روش‌شناسی فرماندهان شهيد دفاع مقدس در تربيت فرزند

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۴۳(ویژه خانواده)، روش‌شناسی فرماندهان شهيد دفاع مقدس در تربيت فرزند.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا آبیار*

مقدمه

فرزندان ارزشمند‌ترین هدیه و امانتی‌اند که خداوند متعال ما را بر سرنوشت آن‌ها حاکم کرده است و ما نیز وظیفه داریم این بار مسئولیت را با مطلوب‌ترین روش‌ به سر منزل مقصود برسانیم. از این رو توجه به تربیت و رسیدگی به فرزندان در حوزه­های مختلف نیازهای آنان، از وظایف مهم والدین است که خداوند متعال در قرآن و پیشوایان دینی همواره به آن تأکید کرده‌اند. امام سجاد(علیه السلام) فصلی را در رساله حقوق با عنوان "حق الولد" بیان کرده  می­فرماید:

...و أمّا حَقُّ وَلَدِكَ فَأن تَعلَمَ أنَّهُ مِنكَ و مُضافٌ إلَيكَ في عاجِلِ­الدُّنيا بِخَيرِهِ وَشَرِّهِ وأَنَّكَ مَسؤولٌ عَمّا وَليتَهُ مِن حُسنِ الأَدَبِ وَالدِّلالَةِ عَلى رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ وَالمَعونَةِ عَلى طاعَتِهِ...؛[1] ...و امّا حقّ فرزندت این است که بدانى او از توست و با خوب و بدش در دنیا، منتسب به توست و بى­گمان، تو درباره آنچه بر عهده­ات است: خوب تربیت کردن او و او را به سوى خداوند عزوجل راهنمایى کردن و به فرمان­بردارى از او [خداوند] یارى کردن، مسئول هستی... .

آن حضرت در دعاها و نیایش­های خود نیز به موضوع فرزندان اشاره فرموده و مفاهیم تربیتی مورد نظر اسلام را به والدین منتقل کرده‌ است:

اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَیّ بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی و بِإِمْتَاعِی بِهِمْ. إِلَهِی اُمْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ لِی فِی آجَالِهِمْ، وَ رَبِّ لِی صَغِیرَهُمْ، وَ قَوِّ لِی ضَعِیفَهُمْ، وَ أَصِحَّ لِی أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْیانَهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ، وَ عَافِهِمْ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ فِی جَوَارِحِهِمْ وَ فِی کلِّ مَا عُنِیتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِمْ، وَ أَدْرِرْ لِی وَ عَلَی یدِی أَرْزَاقَهُمْ. وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِیاءَ بُصَرَاءَ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ لَک، وَ لِأَوْلِیائِک مُحِبِّینَ مُنَاصِحِینَ، وَ لِجَمِیعِ أَعْدَائِک مُعَانِدِینَ وَ مُبْغِضِینَ؛[2] خداوندا! بر من منت گذار به بقای فرزندانم و به شایسته‌نمودن ایشان برای من و به برخورداری من از آنان.خداوندا! عمر آنان را برای من طولانی گردان و بر ایام زندگی‌شان برای من بیفزا، و خردسال‌شان را برایم تربیت کن، و ناتوان­شان را برایم نیرو ده، و بدن‌ها و دین­شان و اخلاق­شان را برایم به سلامت دار، و آنان را در جان و اعضا و هر کارشان که به آن اهتمام دارم عافیت بخش، و برای من و به دست من، روزی آنان را وسعت ده و آنان را نیکوکارانی باتقوا و صاحبان بصیرت و شنوای حق و مطیع خود گردان و نسبت به اولیای خود عاشق و خیرخواه و نسبت به دشمنانت دشمن و کینه‌توز قرار ده.

اهمیت و ضرورت تربيت فرزند

بر اساس آنچه در روایات به آن اشاره شده، والدین در برابر فرزندان خود تکالیفی دارند، از جمله آن‌که باید در مورد آن‌ها به عدالت رفتار کنند، برایشان نام نیکو انتخاب نمایند، نسبت به امور دینی و اخلاقی آن‌ها اهتمام داشته باشند، به روش­های درست وصحیح آن‌ها را تربیت نموده آداب اجتماعی و معاشرت با مردم را بیاموزند، فرزند را در مسیر دانش‌اندوزی قرار دهند و او را به این مهم تشویق کنند. توجه به مسئله تربیت فرزندان در زمینه­های مختلف مورد اهتمام ویژه دین اسلام است؛ از این روخداوند متعال در قرآن در قالب پندهای لقمان حکیم به فرزندش، توجه انسان­ها را به مفهوم مسئولیت­پذیری در برابر فرزندان، جلب کرده است: «يَا بُنَیَّ أَقِمِ­الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ­الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ­الْأُمُورِ؛[3] پسرم! نماز را برپادار و امر به معروف­ و ­نهی از منکر کن و در برابر مصایبی که به تو می‌رسد، شکیبا باش که این از کارهای مهمّ است».

شهیدان گران‌قدر با معیار قرار دادن آموزه­های قرآن کریم، توصیه‌ها و سیره عملی معصومین:، به تربیت و حقوق فرزندان توجه جدی داشته­اند. شهید خلیل مطهرنیا[4] که حضور در میدان نبرد و مشغله جنگ و جهاد، ارتباط او را با فرزندانش قطع نکرد، وقتی فاصله ملاقات با فرزندش زیاد می­شود، با نامه­نگاری توقعات تربیتی خود را ارسال می­کند تا ضمن نشان دادن اهتمام به تربیت فرزند،‌حق او را نیز ادا کند. ایشان خطاب به فرزند خود می‌گوید:

فرزند عزیزم، سجاد جان، که با تمام وجودم دوستت دارم و تو را انسانی آزاده و بزرگ می‌بینم. فرزندم، هرگاه در انجام کاری دچار شک و تردید گشتی، با خود بیندیش که اگر این را آشکارا انجام دهی، ترس یا شرم تو را فرا می­گیرد یا خیر؟ که در این صورت ممکن است این امر یک عمل خیر و مفید نباشد که مسلماً عدم انجام آن ضروری و لازم است. اما اگر دیدی این کار ولو ممکن است باعث حذف تو از یک مقام یا مسئولیت شود، اما کاری است که انجام آن را برای پیشبرد امور انقلاب ضروری می‌دانی، به آن اقدام کن و غرور خودت و غیرت و جوانمردی­ات را زیر پا مگذار و به خاطر دنیای فانی تابع هوا و هوس دیگران مشو.[5] 

  الگوگیری از سیره و سلوک شهیدان در تربیت فرزندان، مسیر والدین جامعه امروز را در کمک به فرزندان برای رسیدن به سعادت و موفقیت هموار می­کند. شهدا در تربیت فرزندان، اصول و روش‌های مورد نظر اسلام را مورد توجه قرار داده‌اند. از سوی دیگر، نزدیک بودن زمان زندگی آنان به زندگی‌های امروزی، زمینه‌های الگوگیری و تأثیر آن را بیش‌تر می‌کند.

راه‌های تربیت فرزند

در این جا به مواردی از راه‌های تعلیم و تربیت فرزندان اشاره می‌کنیم:

الف) انتخاب نام نيكو

یکی از وظایف والدین در برابر فرزندان، نام‌گذاری و انتخاب نام نیکو برای آنان است. پیامبر اسلام6 می‌فرماید: «حَقُّ الوَلَدِ علَى الوالِدِ أن يُحَسِّنَ اسمَهُ و يُحَسِّنَ أدَبَهُ؛[6] از حقوق فرزند بر والدینش این است که نام نیکو بر او بگذارند و او را نیکو ادب کنند». امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «حَقُّ الوَلَدِ علَى الوالِدِ أن يُحَسِّنَ اسمَهُ و يُحَسِّنَ أدَبَهُ و يُعَلِّمَهُ القرآنَ؛[7] حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکو بر او گذارد، او را نیکو تربیت کند و بدو قرآن آموزد».

در این میان توجه به نام­گذاری فرزندان بر اساس موازین دینی و اسلامی از آداب زندگی شهیدان بوده است. توسل به اهل بیت: و توجه به آثار وجود فرزندی که هم نام آن‌هاست، از معیارهای انتخاب فرزند، در زندگی شهیدان است. همسر شهید عبدالمهدی مغفوری[8] در مورد ارادت این شهید به اهل‌بیت: و به‌ویژه حضرت زهرا3 می‌گوید:

هر وقت دخترم را بیرون می‌بردیم، کفش‌هایش را گم می‌کرد. یک روز با حاجی و بچه‌ها به مسجد جامع می‌رفتیم که در میان راه متوجه شدم که کفش‌های دخترمان نیست و از پایش افتاده است. دخترم به حاج مهدی گفت: «بابا! اگر با پای برهنه به مسجد بیایم، پاهایم خونی می‌شود». وقتی حاجی دخترمان را بغل کرد، به او گفتم: «یه کم این بچه را دعوا کن. بهش بگو بیشتر از کفش‌هایش مواظبت کند. هر وقت بیرون می‌آییم، کفش‌هایش را گم می‌کند». گفت: «من نمی‌توانم دعوایش کنم؛ چون اسمش، نام مبارک حضرت فاطمه3 است».[9]

شهید محمد آرمان[10] به ذکر شریف"یاسریع‌الرضا" علاقه خاصی داشته و نام پسر خود را رضا می‌گذارد.[11] دختر شهید مهدی زین‌الدین[12] در ایام عاشورای حسینی به دنیا می‌آید و شهید به دلیل علاقه فراوان به "حضرت علی اکبر، نام مادر آن حضرت را که لیلاست" به روی دخترش می‌گذارد.[13]

ب) محبت و مهرورزی

از دیگر روش­های مؤثر در تعلیم و تربیت فرزندان صالح، مهربانی با فرزندان است. پیامبر6 در این­باره می‌فرماید: «کودکان و فرزندان خود را دوست بدارید و با آنان مهربان باشید».[14] آن حضرت در روایت دیگری در مورد مهربانی و محبت به فرزندان می­فرماید: «هرکس فرزند خود را ببوسد، خداوند برای او یک ثواب می­نویسد و هرکس فرزندش را شاد کند، خداوند در روز قیامت او را شاد می­کند و هرکس به او قرآن بیاموزد، در روز قیامت فراخوانده می‌شود و دو جامه بر آن پوشانده می­شود که از درخشش آن صورت بهشتیان می‌درخشد».[15] همسر شهید یوسف کلاهدوز[16] در مورد  محبت  به فرزندانش می­گوید:

با اینکه یوسف بخاطر تازه تأسیس بودن سپاه و حجم کارها، کمتر به خانه می­آمد، اما از رسیدگی و توجه به من و فرزندانم هم غافل نبود.هر وقت به خانه می­آمد، می‌نشست با حامد بازی می­کرد. حامد ماشین خیلی دوست داشت. یک روز نشست برای حامد یک ماشین درست کرد. روی یک مقوا شکل ماشین باربری ارتش را با اندازه­های دقیق نقاشی کرد. بعد هم دورش را قیچی کرد و تکه­ها را به هم چسپاند. چهار تا از چرخ‌های اسباب بازی حامد را هم جای چرخ­هایش گذاشت. گاهی هم دولا می‌شد و به حامد می‌گفت بیا پشت من سرسره بازی کن، ببین سرسره من بهتره یا سرسره پارک. حامد هم حسابی می­خندید. بعضی وقت­ها هم می‌­نشست و برای اینکه حامد خوشحال بشود، با او کارتون تماشا می­کرد. او مؤسس و فرمانده سپاه پاسداران بود؛ اما همیشه برای تربیت و تفریح بچه­ها وقت می‌گذاشت و غافل نبود.[17]

همسر شهید حجت الاسلام عبدالله میثمی[18] در مورد رفتار ایشان با فرزندان­شان می­گوید:

فرزند دوم ما محمدحسین علاقه و وابستگی شدیدی به پدرش داشت، به طوری که هرگاه می‌خواست از او جدا شود شروع می­کرد به گریه­کردن و آرام نمی­شد. اما شهید به­خلاف خیلی از افراد با اینکه دیرش هم شده بود و معمولا کار داشت، بچه را بغل می­کرد و تا آرام نمی­گرفت، نمی­رفت. گاهی چند دقیقه­ای او را بیرون می‌برد، برایش چیزی می­خرید و بر می­گشت. یک روز به او گفتم: شما دیرت شده و معطل شدی؛ خودم حسین را آرام می­کنم. در جواب من گفت: اشکال ندارد، خداوند جای دیگر جبران می­کند.[19]

ج) مطالعه كتاب­های تربيتی

از دیگر جلوه­های تربیتی شهیدان درباره تربیت فرزندان، مطالعه کتاب­های تربیتی است. اهتمام به کتاب و دریافت شیوه­های تربیتی خود نشان دهنده توجه شهیدان به تربیت است. همسر شهید دکتر سید احمد رحیمی می­گوید:

از وقتی بچه­دار شدیم به مطالعه کتاب­های تربیتی پرداخت. قبل از تولد بچه هم ساعت­ها نماز می­خواند و دعا می­کرد. وقتی هم بچه متولد شد، کتاب­های متناسب با سن و سال بچه را می­خواند و به من هم توصیه می­کرد که مطالعه کنم.[20]

د) نظارت بر تعلیم و تربیت

یکی دیگر از مهم‌ترین شیوه­های تربیتی شهیدان، نظارت و توجه آن‌ها به علم­آموزی و دانش‌اندوزی فرزندان بوده است. بی­توجهی و عدم نظارت والدین به این مسئله، زمینه­های سستی و تنبلی فرزندان در کسب علم و دانش را فراهم می­آورد. پدر و مادر اولین الگوهای عینی فرزندان به حساب می­آیند. پدر برای فرزند یک  الگوی اجتماعی تمام عیار است که اگر عملکرد خوبی از خود نشان دهد، می­تواند از فرزند یک شخصیت کامل و مفید بسازد. میزان اهتمام والدین به‌ویژه پدر به تحصیل علم و توجه به برنامه درسی، آینده روشنی را برای فرزند رقم می­زند و او را برای برداشتن گام­های صحیح و استوار آماده می­کند. رسول مکرم اسلام6 درباره ضرورت توجه و رسیدگی به اعضای خانواده می­فرماید: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى اَلنَّاسِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ؛[21] ملعون است، ملعون است کسى که امور زندگى خود را بر دوش مردم بیفکند! ملعون است، ملعون است کسى که درباره افراد خانواده خود کوتاهی کند». شهید صیاد شیرازی[22]  با همه مشغله­ای که داشت، درباره تربیت فرزندان خود حساس بود. فرزند ایشان می­گوید:

پدرم همواره با کارشناسان تربیتی در ارتباط بودند و در مورد مسائل ما با آن‌ها مشورت می‌کردند. ایشان از اعضای ثابت انجمن اولیا و مربیان بودند و در جلسات هم شرکت می­کردند. مطالعه کتاب­های تربیتی هم در برنامه مطالعاتی پدرم بود. با اینکه شب­ها دیر وقت به خانه بر می­گشتند، اما با همان حال خستگی به وضعیت درسی ما رسیدگی می­کردند[23]

فرزند این شهید در جایی دیگر می­گوید:

پدرم از همان مناطق عملیاتی گاهی با مدیر مدرسه تماس می­گرفتند و در مورد اوضاع درسی من سؤال می­کردند. هرگاه به خانه برای احوال­پرسی تماس می‌گرفتند، از من می‌خواستند تا مثلاً تمرینات ریاضی را برایشان بخوانم و گاهی هم غلط­ها و اشتباهات مرا می‌گرفتند.[24]

در سیره خانوادگی شهید عبدالحسین برونسی[25] آمده است که هر وقت به مرخصی می‌آمد، از وضعیت درسی فرزندان می‌پرسید؛ هم از خودشان پی‌گیری می‌کرد و هم سراغ مدرسه می‌رفت. فرزند شهید می­گوید:

یک روز سر کلاس نشسته بودم. معلم دیکته گفته بود و داشت ورقه­های دانش­آموزان را صحیح می‌کرد. ناگهان درب کلاس زده شد. بعد از تعارف معلم، درب باز شد. قلبم داشت از سینه­ام بیرون می­زد. پدرم بود. حالا من هم خوشحال بودم و هم بابت دیکته ضعیفم می‌­ترسیدم که نکند آقای معلم موضوع نمره امروز را با پدرم مطرح کند.پدرم وارد کلاس شد و با همه احوال­پرسی کرد. معلم هم اشاره­ای به وضعیت درسی من و البته نمره ضعیف دیکته کرد. نگاه پرجذبه پدرم را که درس­های زیادی داشت فراموش نمی‌­کنم. آن روز جلوی بچه­ها بابت حضور پدرم در مدرسه سرم را بالا گرفتم».[26]

فهرست منابع

قرآن کریم

آبیار، رضا، دو قلوهای جنگ، چاپ دوم، قم: مطاف عشق، 1399ش.
ابن بابویه، محمد بن علی، من ­لا­یحضره الفقیه،تحقیق علی اکبرغفاری، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1363ش.
ابولولا، خدیجه، افلاکیان، مشهد: کنگره شهدای استان خراسان، 1381ش.
انبارداران، امیرحسین، امیردلاور، تهران: نشر شاهد،1387ش.
جبل عاملی، احمد، تو که آن بالا نشستی،چاپ اول، تهران: روایت فتح، 1383ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، چاپ دوم، قم:مؤسسه آل­البیت:، 1414ق.
رجایی، غلامعلی، سیره شهید بهشتی، چاپ دوم، تهران: شاهد، 1383ش.
سرهنگی، مرتضی، همسفر شقایق، کرمان: لشکر 41 ثار الله، 1378ش.
شریف الرضی، محمد بن الحسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم: انتشارات هجرت‌، چاپ اوّل، 1414‌ق.
شریعتی، زهره، نیمه پنهان ماه(8)، چاپ دوم، تهران: روایت فتح، 1384ش.
عاکف، سعید، خاکهای نرم کوشک، مشهد: ملک اعظم،1390ش.
عباس ولدی، محمدحسین، افلاکیان زمین(10)، چاپ اول، تهران: شاهد، 1384ش.
على بن الحسین، امام چهارم(علیه السلام)، الصحیفة السجادیة، چاپ اول، قم‏: دفتر نشر الهادى، 1376 ش.‏
فکوری،اصغر،کوچه پروانه‌ها، کرمان: انتشارات لشکر 41 ثار الله،1387ش.
متقی­هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت: دارالکتبه العلمیه،1419ق.
معرک نژاد، مهرالسادات و غفاری، شبنم، چهل روز دیگر، اصفهان: کنگره بزرگداشت سرداران استان اصفهان،1382ش.

* کارشناسی ارشد مشاوره و راهنمایی. پژوهشگر سبک زندگی شهیدان.

[1]. محمد بن علی ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ص622.

[2]. علی بن الحسین امام چهارم(علیه السلام)، صحیفه سجادیه، دعای25،ترجمه حسین انصاریان.

[3]. لقمان: ‌17.

[4]. فرمانده طرح و عملیات لشکر33المهدی4.

[5]. رضا آبیار، دوقلوهای جنگ، ص63.

[6]. علی بن حسام‌الدین متقی هندی، کنزالعمال فی سنن الأقوال والأفعال، ج16، ص417.

[7]. محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص546.

[8]. فرمانده گردان لشکر 41 ثارالله.

[9]. اصغر فکوری؛ کوچه پروانه‌ها؛ ص 28.

[10]. فرمانده گردان مهندسی لشکر41ثارالله.

[11]. مرتضی سرهنگی،همسفر شقایق، ص247.

[12]. فرمانده لشکر 17 لی بن ابی‌طالب7.

[13]. احمد جبل عاملی، تو که آن بالا نشستی، ص3.

[14]. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه،ج14، ص7080.

[15]. همان، ص7082.

[16]. قائم مقام کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

[17]. زهره شریعتی، نیمه پنهان ماه، ص37.

[18]. نماینده امام در قرارگاه خاتم الانبیای سپاه.

[19]. مهرالسادات معرک‌نژاد،چهل روز دیگر، ص27.

[20]. خدیجه ابول اولا، افلاکیان، ص148.

[21]. محمد بن علی ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۶۸.

[22]. جانشین ستاد کل نیروهای مسلح.

[23]. امیرحسین انبارداران، امیر دلاور، ص28.

[24]. محمدحسین عباس ولدی، افلاکیان زمین(ش10)، ص11.

[25]. فرمانده تیپ امام سجاد7.

[26]. سعید عاکف، خاک­های نرم کوشک، ص69.