بایسته‌های تبلیغ

همایشى در آستانه‏ى ماه مبارك رمضان به وسیله‏ى معاونت پژوهشى مؤسسه‏ى آموزشى و پژوهشى امام خمینى علیها‌السلام  برگزار شد در این همایش ابتدا مهندس بنیانیان، معاون فرهنگى سازمان برنامه و بودجه و سپس حجة الاسلام والمسلمین محمدى عراقى رئیس سازمان تبلیغات اسلامى و در پایان حضرت آیة الله مصباح یزدى رئیس مؤسسه‏ى آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله به بیان سخن پرداختند. آنچه در پیش روى دارید، گزارشى از این همایش است.

كاستى‏ها و راه حل‏ها در امر تبلیغ

ابتدا مهندس بنیانیان در موضوع «كاستى‏ها و راه حل‏ها در امر تبلیغ‏» فرمودند:

اسلام باید در جامعه حاكمیت داشته باشد و زمانى اسلام حاكمیت دارد كه حضور جهان بینى اسلام در همه‏ى عرصه‏هاى زندگى اجتماعى قابل رؤیت‏باشد.

بنابر اعتقاد ما، دین اصلاح كننده‏ى روابط انسان‏هاست؛ یعنى، هر پدیده‏اى كه در جوامع بشرى وجود دارد، اگر یك طرف آن انسان باشد، اسلام در آن عرصه، حرف و پیام دارد.

نمود حاكمیت دینى این است كه تصمیمات بزرگ و اصلى انسان‏ها متاثر از جهان بینى اسلامى باشد؛ یعنى، یك جوان در موقع انتخاب رشته‏ى تحصیلى، شغل، همسر و بالاخره انتخاب مشى زندگى، با جهان بینى اسلامى تصمیم بگیرد.

عالم دینى باید بتواند متناسب با شرایط زمان در تمام عرصه‏هاى روابط فردى و اجتماعى، حرف مشخص و روشنى بزند.

یكى از مراحل مشكل تبلیغ این است كه عالم دینى بخواهد با مراجعه به مبانى دینى و اصول اسلامى، در مورد پدیده‏هاى روز، تجزیه و تحلیل ارائه دهد و مشكل مخاطب را حل كند.

در جامعه ما كه اسلام حكومت مى‏كند، باید به تدریج نگرش «نظام واره‏» یا اصطلاحا سیستماتیك به پدیده‏هاى اجتماعى در افراد و به خصوص عالمان دینى ایجاد شود. مشكل جهان سوم این است كه براى حل یك مشكل در جامعه، مشكل دیگرى را خلق مى‏كنند و در پى آن نیستند كه ریشه‏ى مشكل را بخشكانند. این در اثر نداشتن نگرش «نظام واره‏» است.

از جمله مسائل مهم، «سرعت تحولات‏» است كه در حوزه‏ى مسائل اقتصادى، تحولات و مشكلات سریع‏تر خود را نشان مى‏دهد ولى در حوزه‏ى فرهنگ این مشكلات روى هم انباشته مى‏شوند و به بحران سیاسى تبدیل مى‏شوند. متاسفانه توجه مردم و مسئولان در دو دهه‏ى گذشته به مسائل كوتاه اقتصادى بوده است و توجه به مسائل فرهنگى و برنامه‏هاى بلند مدت، سیر نزولى داشته است.

مساله‏ى دیگر «پدیده‏ى جوانى جمعیت‏» است كه از هفت و نیم میلیون دانش آموز در سال (57 ه. ش) به هیجده و نیم میلیون نفر در سال (78 ه. ش) رسیده است. و از آن جا كه بین سن بلوغ تا سن ازدواج حدود دوازده سال فاصله افتاده است؛ بسیارى از جوانان به «بحران هویت‏» مبتلا شده‏اند.

همچنین توسعه‏ى ارتباطات و پدیدار شدن «حق انتخاب‏» بین افكار و اندیشه‏هاى مختلف و از بین رفتن مرزهاى كنترلى و كم‏رنگ شدن مفاهیمى از قبیل: خانواده، مدرسه‏ى خوب، محله‏ى مذهبى و كشور مذهبى باعث از بین رفتن مرزهاى كنترلى شده است. علاوه بر آن حاكم بودن «تفكر اسلامى‏» بر فضاى حكومتى كشور، باعث‏خصومت قدرت‏هاى استكبارى شده است و هر روز به وسیله‏اى در صدد ایجاد آشوب و بحران در میان جوانان این مرز و بوم هستند.

استعدادها و توان‏مندى‏ها براى حل مشكل:

این مشكلات را مى‏توان با توجه به توان‏مندى‏هاى زیر حل كرد:

اول آن كه ما متكى به مكتب اسلام هستیم كه این انقلاب عظیم را پس از حكومت پنجاه ساله‏ى پهلوى ایجاد كرد و تمام مردم و به خصوص جوانان این كشور را با آن همه فساد و بى‏بند و بارى به دامن اسلام برگرداند.

دوم آن كه ایران داراى موقعیت‏برتر منطقه‏اى و جهانى است و براى همین آمریكا به دنبال روابط با ایران است. البته قدرت و ابهت ما به تعداد افراد یا فلان اسلحه نیست، بلكه به دارا بودن مكتبى است كه در طول هزار و چهارصد سال باقى مانده و انقلاب اسلامى از آن متولد شده است.

سوم آن كه انسان، ذاتا فطرت پاكى دارد و اگر این فطرت پاك بیدار شود و با اسلام گره بخورد، تبدیل به قدرت نیرومندى مى‏شود كه توان بیش از صد انسان را در مبادلات اجتماعى پیدا مى‏كند.

ما در كشورمان پاك‏ترین فطرت‏ها را داریم و حتى آن‏ها كه ظاهرا آلوده شده‏اند و لباس و ریخت و فرم زندگى ایشان با عرف اسلام فاصله گرفته است، در مقاطع حساس به سرعت از خود عكس العمل مناسب نشان مى‏دهند.

چهارم آن كه ما از پتانسیل‏هاى بسیار قوى محرم و رمضان برخوردار هستیم و بسیارى از گفته‏ها و نقشه‏هاى دشمن به بركت مراسم معنوى و حماسى این دو ماه عزیز از بین مى‏رود. خطر بسیار بزرگ آن است كه این ایام سرنوشت‏ساز كم‏رنگ شود و ما نتوانیم از آن بهره‏ى لازم را ببریم.

مساله‏ى دیگر، عدم تعادل در توسعه است؛ یعنى، در بعضى از حوزه‏ها بسیار پیشرفت كرده‏ایم و در بعضى از حوزه‏ها عقب‏ماندگى دویست‏سیصد ساله داریم. مثلا در عرصه‏ى پزشكى كشور، فوق تخصص شبكیه چشم و كودكان داریم؛ ولى در عرصه تبلیغ دین دویست‏سیصد سال عقب هستیم. البته این عقب ماندگى به خاطر پیچیده بودن رفتارهاى انسان و تبدیل شدن قداست پیام به قداست ابزار است. آنچه كه قداست دارد؛ قرآن و حدیث است و ابزار انتقال قرآن و حدیث قداست ندارد و باید كه متناسب با شرایط زمان و مكان تغییر كند.

از جمله ابزارهاى متناسب با زمان در امر تبلیغ و پیام رسانى، نشست‏هاى رو در رو و صمیمانه با مخاطبان و به ویژه با نسل جوان است. ما اشتباه كردیم كه فكر كردیم، اگر روحانى در تلویزیون صحبت كند، مشكل فرهنگى ما حل مى‏شود.

ما باید بحران‏هاى جامعه را شناسایى كنیم و اگر مى‏خواهیم كه مفهوم حاكمیت اسلام در همه‏ى عرصه‏ها تجلى پیدا كند، باید به تربیت روحانیونى بپردازیم كه متناسب با شرایط مكان و زمان، داراى تخصص در امر تبلیغ باشند. ما نیازمند یك سازماندهى در نظام آموزشى دینى هستیم تا تخصص‏ها را تعریف كند. باید حضور عالم دینى را در جامعه مجددا تعریف كنیم. اگر مى‏خواهیم كه خدا را بر روابطمان حاكم كنیم، باید مسجد نقش اولیه‏ى خود را بازیابد و همه‏ى شرایط مورد نیاز زندگى در مسجد ساماندهى شود. زمانى مسجد محل تغییر و تحول بوده است. به تدریج مدارس، دبیرستان و دانشگاه این مهم را بر عهده گرفته است. وقتى مسجد تضعیف مى‏شود؛ یعنى، حضور عالم دینى در روابط اجتماعى تضعیف مى‏شود و شما دیدید كه در نظام جمهورى اسلامى از كیسه‏ى بیت المال، انواع و اقسام نمادهاى فرهنگى و تمدنى را ساختیم و از تجهیز مساجد غافل شدیم یك جوان كه از خانه بیرون مى‏آید، طبیعى است كه مكان پرجاذبه را انتخاب مى‏كند. و بدین سان سال به سال پایگاه مسجد در نظام جمهورى اسلامى تضعیف مى‏شود.

بنابراین باید در صورت نیاز، تمام ابزارهاى جذب كننده‏ى جوانان در كنار مسجد و متعلق به مسجد باشد تا مسجد بتواند شور و نشاط خویش را حفظ و به وظیفه‏ى خویش عمل كند. اگر پایگاه مسجد تخلیه شد، كدام نهاد و سازمان دیگرى مى‏تواند، گرایش جوان را به نفع اسلام تغییر دهد؟

بعد از انقلاب از یك سو، بسیارى از والدین به دلیل فرهنگى كه از غرب وارد كشور شده است، توجه‏شان تغییر كرده است؛ یعنى، نگرانى آن‏ها از دین و اعتقادات فرزندانشان، تبدیل به نگرانى از لباس و قبولى در كنكور و مسائلى از این قبیل شده است. از سوى دیگر به علت این كه حكومت اسلامى بود، خیالمان راحت‏بود كه مسئولان فرهنگى كشور، اقدامات لازم را مبذول مى‏كنند. همه‏ى این‏ها فاجعه آفریده است و نظام اجرایى و ادارى ما را ناخواسته به سوى دین زدایى جوانان گرایش داده است. براى مثال به جاى این كه درس خواندن براى خدا و جهت كار و تلاش و خدمت‏بهتر باشد، به وسیله‏اى براى رسیدن به رفاه و زندگى بهتر شده است و این یعنى، یك فاجعه!

دو نهاد كشور را باید دریابیم، یكى مدرسه و دیگرى مسجد. باید رابطه‏ى این دو را با هم تعریف كنیم. مدرسه‏ها باید تحت تاثیر مساجد باشند؛ البته مسجدى كه با مدیریت‏یك روحانى آگاه و جمعى از متخصصین اداره گردد و نكته‏ى مهم این كه باید در امر تبلیغ «نظام واره‏» فكر كنیم و نسخه‏هایى بپیچیم كه در آن مسائل سیاسى، قضایى، امنیتى و استراتژى بین المللى دولت اسلامى ملحوظ باشد و راه حل ما، باعث‏بحران در نقطه‏ى دیگرى نشود.

نكاتى عملى در مورد تبلیغ

پس از آن حضرت حجة الاسلام والمسلمین محمدى عراقى در موضوع «نكاتى عملى در مورد تبلیغ‏» فرمودند: خداوند در قرآن مى‏فرماید: «قل هذه سبیلى ادعو الى الله على بصیرة انا ومن اتبعنى‏» (1) .

طبق فرموده‏ى قرآن، اولین شرط تبلیغ بصیرت و آگاهى است كه این امرى تخصصى مى‏باشد.

اگر فقاهت در تبلیغ از فقاهت در فقه مشكل‏تر و مهم‏تر نباشد، راحت‏تر و آسان‏تر نیست، زیرا در امر فقه، تا حد زیادى، از زحمات علماى گذشته استفاده مى‏شود، ولى در امر تبلیغ، یك مبلغ بایستى علوم بسیارى را فرا گیرد و شرایط جامعه و مخاطب خویش را درك كند.

در امر تبلیغ باید نكات زیر مورد توجه قرار گیرد:

1) استفاده از مفاهیم قرآنى در تبلیغ و تشویق به فهم و تدبر در قرآن كه این وظیفه، تنها از عهده‏ى طلاب و مبلغان گرامى برمى‏آید.

2) بیان احكام شرعى كه متاسفانه كمتر به آن پرداخته مى‏شود.

3) پاسخ به سؤالات شرعى و فكرى.

4) تشكیل جلسات به صورت فردى و جمعى و پاسخ به سؤالات و شبهات.

5) خودمانى‏تر صحبت كردن؛ زیرا نظر سنجى‏ها نشان داده است كه مؤثرترین و محبوب‏ترین گویندگان كسانى هستند كه خودمانى‏تر سخن بگویند.

6) توجه به واقعیات و عدم حركت در فضاهاى معنوى سطح بالا.

7) توجه به مسائل و سؤالات خواهران در حالى كه گاهى كما و كیفا از برادران بیشتر هستند.

8) توجه به مسائل و واقعیت‏هاى اقتصادى، اشتغال، بیكارى و بالا رفتن سن ازدواج تا حدود بیست و هفت الى سى سالگى. متاسفانه در حال حاضر وضعیت‏به گونه‏اى است كه راه حل مشروع و مطمئنى براى این مشكل وجود ندارد و تنها راه، مساله‏ى تقوا و تقویت‏بنیه‏ى ایمانى جوانان است.

همچنین حضرت حجة الاسلام والمسلمین محمدى عراقى فرمودند: كارهاى فرهنگى نیاز به برنامه و بودجه دارد و وقتى كه تمام بودجه‏ى سازمان تبلیغات اسلامى معادل یك چهارم یا یك پنجم بودجه‏ى نهضت‏سوادآموزى است، چطور مى‏توان انتظار داشت كه حركت‏هاى جدى در زمینه‏ى مسائل قرآنى اتفاق بیفتد؟ امام راحل علیها‌السلام  فرمودند: روحانى همانند طبیب براى كشور است. و امیر المؤمنین در مورد پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمودند: «طبیب دوار بطبه‏». ما با برنامه‏ریزى و اختصاص بودجه توانستیم كه در زمینه‏ى كمبود پزشكان جسمى به خودكفایى برسیم و بنده در یكى از مناطق دور افتاده كه یك نفر روحانى هم نداشت، مشاهده كردم كه مغازه‏هاى داخل میدان آن شهر مطب پزشكان است و خدا را بر این نعمت‏شكر كردم، ولى در مورد برآورده كردن نیاز روحى مردم، با تمام تلاش‏هایى كه از حدود سه چهار سال قبل، براى برآورده كردن ابتدایى‏ترین نیازهاى فرهنگ دینى شصت هزار منطقه‏ى روستایى انجام گرفته است، تنها توانسته‏ایم هشتصد و پنجاه مورد را تحت پوشش قرار دهیم؛ یعنى، تنها حدود یك هفتادم نیاز را برآورده كرده‏ایم.

متاسفانه باید گفت كه ما حتى به اندازه‏ى كشورهاى مسلمانى كه حكومت‏هاى لائیك دارند؛ براى برنامه‏هاى ویژه‏ى دینى و مساجد سرمایه‏گذارى نمى‏كنیم. كشورهایى در اطراف ما هستند كه حكومتشان لائیك است؛ ولى وضعیت مساجدشان بسیار بهتر از مساجد ما است.

ما در این كشور چیزى در حدود بیست هزار هیات مذهبى و حدود بیست هزار انجمن اسلامى و در همین حدود جلسات قرآنى خود جوش داریم. پشتوانه‏ى این نظام عاشورا و محرم است؛ ولى متاسفانه همین مسجد و همین نظام روحانیت و همین عاشورا و رمضان كه عوامل موفقیت و نگهدارى این انقلاب عظیم بوده است؛ مورد توجه و سرمایه‏گذارى مادى و معنوى قرار نگرفته است؛ بنابراین باید كه دلسوزان و برنامه‏ریزان این مملكت‏یك فكر جدى و اساسى براى مساجد و هیات‏ها و امور فرهنگى بكنند تا بیش از این شاهد سیر نزولى فعالیت‏هاى فرهنگى و منزوى شدن مساجد نباشیم.

مبلغان، دولت و تبلیغ

پس از آن حضرت آیت الله مصباح یزدى، رئیس مؤسسه‏ى آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله ضمن تشكر از آقایان بنیانیان و محمدى عراقى، فرمودند: (براى تبلیغ در كنار عناصر محتوایى و در نظر گرفتن خلاها، عنصر سومى ضرورت دارد كه كاملا جنبه‏ى شخصى دارد و آن داشتن انگیزه‏ى خالص الهى است.) ما هر چقدر این وظیفه را به عنوان یك وظیفه‏ى مقدس الهى باور كنیم و سعى نماییم كه با توجه به خداى متعال و استمداد از عنایات ولى عصر (عج) و با نیت پاك وارد این میدان شویم، هم تحمل مشكلات آسان‏تر مى‏گردد و هم گزینش راه‏هاى بهتر.

در ضمن ما در عین این كه از نظام اسلامى دفاع مى‏كنیم؛ نباید خود را وابسته به یك كابینه یا وزارت خانه نماییم؛ چون این‏ها همیشه ثابت نیستند.

در مورد مسائل جناحى هم، گاهى اختلاف بین خودى‏هاست كه نباید به آن دامن بزنیم، ولى گاهى اختلاف بین خودى و غیر خودى است كه در این صورت به هیچ وجه نباید از غیر خودى جانبدارى و دفاع شود.

غیر خودى كسى است كه هیچ حسن نیتى نسبت‏به نظام اسلامى ندارد و نوكر بى‏جیره و مواجب آمریكا و اسرائیل است و گاهى ممكن است داراى پست و مقامى هم باشد.

همچنین دولت اسلامى باید از خمس در آمد اموال و معادن مسلمین كه در دست دارد؛ از طریق وزارت خانه‏هاى مربوطه در كارهاى ساختمانى و عمرانى و تجهیز مساجد شركت كند. معنا ندارد كه براى سینما و تئاتر و موسیقى و برگزارى جشنواره‏هاى سینما و تئاتر، بودجه‏هاى كلانى را اختصاص دهیم، ولى براى آبادى و عمران مساجد، دولت‏خودش را مسئول و شریك نداند!

دولت‏باید از طریق وزارت خانه‏ها یا شهردارى‏ها یا شوراهاى شهر، مساجدى مجهز و آبرومند تهیه كند و حوزه‏ى علمیه هم روحانیانى صالح و آگاه براى اداره‏ى این مساجد تربیت كند تا بتوانیم جوانانى متدین و آگاه و با نشاط داشته باشیم. ان شاء الله.

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) یوسف / 108.