وظایف والدین در تربیت معنوی فرزند

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۴۳(ویژه خانواده)، وظایف والدین در تربیت معنوی فرزند.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا انصاری*

اعظم نوری**

مقدمه

یکی از بایسته‌های زندگی اجتماعی، تربیت فرزندان است؛ زیرا ایجاد خانواده متعادل، به این امر بستگی دارد. از این رو، تعلیم وتربیت فرزندان، همواره از دغدغه‌های والدین بوده­است. پیش از آن‌ که سقراط را محاکمه کنند، از وی پرسیدند: بزرگ‌ترین آرزویی که در دل داری، چیست؟ پاسخ داد: «بزر‌گ‌ترین آرزوی من، این­است که به بالاترین مکان آتن صعود کنم و با صدای بلند به مردم بگویم:‌ای دوستان! چرا با این حرص و ولع، بهترین و عزیزترین سال‌های زندگی خود را به جمع‌آوری ثروت و سیم و طلا می‌گذرانید؛ در حالی که آن‌گونه که باید و شاید، در تعلیم و تربیت اطفال‌تان که مجبور خواهید شد ثروت خود را برای آن‌ها باقی بگذارید، همت نمی‌گمارید؟».[1]

در این میان تربیت معنوی فرزندان اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا زمینه قرب الهی و تکامل فرزندان را فراهم می‌کند؛ فرزندانی که عطیه الهی و گلی از گل­های بهشت­اند.[2]

امام سجاد(علیه السلام) درباره تربیت فرزند چنین فرموده است:

حقّ فرزندت بر تو این است که بدانی او از توست و در نیک و بد زندگی و خیر و شرش، وابسته به تو است و آگاه باشی که در حوزه سرپرستی وی، مسئول ادب و تربیت سالم او هستی و وظیفه داری که او را به پروردگارش راهنمایی کنی و در اطاعت از فرمان‌های الهی یاری‌اش نمایی.[3]

 راه­های تربیت فرزندان

برای تربیت فرزندان راه­های متعدد وجود دارد که در اینجا به برخی از آن­ها اشاره می­شود:

1. انتخاب همسر شایسته

یکی از نکته­های مهمی که در اسلام درباره تربیت فرزند آمده، توجه به همسرگزینی است؛ فردی که در آستانه ازدواج قرار دارد، به این نکته بیندیشد همسرش مادر یا پدر فرزندی است که قرار است در دامان آن‌ها پرورش یابد و خصوصیات اخلاقی و اعتقادات او نقش مهمی در تربیت فرزندان آینده خواهد داشت. امروزه یکی از مشکلات جامعه توجه به امور دنیوی مانند زیبایی، تحصیلات و شرایط اقتصادی و بی‌توجهی به اخلاق و ‌ایمان در انتخاب همسر است؛ در حالی که ارزش‌ها و روحیات و اخلاقیات پدر و مادر ـ چه مثبت و چه منفی ـ به فرزندان منتقل می‌شود. از این رو طهارت والدین حتی قبل از تولد فرزند نقش به­سزایی در تربیت کودک دارد؛ چنانکه در زیارت امام­ حسین(علیه السلام) از عوامل مهم پرورش تربیت حضرت، طهارت خانوادگی بیان شده­است:

أَشْهَدُ أَنَّكَ كُنْتَ نُوراً فِي­الْأَصْلَابِ‏ الشَّامِخَةِ وَ الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجَاهِلِيَّةُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تَلْبِسْكَ مِنْ مُدْلَهِمَّاتِ ثِيَابِهَا؛[4] گواهی می‌دهم که تو نوری بودی در صلب‌های با رفعت و رحم‌های پاکیزه، جاهلیت با ناپاکی‌هایش، آلوده‌ات نکرد و از جامه‌های تیره و تارش به تو نپوشاند.

امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «حُسْنُ‏ الْأَخْلَاقِ‏ بُرْهَانُ‏ كَرَمِ‏ الْأَعْرَاقِ؛[5] سجایای اخلاقی، دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشه خانوادگی است».

2. انتخاب نام نیکو

نام کودک از اولین نکاتی است که در فهم لطیف و حساس کودک راه می‌یابد و وسیله‌ای برای توجه به شخصیت طفل خواهدبود. در روایات وارد شده که برای فرزندان نام‌های نیکو انتخاب کنید و بهترین نام‌ها آن است که نشانه بندگی پروردگار و یادآور فضایل و مکارم­اخلاقی باشد. امام کاظم(علیه السلام) فرمود: «أَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ أَنْ یُسَمِّیَهُ بِاسْمٍ حَسَن‏؛[6] نخستین نیکى انسان به فرزندش نام زیبا و نیکویى است که به او مى‌نهد. براى فرزندانتان نام نیکو انتخاب کنید».

همسر شهید مصطفی طالبی در خصوص نام­گذاری فرزندشان می‌گوید:

چند روزی بود برای معالجه او را به آلمان فرستاده بودند. آن زمان فرزند دوم‌مان را باردار بودم. تا هفت­ماهگی کسی به غیر از مصطفی اطلاعی نداشت. در نامه‌هایی که برایم می‌فرستاد، دائماً احوال من و فرزندمان را می­پرسید. در یکی از نامه‌ها از من خواسته­بود که اگر فرزندمان پسر شد، نام او را علی و اگر دختر شد نام او را محیا بگذارم. کلمه محیا را از این فراز زیارت عاشورا که «اللهُمَ اجعَل مَحیایَ مَحیا محمدٍ و آلِ محمدٍ و مَماتی مَماتَ محمدٍ و آلِ محمد» با هم انتخاب کرده­بودیم. اینکه در آن شرایط جسمی و از آن فاصله، این­قدر احساس مسئولیت­می‌کرد، برایم خوش­آیند بود.[7]

3. اجرای سنت‌های ­اسلامی

علاوه بر وراثت، باید به توصیه‌های اسلام برای فرزند آوری توجه جدی شود، مانند توجه به زمان و مکان انعقاد نطفه و تأثیر لقمه حلال در سرنوشت فرزند. این توصیه‌ها ممکن است تأثیر ناگوار جسمی یا روحی بر فرزند به جا بگذارد:

علم و حکمت زاید از لقمه حلال   عشق و رقت آید از لقمه حلال[8]

مراقبت‌های مادر در دوران بارداری نیز از جمله امور مادی و معنوی است که می‌تواند بر فرزند تأثیر بگذارد. از جمله اقدامات تربیتی برای آماده‌سازی کودک و گرایش به معنویت و عبادات، به ویژه نماز، شیر دادن به کودک در حال داشتن وضو است:

وضو به عنوان مقدمه نماز، نه تنها موجب تطهیر جسم از آلودگی‌ها می‌شود، بلکه تطهیر روح را نیز دربرمی‌گیرد. درباره آیت‌الله شیخ جعفر شوشتری نقل شده­است: از مادرش پرسیدند به داشتن چنین فرزندی دل­خوشی؟ گفت: نه! گفتند: چرا؟ گفت: در مدت دو سال من برای یک‌بار هم او را بدون وضو و طهارت شیر ندادم و در آغوش نگرفتم. آرزویم این بود که او هم‌چون جعفر صادق(علیه السلام) شود، ولی جعفر شوشتری شد.[9]

در این­جا به دو نمونه از سنت‌های­اسلامی اشاره می­شود:

الف) عقیقه

یکی از سنت‌های­اسلامی عقیقه در هنگام ولادت فرزند است که علاوه بر ایجاد فضای معنوی، فقرا نیز در شادی خانواده سهیم می‌شوند و دعای خیر آن‌ها باعث سلامتی، معنویت و نزول رحمت­الهی می‌گردد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «كُلُ‏ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌ‏ بِعَقِیقَتِهِ؛[10] هر نوزادى در گرو عقیقه‌اش نهاده شده است». اما متأسفانه گاهی این سنت‌های الهی جای خود را به جشن‌های تجملاتی می‌دهد که فضایی برای چشم و هم‌چشمی و رقابت و اسراف بین خانواده‌هاست که نه تنها افراد مستمند جامعه سهمی از آن ندارند، بلکه گاهی با صرف هزینه‌های بسیار و فشار اقتصادی، ناراحتی‌هایی هم ایجاد می‌شود.

ب) گفتن اذان و اقامه در گوش کودک

یکی دیگر از سنت‌های اسلامی در هنگام ولادت فرزندان، گفتن اذان و اقامه در گوش کودک برای آشنایی نوزاد با آوای توحید و نبوت در لحظات اولیه تولد است. روح کودک به منزله صفحه پاکی است که این جملات در آن نقش می‌بندد و او را در مسیر هدایت آماده‌تر می‌سازد. روان‌شناسان ثابت کرده‌اند روح انسان در کودکی بسیار گیراتر و نقش‌پذیرتر است و آن­چه در ذهن نقش می‌بندد آثار آن در دوره بزرگ­سالی به سختی از ذهن پاک می‌شود؛ چنانکه رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَنْ‏ تَعَلَّمَ‏ فِي‏ شَبَابِهِ كَانَ بِمَنْزِلَةِ­الرَّسْمِ فِي الْحَجَر؛[11] آموخته‌های دوران جوانی مانند نقشی است که بر سنگ حجّاری شده­باشد». امام ­صادق(علیه السلام) فرمود: «هنگامی که حسین7 به دنیا آمد، رسول­خدا(صلی الله علیه و آله)، آن نوزاد مبارک را در آغوش گرفت و در گوش راستش نوای توحیدی اذان را زمزمه کرد و گوش چپ­اش را با نغمه دل­نواز اقامه آشنا نمود».[12]

ابن قیم جوزی می‌گوید:

سرّ اذان و اقامه در گوش نوزاد این است که اولین آهنگی که به گوش انسان می‌رسد، کلماتی باشد که دربردارنده عظمت و کبریایی خدا و شهادتین است و انسان به هنگام تولد، با شعار اسلام آشنا می‌شود و به هنگام مرگ با زمزمه کلمه توحید، دنیا را وداع می‌کند. قطعاً آن­چه گوش می‌شنود و آن­چه زبان زمزمه می‌کند، بر دل و جان اثر می‌گذارد. وانگهی، شیطان از شنیدن آهنگ اذان گریزان است و از نوزاد دور می‌شود. به علاوه، اذان و اقامه در گوش نوزاد اثر تربیتی دارد و طفل آمادگی پیدا می‌کند تا در جادة توحید گام بزند و از انحراف به چپ و راست خودداری کند. آن­چه در گوش طفل زمزمه می‌شود، مطابق فطرت توحیدی و الهی او است و طفل با تمام هستی‌اش با آن هم­آهنگ است.[13]

نوشته‌اند: روزی «آندره مالرو» ادیب مشهور، درباره تعلیم و تربیت و اهمیت فوق‌العاد­ه آن برای مردم سخنرانی مفصلی ایراد کرد که سخت مورد توجه قرار گرفت. وقتی نطق او پایان یافت، زنی از میان جمعیت پیش رفت و گفت: جناب مالرو! بنده از چه زمانی می‌توانم تعلیم و تربیت فرزندم را شروع کنم؟

مالرو، مؤدبانه پرسید: بچه شما کی متولّد می­­شود، خانم؟

زن با شگفتی جواب داد: کی متولّد می­شود؟ عجب، کودک من الان چهار سال دارد، آقا!

در این هنگام مالرو فریاد زد: چهار سال؟! ای داد و هزار افسوس! بانوی عزیز، شما هم‌اکنون بهترین سال‌های عمر آن طفل بی­چاره را هدر داده‌اید![14]

4. مهر ورزی به کودکان

یکی از نیاز‌های اساسی کودک محبت است. کودک همیشه به دنبال کانون گرم و اطمینان‌بخشی است تا حس محبت‌جویی خود را ارضا کند. عدم توجه والدین به این نیاز باعث ایجاد کمبود‌ها و مشکلات روانی و حتی نقص جسمانی خواهدشد. یکی از روان‌شناسان می‌نویسد: چنان­چه کودک در اولین سال‌های زندگی خود از محبت محروم بماند، هسته اصلی و اساسی عصبیت و بیماری‌های روانی در وی تکوین می‌یابد و بعد‌ها در بزرگ­سالی منشأ بسیاری از درگیری‌های عاطفی و اضطراب عمیق در او می‌شود.[15] در روایات نیز بر این امر تأکید شده­است. رسول­خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «أَحِبُّوا الصِّبْيَانَ‏ وَ ارْحَمُوهُمْ...؛[16]کودکان را دوست بدارید و به آن­ها مهربانی کنید...». امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إِنَ‏ اللَّهَ‏ لَيَرْحَمُ‏ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ‏ لِوَلَدِه‏؛[17] بدون تردید، خدا بر بنده خود به دلیل شدّت محبّت به فرزندش، رحم مى‏کند».

بسیاری از نابهنجاری‌های اجتماعی و بزه­کاری‌های افراد در بزرگ­سالی ریشه درخلأ عاطفی در دوران کودکی دارد و بیشترین امری که می‌تواند از نظر روانی میل کودک به محبت را تأمین کند، آغوش گرم مادر است. بر این اساس مادران بیشترین تأثیر را در ثبات و سلامت شخصیت کودکان برعهده دارند، از این رو حضرت­زهرا3 به سفارش پیامبر(صلی الله علیه و آله) بچه‌ها را دسته­گل می‌دانست: «الْوَلَدُ رَيْحَانَةٌ وَ رَيْحَانَتَايَ‏ الْحَسَنُ‏ وَ الْحُسَيْنُ8».[18] حضرت زهرا3 رسیدگی و محبت به فرزندانش را بر هر کار دیگری مقدم می­داشت. سلمان می­گوید: روزی فاطمه3 را دیدم که مشغول آسیاب بود، در این هنگام، فرزندش حسین(علیه السلام) گریه می­کرد و بی­تاب بود. عرض کردم برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟ ایشان فرمود: من به آرام کردن فرزندم اولی هستم، شما آسیاب را بچرخانید.[19]

شهید علی بینا[20] نیز با معیار قرار دادن دوستی و محبت اهل‌بیت:، فرزندانش را نامگذاری کرده بود. همسر ایشان در این باره می‌گوید:

لحظاتی قبل از به دنیا آمدن فرزندمان، علی داشت سوره مریم را تلاوت می‌کرد. وقتی به دنیا آمد، در گوشش اذان و اقامه خواند. بعد هم گفت: «زینب خانم! قدمت مبارک باشد». مادرم گفت: «اسم زینب را برایش انتخاب نکنید؛ چون غصه برادرش را می‌خورد و مصیبت ‌می‌بیند»؛ اما علی گفت: «مادر جان! زینب یعنی صبر، مقاومت و ایثار. همین اسم باشد». بعد هم به من گفت: «باید طوری تربیتش کنی که بتواند رسالت زینب کربلا را به دوش بکشد.[21]

5) پرورش روحيه عبادي در کودکان

یکی از محور‌های اساسی در تربیت فرزند، توجه به ادای تکالیف الهی و عبادی است. فطرت کودک بر اساس خداپرستی است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْ‌ها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ». خداوند صفت خداپرستی را در کودک قرار داده‌است. پرورش این امر بر عهده والدین است و اگر آن‌ها در این امر مسامحه نمایند سرشت پاک فرزندان­شان را آلوده و منحرف می‌کنند. اما به طور یقین فردی که در کودکی با خضوع و خشوع در برابر خداوند آشنا شود و حلاوت و شیرینی عبادت را بچشد، در جوانی جذب دیگر مکاتب نمی‌شود؛ از این رو خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها؛[22] خانواده خود را به نماز فرمان ­ده و بر انجام دادن آن شکیبا­ باش». در روایتی می‌خوانیم: وقتی که این آیه نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) هر روز وقت نماز درِ خانه امیرمؤمنان و فاطمه­زهرا و امام­حسن و امام­حسین: می‌ایستاد و پس از سلام می­فرمود: «الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ يَرْحَمُكُمُ‏ اللَّهُ».[23] پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا زمانی که در قید حیات بودند، این عمل را انجام می‌دادند.

6. بازی و ایجاد تحرک در کودک

بازی‌های کودکانه که به نظر بی‌هدف و وقت‌گذرانی است در حقیقت نوعی تمرین و آموزش زندگی است. بازی کردن در اجتماعی­شدن و همانندسازی کودک با محیط، نقش مهمی دارد و به او کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی را بیاموزد و آن‌ها را به کار گیرد. هم­چنین بازی باعث پرورش نیروی خلاقیت و ابتکار کودک می­شود.پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «مَنْ‏ كَانَ‏ عِنْدَهُ‏ صَبِيٌ‏ فَلْيَتَصَابَ‏ لَهُ‏؛[24] کسی که نزد او کودکی است باید به حالت کودک در آید (با او هم­بازی شود). پیامبر(صلی الله علیه و آله) با این کلام ارزش و اهمیت بازی با کودکان را خاطرنشان می‌سازد تا والدین علاوه بر اینکه از بازی‌ها و شیطنت‌های کودکان خود ناراحت و ناامید نشوند بلکه با آنان همراهی کنند:

چون که با کودک سر و کارم فتاد   پس زبان کودکان باید گشاد[25]

بازی با کودکان باعث نشاط و شادی کودک، رشد استعداد‌ها و تلطیف احساسات او می‌شود و والدین می‌توانند در ضمن بازی با کودک نکات اخلاقی و امور معنوی را به او بیاموزند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) با فرزندان فاطمه3 هم­بازی می‌شد. در روایت آمده است: «روزی رسول­خدا(صلی الله علیه و آله) با دست و پا راه می‌رفت و حسن و حسین8 بر پشت آن حضرت سوار بودند و حضرت به آنان می‌فرمود: بهترین مرکب، مرکب شماست و شما بهترین سوار هستید».[26]

بهر طفل نو پدر تی­تی کند    گرچه عقلش هندسه­­ گیتی کند[27]

البته نوع بازی‌ها با شرایط زمانی افراد شاید تغییر کند؛ اما اصل و پایه بر اساس آموزش‌های صحیح باید باشد. بسیاری از کودکان در اثر غفلت والدین امروز به سراغ بازی‌های رایانه‌ای ‌می‌روند که طراحی و ساخت آن‌ها به دست کشور‌های­غربی و رواج افکاری مانند خشونت و گاه تمسخر فرهنگ‌های بومی و اسلامی است. اگر امروزه برخی نوجوانان تمایلی به حضور در مراسم مذهبی و امور معنوی ندارند، ریشه آن در دوران کودکی و غفلت والدین است. فرزند شهید ابراهیم شجیعی می‌گوید:

آن روز که از مدرسه به منزل برگشتم، دیدم بابا تازه از راه رسیده. با همان حال خستگی می‌دود و خواهر‌هایم به­دنبال او می‌دوند. من هم کیفم را انداختم گوشه اتاق و شروع به دویدن کردم. بعد از چند دقیقه بابا را گرفتیم؛ مثل اینکه بابا تربچه را از دست دختر‌ها قاپیده بود و آن‌ها هم به دنبال گرفتن آن دنبال پدر می‌دویدند. به محض اینکه به طرف دست پدر حمله ور شدیم، تربچه را انداخت داخل دهانش و خورد. خنده و داد و هیاهو همه خانه را گرفته بود. بابا، با این کار‌هایش همه دل­تنگی‌هایمان را جبران می‌کرد.[28]

7. پای­بندی والدين به امور معنوی

یکی از راه‌های مهم تربیت معنوی فرزندان پای­بندی والدین به عبادات و معنویت است؛ یعنی هرچه خانواده به‌ویژه والدین در اجرای عبادات تقید داشته باشند، فرزندان‌شان نیز چنین خواهند بود. برخی  متخصصان علوم­تربیتی می‌نویسند:

توجه والدین به عبادات، نقش ویژه و مؤثری در تربیت دینی فرزندان دارد.  تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از بزرگ­سالان که نسبت به عبادات، از خود سستی  نشان می‌دهند، بی‌اعتقاد به دین و تکالیف دینی نیستند؛ اما به جهت بی‌توجهی و یا عدم تقید والدین نسبت به انجام{دادن} به‌موقع تکالیف دینی و عبادی است. از سوی دیگر فرزندان با مشاهده صحنه‌های عبادت والدین از آن تأثیر می‌پذیرند؛ زیرا تجربه، تفکر و تعلیم  وسایلی هستند که به انسان قدرت تشخیص می‌دهد.[29]

در جایی دیگر آمده است:

اگر عبادت، به‌ویژه اقامه نماز در معرض دید و مشاهده کودک انجام گیرد، اثر تربیتی و سازنده‌ای را به­دنبال دارد. افزون بر تأثیر روحی و روانی، موجب تشویق و ترغیب کودک به یادگیری و انجام{دادن} آن عمل عبادی نیز خواهد شد. کودکان اولین و بهترین درس دین‌داری و ارتباط معنوی با خدا را در محیط خانه از طریق مشاهده عملکرد والدین به ارث می‌برند.[30]

فهرست منابع

قرآن کریم.

آبیار، رضا، همسران زمینی، سرداران آسمانی (رفتارشناسی فرماندهان شهید دفاع مقدس در خانواده)، چاپ اول، قم: بوستان کتاب، 1400ش.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح عبد الحسین امینى، چاپ اول، نجف اشرف‏: دار المرتضویة، 1356 ش.‏
احمدی، احمد، اصول و روش­های تربیت در اسلام، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1385ش.
تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تصحیح سید مهدى رجائى، چاپ دوم، قم: دار الکتاب الإسلامی،‏ 1410 ق.‏
جمعی از نویسندگان، سیمای خانواده در اسلام، چاپ دوم، قم: بوستان کتاب، 1395ش.
ابن شعبه حرانی، حسن بن على، تحف العقول، تصحیح على اکبر غفارى، چاپ دوم‏، قم‏: جامعه مدرسین‏، 1404 / 1363 ق‏.
دلقندی،طیبه، وقت قنوت، چاپ اول، تهران: نشرآفتاب، 1382ش.
شرفی، محمدرضا، مراحل رشد و تحول انسان، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375ش.
شکراللهی، مهدی، عباسعلی شاملی و حسن ملکی، تربیت عبادی کودکان، دوفصل­نامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، ش 5، بهار و تابستان 90، ص 105.
کاشانى، فضل الله بن على‏ راوندى، النوادر، تصحیح احمد صادقى اردستانى، چاپ اول، قم: دار الکتاب، [بى‌تا].
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح على اکبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ چهارم، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق‏.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح جمعى از محققان‏، چاپ دوم‏، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق‏.
نیلی­پور، مهدی، فرهنگ فاطمیه، اصفهان: موسسه فرهنگی هنری رزمندگان اسلام، 1377ش.

* نویسنده و پژوهشگر.

** کارشناس ارشد رشته تفسیر، پژوهشگر مطالعات زنان و خانواده جامعةالزهرا3.

[1]. جمعی از نویسندگان، سیمای خانواده در اسلام، ص 302-303.

[2]. ‏محمد بن یقوب کلینی، الکافی، ج‏6، ص 4: «الْوَلَدُ الصَّالِحُ‏ رَیْحَانَةٌ مِنْ‏ رَیَاحِینِ‏ الْجَنَّةِ».

[3]. حسن بن علی ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص263.

[4]. جعفر بن محمد ابن قولویه، کامل الزیارات، ص230.

[5]. عبدالواحد بن محمد تمیمى آمدى‏، غرر الحکم و درر الکلم، ص 346.

[6]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‏6، ص 18.

[7]. مرجان فولادوند، اینک شوکران، ص9.

[8]. جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، دفتر اول، بیت 1644.

[9]. مهدی شکراللهی، عباسعلی شاملی و حسن ملکی، تربیت عبادی کودکان، دوفصل­نامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، ص 105.

[10]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‏6، ص25.

[11]. فضل الله بن على‏ راوندى کاشانى، النوادر، ص18.

[12]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص239.

[13]. جمعی از نویسندگان، سیمای خانواده دراسلام، ص265.

[14]. مهدی شکراللهی، عباسعلی شاملی و حسن ملکی، تربیت عبادی کودکان، دوفصل­نامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، ص 105.

[15]. محمدرضا شرفی، مراحل رشد و تحول انسان، ص78.

[16]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج‏6، ص 49.

[17]. همان، ص 50.

[18]. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج‏43، ص264.

[19]. همان، ص280.

[20]. فرمانده گردان لشکر41 ثارالله.

[21]. رضا آبیار؛ همسران زمینی، سرداران آسمانی؛ ص 22 - 21.

[22]. طه: 132.

[23].محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 35، ص 207‌.

[24]. محمدبن حسن حر عاملى، وسائل الشیعه، ج21، ص486.

[25]. جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بیت 2577.

[26]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج43، ص265.

[27]. جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، دفتر دوم، بیت 3315.

[28]. طیبه دلقندی، وقت قنوت، ص97.

[29]. احمد احمدی، اصول و روش­های تربیت در اسلام، ص 81.

[30]. مهدی شکراللهی، عباسعلی شاملی و حسن ملکی، تربیت عبادی کودکان، دوفصل­نامه اسلام و پژوهش‌های تربیتی، ص 117.