) (۹۵-۳۸ ق) مشهور به «امام سجاد» و «امام زین‌العابدین»، فرزند امام حسین (علیه السلام ) و چهارمین امام شیعیان می باشند. آن حضرت در محرم سال ۶۱ هجری قمری در جریان قیام امام حسین (علیه السلام )، در سرزمین کربلا حضور داشت اما به علت بیماری نتوانستند در پیکار شرکت کنند. پس از آن فاجعه دردناک، امامت به ایشان منتقل شد و آن حضرت به مدت ۳۴ سال پیشوای شیعیان بود. «صحیفه سجادیه» مهمترین اثری است که از امام سجاد به جا مانده است. صحیفه سجادیه ، مناجات خمس عشر، دعای ابوحمزه ثمالی ، رساله حقوق از مهم ترین آثار امام سجاد ع است .امام با روش عبادت ، کمک به فقرا ، تربیت شاگردان بسیار،حفظ شیعه در قیام ها و نهضت های پس از عاشورا و... به وظیفه تبلیغی پرداختند.

1- استفاده از فرصت های زمانی و مکانی
چنانکه امام سجاد(علیه السلام) در دوران اسارتش در شام در حضور یزید بالای منبر رفت با استفاده از زمان و مکان آن روز به زیبایی تمام سخنرانی فرمود. یزید می خواست امام را ساکت کند به مؤذن دستور داد که اذان بگوید ولی امام سجاد(علیه السلام )از این فرصت به نفع خودش استفاده کرد و خود و آل پیامبر را به نحو احسن معرفی فرمود، که شبیه این سخنرانی را در مدینه هم انجام داد.

*******

۲. نقش ملایمت در تبلیغ

اگر طرف مقابل از عوام الناس است بدین معنا که فرد جاهل قاصر یا مقصر است با او باید بانرمی و ملائمت رفتار کرد. اگر مخاطب عالم در باری متعصب و کج خُلق است با او باید به گونه دیگر سخن گفت. این دو نوع رفتار را می‌توان در سیره رفتار تبلیغی امام سجاد(علیه السلام )به وضوح ملاحظه کرد.

*******

۳- تبلیغ وتربیت شاگردان

امروزه مبلغی موفق وتاثیر گذار است که در کنار تبلیغ، شاگردانی کارآمد تبلیغی، تربیت نماید که این نکته در سیره تبلیغی امام سجاد(ع) قابل مشاهده است.امام سجاد(علیه السلام) در شرائظ سخت و خفقان آن زمان مانند شهادت پدر، برداران، اصحاب، اسارت و شکنجه های جسمی و روحی کارش را انجام می هد و علاوه بر تبلیغ دینی شاگردان زیادی را تربیت کرد.

*******

۴- زیرکی و ظرافت

برخورداری مبلغ از زیرکی وظرافت یکی از ویژگی های اوست که این ویژگی را در کارنامه امام سجاد ع بصورت آشکار می بینیم.

امام سجاد(علیه السلام) در دوران امامت و خانه نشینی اش بسیار زیرکانه و با ظرافت عمل می کرد. ظرافت کاری های امام(علیه السلام) به گونه بود که مردم خیال می کردند امام(علیه السلام) اصلا وارد سیاست نشده و نمی شود. و در حالی که گمان می رفت تشیع در حال نابودی و انقراض است امام با زیرکی تمام اقدام به نشر تشیع و شیعه نمودن عده بسیاری نمود. یک نمونه آن خرید بردگان، آموزش و آشنا نمودن آنان با تشیع ،شیعه شدن آنان و سپس آزاد کردن آنان بود تا با سفر به نقاط مختلف به نشر مبانی تشیع بپردازند.

*******

۵- استفاده از سوژه های در تبلیغ

سوژه شناسی وسوژه یابی ازنشانه های خلاقیت آفرین یک مبلغ امروزی است واین نکته را می‌توان در سیره تبلیغی امام سجاد(علیه السلام)ملاحظه نمود. ایشان در مجلس یزید درشام از سوژه اذان مؤذِن به نفع خویش و معرفی خاندان رسالت استفاده فرمود.

*******

۶- ابزار شناسی امام سجاد(ع) در جهاد تبیین و تبلیغ پیام نهضت عاشورا

6-1 .خطابه خوانی. مهمترین خطبه امام سجاد(علیه السلام)در شام بود که از آن جمله فرمود: ای مردم شش چیز را خدا به ما داده است و برتری ما بر دیگران بر هفت پایه است .

 6-2. پرسش و پاسخ. امام زین العابدین (علیه السلام)به آن پیرمردی که در آن سن و سال از تبلیغات زهرآگین اموی در امان نمانده بود ، فرمود: ای شیخ ، آیا قرآن خوانده ای؟ گفت : آری . فرمود :مراد از آیات ذی القربی و تطهیر ما هستیم. پیرمرد بسیار تعجب کرد و گریست و گفت چقدر من بی خبر مانده ام .

 6-3. بهره گیری از عواطف. حضرت امام سجاد(علیه السلام)در این مسیر از عواطف و احساسات دیگران استفاده می کرد و از این طریق توانست بیشترین پیام و اهداف نهضت عاشورا را منشور جهانی نماید.

6-4 . استفاده از تجمعات. یکی از راه های که امام سجاد(علیه السلام)توانست پیام و اهداف انقلاب امام حسین(علیه السلام) را جهانی نماید استفاده اجتماعات و ارتباط برقرار نمودن با مردم در گرد همایی ها بود.

*******

7. دقت مبلغ درکنترل انحطاط اخلاقی جامعه

از حدود نیمه دوم دوران خلافت عثمان، فساد مالى و انحطاط اخلاقى در جامعه اسلامى گسترش یافت... و کم کم مجالس بزم و خوش‌گذرانى به طبقات دیگر نیز سرایت کرد .حتى کار به جایى رسیده بود که وقتى یکى از مشهورترین زنان آوازه خوان آن عصر بنام «جمیله» قصد سفر حج کرد، در طول مسیر، آن چنان از وى استقبال شد که در مورد هیچ مفتى و فقیه و محدث و مفسر و قاضى زاهدى سابقه نداشت[1].

کاربه حدی رسیده بود که بنی هاشم نمى دانستند چگونه نماز بخوانند و چگونه حج به جا آورند[2]

*******

8. زنده نگاه داشتن یاد و خاطره کربلا

مبارزه منفی به صورت گریه و عزاداری برای شهدای کربلا در جهت زیرسوال بردن مشروعیت حکومت و زنده نگاه داشتن واقعه عاشورا در نزد افکار عمومی.

امام(علیه السلام ) می‌فرمود: یعقوب برای یوسف، با اینکه نمی‌دانست حتماً مرده است، آن قدر گریه کرد تا چشمانش سفید گردید. اما من به چشمان خود دیدم که چگونه شانزده تن از اهل بیت(علیهم السلام) به شهادت رسیدند. چگونه می‌توانم گریه نکنم[3]

*******

9. دعا و مناجات

هنگامی که جامعه دچار انحراف شده، روحیه رفاه طلبی و دنیا زدگی بر آن غلبه و فساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی آن را در محاصره قرار داده و از نظر سیاسی هیچ روزنه‌ای برای تنفس وجود نداشت، امام سجاد (علیه السلام )توانست از دعا برای بیان بخشی از عقاید خود استفاده کند و بار دیگر تحرّکی در جامعه برای توجّه به معرفت و عبادت و بندگی خداوند ایجاد کند.

همچنین می‌توان گفت که مردم می‌توانستند از لابه‌لای این تعبیرات با مفاهیم سیاسی مورد نظر امام (علیه السلام)آشنا شوند.حضرت به طور مکرّر در ادعیه خود از (صلوات بر محمد و آل محمد) استفاده کرده‌اند و اساساً یکی از علائم دعاهای درست همین است، و این در زمانی است که حتی قرار دادن نام علی بر فرزندان تقبیح می‌شد و کار امویان جز با دشنام دادن به علی (علیه السلام)نبود[4].

یکی از مضامین مهم سیاسی دینی صحیفه، طرح مساله امامت بود. حضرت می‌فرمایند: پروردگارا! بر پاکان از اهل بیت محمدص درود بفرست، کسانی را که برای حکومت برگزیدی، و گنجینه‌های علوم خود و حافظان دینت گردانیدی و[5]...

اصلاح در قالب دعا

هر چه از حاکمیت خلفای بنی امیه می گذشت، انحطاط جامعه بیشتر می شد و اهل بیت علیهم السلام که کفو قرآن بودند. مورد بی توجهی و بی مهری بیشتری قرار می گرفتند . آنان بر منبرها لعن می شدند[6]و حکام بنی امیه مورد ستایش قرار می گرفتند . کار به جایی رسیده بود که در جامعه ای که جهاد و شهادت و علم و تقوا ارزش بود، خنیاگران و آوازه خوان ها ارزش پیدا کردند، چنان که یکی از آوازه خوان های مشهور زن، وقتی وارد مکه شد، آن چنان مورد استقبال قرار گرفت که در مورد هیچ مفتی و فقیه و محدثی سابقه نداشت[7] .

در چنین جامعه ای و با در نظر گرفتن محدودیت و فشار سیاسی، امام سجاد (علیه السلام ) دعا و نیایش را به عنوان راه کاری مناسب برای مقابله با چنین وضعیتی انتخاب نمود و با این روش حکیمانه، جامعه ای را که در حالت رکود اخلاقی بود، تحرکی دوباره بخشید و نور ایمان را در دل های تیره و تار آنان زنده کرد . امام علیه السلام در این دعاها گذشته از مسائل اعتقادی و اخلاقی، به دو جنبه خاص توجه و اهتمام ویژه می ورزید:

الف) امامت: امام سجاد (علیه السلام )در بسیاری از ادعیه، به حق مسلم اهل بیت علیهم السلام که توسط بنی امیه غصب شده بود، تصریح می نمودند تا از این طریق مردم را از این موضوع آگاه سازند که حاکمان و جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند . آن حضرت در فرازی از صحیفه سجادیه می فرمایند: «اللهم ان هذا المقام لخلفائک واصفیائک وموضع امنائک فی الدرجة الرفیعة التی اختصصتهم بها قد ابتزوها . . . حتی عاد صفوتک وخلفائک مغلوبین مقهورین مبتزین[8] خداوندا! مقام خلافت برای خلفای توست و برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانت های تو در درجات عالیه که تو آن مقام را به آن ها اختصاص دادی، ولی دیگران از آن ها گرفتند . . . تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمکاران، مغلوب و مقهور شده و حقشان از بین رفته است .»

ب) بیان فضیلت اهل بیت علیهم السلام: آن حضرت در مقابل تبلیغات سوء دستگاه حاکم بر ضد اهل بیت علیهم السلام در موارد متعددی، صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او را با دیگر ادعیه، همراه می ساختند، تا از این طریق، علاوه بر این که اهل بیت علیهم السلام را جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی کنند، فضائل و مقام و منزلت والای آنان را نیز بیان نمایند . ایشان در ضمن یکی از ادعیه می فرمایند: «وصل علی محمد و آله الطیبین الطاهرین الاخیار الانجبین[9] «خداوندا! درود رست بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او که انسان های نیکو سرشت و پاکیزه و بزرگوار و نجیب هستند .»

*******

10. پرورش موالی

موالی جمع مولی است که گرچه تا 27 معنی برای آن شمرده‌اند، اما در بحث ما یعنی در اصطلاح تاریخی آن زمان، به عجم‌ها یعنی غیرعرب‌هایی گفته می‌شد که با وورد به حوزه اسلامی و پیمان بستن با قبایل عرب در شمار قبیله آنها درمی‌آمدند، به گونه‌ای که آن قبایل عربی، هنگام معرفی، نام آنان را به نام قبیله خود اضافه می‌کردند. امیر المؤمنین (علیه السلام)که با برخورد اسلامی خویش بخشی از موالی عراق را که مورد شدیدترین فشارهای اجتماعی و اربابانشان بودند به سمت خویش جذب کرد، کوشید تا حیثیت اجتماعی این قشر را بالا برد.

«سید الاهل »نوشته است: امام سجاد(علیه السلام)در حالی‌که نیازی به بردگان نداشت، آنها را می‌خرید و گفته‌اند امام قریب به صد هزار نفر را آزاد ساخت، به طوری که در شهر مدینه، همچون یک لشکر همگی از موالی امام بودند[10].

*******

11. پند و ارشاد امت

روش دیگر امام (علیه السلام)در حفظ کیان اسلام و تبلیغ معارف الهی و مبارزه با ظلم و فساد، همان روش عمومی اولیاء الهی و ائمه اطهار علیهم السلام بود، یعنی از راه موعظه و پند و ارشاد، مردم را با اندیشه های ناب اسلام، آشنا می نمود و همچون پدری دلسوز و مهربان، آنان را از گرفتار شدن در گرداب ظلمت و تباهی، بر حذر می داشت و همچون خورشیدی فروزان راه هدایت و رستگاری را بر مردم روشن می نمود . برخی از این مواعظ و بیانات، سخنانی است که هر روز جمعه در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله ایراد می فرمود [11].

 همچنین سخنان و مواعظ دیگری که آن حضرت در جمع شیعیان و پیروان خاص خود ایراد می کردند، از طریق یارانی چون ابو حمزه ثمالی نقل شده است .علاوه بر این، امام (علیه السلام) به صورت حضوری یا در قالب نامه، فقها و محدثان و قضات درباری را مورد وعظ و پند قرار می دادند و آنان را به پیروی از حق، دعوت می نمودند . برای نمونه امام (علیه السلام )در نامه ای دلسوزانه به زهری از محدثان و فقیهان دربار عبد الملک بن مروان، او را از عاقبت کارش آگاه ساخت و از او خواست که از گمراهی دست کشیده و راه راست را در پیش گیرد . در فرازی از این نامه امام سجاد(علیه السلام) چنین می فرماید: «احذر فقد نبئت وبادر فقد اجلت انک تعامل من لا یجهل وان الذی یحفظ علیک لا یغفل، تجهز، فقد دنا منک سفر بعید وداو ذنبک فقد دخله سقم شدید[12] بر حذر باش که به تو اعلام [خطر] شد و گام بردار و عمل کن که به تو مهلت داده شده، به درستی که با کسی معامله می کنی که نادان و جاهل نیست و آن کسی که حساب اعمال تو را نگه می دارد از تو غافل نمی شود، پس آماده سفر باش که سفری دور در پیش داری و گناهت را درمان کن که ت سخت بیمار شده است .»

امام (علیه السلام)با این شیوه حکیمانه، ضمن این که مردم را موعظه و نصیحت می کرد و تفکرات اصیل اسلامی را به آنان منتقل می نمود، از آن به عنوان شیوه ای سیاسی برای مقابله با ظلم و ستم دستگاه حاکم استفاده می نمود، و در عین حال ساسیت حکومت را بر نمی انگیخت . در نتیجه، آن حضرت می توانست در یک فضای مناسب، اهداف و آرمان های والای خود را عملی سازد .

آن حضرت، برای پیشبرد اهداف الهی و گسترش معارف اسلامی و مقابله باظلم و فساد دستگاه حکومتی بنی امیه، که در حال سرایت به تمام جامعه اسلامی بود، از شیوه های خاصی استفاده می کردند که در ادامه به سه نمونه از آن ها اشاره می کنیم

زنده نگه داشتن یاد عاشورا

در زمان حکومت خلفای بنی امیه، جامعه اسلامی چنان از مسیر خود منحرف شده بود که سنت های رسول خدا صلی الله علیه و آله علنا ترک، و بدعت های زیادی در دین گذاشته می شد و کسانی چون یزید، که همه فرقه های اسلامی بر فاسق بودن او اتفاق نظر دارند و ترک نماز و شرب خمر را به او نسبت می دهند ، در راس حاکمیت اسلامی قرار گرفتند، از این رو امام حسین (علیه السلام )با هدف مبارزه با ظلم و فساد عمال بنی امیه و احیاء سنت امر به معروف و نهی از منکر و باز گرداندن جامعه اسلامی به مسیر مستقیم، آن حماسه بزرگ تاریخ را رقم زد و با اهداء خون خود، نهال نوپای اسلام را زنده نگه داشت .

پس از واقعه جانسوز عاشورا، امام سجاد علیه السلام در هنگام اسارت در کوفه و شام، بدون هیچ ترس و واهمه ای از دستگاه جبار بنی امیه، با خطبه های آتشین خود به روشنگری جامعه نسبت به چنین واقعه اسفباری پرداخت و مردم را از عواقب شوم آن، آگاه ساخت . پس از آن نیز از هر فرصتی برای زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و بیان نمودن آن قیام عظیم، استفاده می نمود . به عنوان نمونه آن حضرت در موقعیت های مختلف به یاد مظلومیت پدر و فرزندان و یاران با وفایش می گریست . از جمله در روایتی نقل شده که آن حضرت، هر زمان ظرف آبی را برای نوشیدن برمی داشت می گریست، از ایشان درباره علت این کار سؤال شد، فرمودند: «وکیف لا ابکی وقد منع ابی من الماء الذی کان مطلقا للسباع والوحوش [13]چگونه گریه نکنم در حالی که آب برای استفاده وحوش و درندگان آزاد بود، ولی پدرم از آن منع شد .»

بدون شک چنین کارهایی از طرف امام، اثر و نتیجه سیاسی مثبتی داشت; چون یادآوری مکرر فاجعه کربلا نمی گذاشت که ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره ها فراموش شود و از طرفی در افکار عمومی برای حکام اموی بسیار گران تمام می شد و مشروعیت آنان را زیر سؤال می برد.

*******

12. تبلیغ نشر احادیث

نقل احادیث پیامبرص از طریق امام سجاد(علیه السلام )به طوری که شیعیان تنها آن احادیث را درست تلقی می‌کردند. امام(علیه السلام) در وقت گفتن اذان، جمله«حی علی خیر العمل» را در آن می‌آورد و وقتی مورد اعتراض قرار می‌گرفت می‌فرمود: اذان نخستین به این صورت بود[14].

اضافه بر آن، برکناری از انحرافات عراق (مانند غلات و کیسانیه و ...) موجب حفظ مبانی اعتقادی اصیل شیعه در برابر انحرافات گردید.حضرت امام زین العابدین(علیه السلام) شخصیتی بودند که همه مردم تحت تأثیر روحیات و شیفته مرام و روش او بودند و بسیاری از اهل سنت از ایشان نقل حدیث کرده‌اند.امام سجاد (علیه السلام)در شرایطی امامت جامعه را به عهده گرفتند که جامعه اسلامی دچار انحطاطات فکری، عقیدتی و فرهنگی بودند. امام در آن شرایط خفقان، با روش هایی همچون قرائت ادعیه، پند و ارشاد و زنده نگه داشتن یاد عاشورا به اصلاح جامعه پرداختند.

*******

پی نوشت
[1] . الاغانی،ابوالفرج اصفهانی 8/208.

[2] . دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام،سیدجعفر مرتضی،1/56.

[3] . مختصر تاریخ دمشق، 17/ 239.

[4] . انساب الاشراف، بلاذری 1/ 184.

[5] . صحیفه سجادیه دعای 47 فقره 56.

[6] . معجم البلدان، یاقوت بن عبد الله الحموی، دار احیاء التراث العربی، ج 3، ص 192 .

[7] . الاغانی، ابو الفرج اصفهانی، دار احیاء التراث العربی، ج 8، ص 225 .

[8] . صحیفه سجادیه، دعای 48 .

[9] . همان، دعای 6 .

[10] . زین العابدین، سید الاهل 7/ 47.

[11] . تحف العقول، ص 252 .

[12] . همان، ص 276 .

[13] . بحار الانوار، ص 109.

[14] . المصنف، ابن ابی شیته 1/215.