فرصت هاى تبلیغى را دریابیم (3)

نویسنده: محمدحسن نبوی
نام نشریه: مبلغان، شماره 43

در شماره‌های 40 و 41 مجله مبلغان مطالبی در مورد فرصتهای تبلیغی بیان گردید كه ضمن لزوم استفاده از فرصتها برای مبلغین و در مواردی توجه به فرصت سازی برای بیان پیامهای دینی، به این مسئله پرداختیم كه مبلغ باید ضمن كسب آشنائی دقیق از مخاطبان و فضای تبلیغ نسبت به مسائل ذیل آگاهی داشته و برای هر یك برنامه‌ریزی كند.

آداب و رسوم، ملكات یا مفاسد اخلاقی، تعداد معتادان، مقدار آگاهیهای دینی مردم، شبهات مطرح در جامعه، پایگاهها و مجموعه‌های تبلیغی، نهادهای مردمی، سازمانها و ادارات، تعداد اماكن تفریحی، امكان ساخت و احداث اماكن مذهبی، هیئات و نیروهای فرهنگی و بالاخره پیروان ادیان و مذاهب مختلف.

در شماره 41 مسائلی كه باید برای برنامه‌ریزی جهت ارشاد مخاطبان تحصیلكرده و تصحیح آداب و رسوم اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، مطرح گردید و در این شماره برخی از عناوین دیگر مورد بحث واقع خواهد شد.

مفاسد اخلاقی

یكی از اهداف اساسی پیامبران جهت هدایت انسانها، رشد سجایای اخلاقی و دور ساختن جامعه از مفاسد بوده است. با مروری بر تاریخ پیامبران علیهم السلام در قرآن، آیات بسیاری به چشم می‌خورد كه پیامبران الهی علیهم السلام در برابر رذائل اخلاقی و مفاسد اجتماعی ایستادگی نموده و با تمام توان در جهت اصلاح جامعه می‌كوشیدند.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز در این عرصه با جدیت تلاش كرده و قرآن مجید پاكسازی انسانها از آلودگیها را از اهداف بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله بر شمرده، می‌فرماید: «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزكیهم و یعلمهم الكتاب والحكمة و ان كانوا من قبل لفی ضلال مبین » (1) ؛ «اوست خدایی كه در میان درس ناخوانده‌ها فرستاده‌ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به ایشان بیاموزد و [آنان] قطعا پیش از این در گمراهی آشكار بودند.»

اهمیت نشر ارزشهای اخلاقی در جامعه تا حدی است كه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله خود می‌فرماید: «علیكم بمكارم الاخلاق فان الله عز وجل بعثنی بها؛ (2) بر شما باد به مكارم اخلاق كه خداوند عز وجل مرا به مكارم اخلاق مبعوث كرد.»

مبلغان دینی هم از باب «ان العلماء ورثة الانبیاء» (3) وظیفه دارند ابتدا بر گسترش خداپرستی همت گمارده و سپس تزكیه انسانها از رذائل اخلاقی واحیاء اخلاق حسنه را به عنوان وظیفه اصلی خویش قلمداد كنند.

برای دست یابی بدین هدف، قبل از هر اقدامی، شناخت عالمانه فضای تبلیغ مطرح است.

مبلغ نباید صرفا به خواندن نماز جماعت و سخنرانی اكتفا كند و از آنچه در محل تبلیغ او می‌گذرد غافل بماند.

امام صادق علیه السلام می‌فرماید:

«... العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس؛ كسیكه به زمان خویش آگاه باشد، امور مشتبه بر او هجوم نمی‌آورد.»

مبلغ در محل تبلیغ نسبت به فرهنگ دینی مردم مسئول است؛ او باید از رویدادهای اطراف خویش اطلاع كافی داشته، برنامه‌های تبلیغی خود را در جهت تصحیح ناهنجاریهای اجتماعی طراحی كرده، مجدانه پیگیری كند. برای آنكه بتوانیم شاخصهای اساسی برنامه‌های تبلیغی مبلغ را در جهت موضوع مورد بحث مطرح كنیم، ابتدا لازم است به حیطه‌هایی كه باید اطلاعات مورد نیاز گردآوری شود بپردازیم.

حیطه‌های اطلاعات

اطلاعات اخلاقی گردآوری شده باید براساس موضوعات و فضاهای ذیل دسته بندی شود:

1. مسائل اخلاقی پنهانی كه بروز و ظهور اجتماعی ندارد؛ مانند حسد و... ؛

2. مسائل اخلاقی مربوط به روابط خانوادگی افراد مانند رابطه مرد با زن و فرزندان، پدر و مادر و خویشان؛

3. اخلاقیات مربوط به ارزشهای حاكم در روابط خانواده‌ها با یكدیگر؛

4. مسائل اخلاقی مطرح در سطح جامعه كه در عرصه فرهنگ اجتماعی خودنمائی می‌كنند؛ مانند سرقت، بد حجابی، بی‌بند و باری، ناهنجاریهای رفتاری و... ؛

5. مفاسد اجتماعی مربوط به اخلاقیات حاكم در جریان كسب و كار، روابط اقتصادی و اجتماعی مانند ربا، غش در معامله، كلاهبرداری، كم فروشی، خیانت، كم كاری و... ؛

6. حركتهای ضد ارزشی در فراز و نشیبهای سیاسی و فعالیتهای حزبی؛

7. مفاسد اجتماعی مربوط به حاكمان و مدیران در بدنه حكومت و سازمانها و ادارات.

مبلغ لازم است در هر بخش از موارد فوق به دور از تجسسهای بی‌جا مسائل پیدای اخلاقی را گردآوری كند و در كنار آن، ملكات اخلاقی جامعه را نیز در هر یك از موضوعات فوق مورد بررسی قرار دهد و آنگاه برای تصحیح هر بخش، به برنامه‌ریزی روی آورد.

اكنون به مسائلی كه لازم است نسبت به هر بخش در برنامه‌ریزی مورد توجه قرار گیرد می‌پردازیم.

خطاهای اخلاقی پنهان

در این بخش باید به مسائل ذیل توجه داشت:

1. خلافهای اخلاقی پنهان - از جهت دریافت اطلاعات - از پیچیدگی برخوردار بوده و گاهی شناخت نسبت به آن از سویی حساسیت اجتماعی ایجاد می‌كند و از سوی دیگر منجر به تجسس در امور شخصی و خصوصی انسانها می‌گردد كه هیچیك از آنها زیبنده مبلغ نیست، لیكن گاهی مردم، خود، به دلیل اعتماد به مبلغ، برای او به طور خصوصی بیان می‌كنند كه این اطلاعات و برخی از بازتابهای رفتاری اخلاقیات پنهان، مبلغ را به دریافتهائی می‌رساند.

2. جهت تصحیح این اخلاقیات می‌توان در سخنرانیها به آن توجه كرده، با بیان آیات و روایات، مردم را راهنمایی كرد.

3. لازم نیست این خطاها و مقدار گستره آن در جامعه بازگو گردد؛ زیرا ممكن است عده‌ای درباره آن تردید كنند، همچنین در برخی از موارد موجب تشییع فاحشه می‌گردد.

4. مطالبی كه مردم به طور محرمانه برای مبلغ و روحانی نقل می‌كنند، به هیچ وجه نباید در سخنرانیهای عمومی بیان گردد كه موجب سلب اعتماد آنان از مبلغ می‌شود.

5. در این بخش مبلغ می‌تواند صرفا به توضیح خطای اخلاقی پرداخته، سپس بازتاب دنیوی و عذاب اخروی آن را بیان و بالاخره راههای علاج آن را مطرح سازد.

اخلاق خانواده

در زمینه اخلاق خانواده چند نكته باید فرا روی برنامه ریز قرار گیرد:

1. مسائل اخلاقی بسیاری در حیطه روابط مردان با همسران خود مطرح است كه اگر مورد توجه هدایتگران جامعه قرار گیرد و معارف دینی درباره آن بیان شود، از سویی مردم با وظائف دینی خود آشنا گشته و از سوی دیگر موجب جذب آنان به مسجد و دیگر اماكن مذهبی می‌شود.

2. مبلغ برخی از توصیه‌های عمومی و اشكالات فراوان اجتماعی در زمینه روابط زوجین را می‌تواند در سخنرانیها مطرح و با رعایت كامل عفت كلام، مردم را با وظائف خود آشنا سازد.

3. مبلغ می‌تواند زمانی را برای حل اختلافات خانوادگی اختصاص داده، با حضور زوجین و شنیدن مشكلات آنان، مطالب لازم را بیان كند.

4. همچنین می‌تواند جلساتی اختصاصی برای جوانان كه به تازگی متاهل گشته‌اند برگزار و مطالبی به آنان ارائه نماید.

5. برای بانوان، مبلغ می‌تواند توسط همسر خود مباحثی را كه لازم است بیان و در مواردی كه از پیچیدگی برخوردار است، حتی الامكان با حضور همسر خود در رفع مشكل اقدام كند.

6. در زمینه روابط پدر و مادر می‌توان در سخنرانیهای عمومی بر اساس آیات و روایات و با استفاده از داستانهای جذاب مطالب متنوعی بیان كرد و در مواردی كه جوانان نیاز به مشورت دارند، به آنان كمك كرده، در صورت لزوم با ظرافت و دقت فراوان، مطالبی را به صورت خصوصی با پدران در میان گذاشت.

لازم به ذكر است كه اگر در انتقال مشكلات فرزندان به پدران و مادران دقت نشود، ممكن است نه تنها مشكلی حل نشود، بلكه بر حساسیت و عصبیت پدران و مادران بیافزاید.

7. در مورد روابط اخلاقی با خویشان، مبلغ می‌تواند در سخنرانیهای عمومی به صله ارحام سفارش و در موارد خاص؛ به صورت اصلاح ذات البین اقدام كند.

روابط بین خانواده‌ها

در این بخش روابط خانوادگی بین همسایگان، همكاران، دوستان و... مطرح می‌شود كه برخی از این روابط در جلسات عروسی، جشن تولدها و میهمانیهائی كه به صورت خانوادگی شكل می‌گیرد، رخ می‌نماید.

این نشستها بسترساز بسیاری از ناهنجاریها یا هنجارهای اجتماعی است و در عین حال از الفت و انس خاصی برخوردار بوده و مورد علاقه عموم مردم است.

در قالب چشم و هم چشمیها، رقابتهای ناسالم بسیاری شكل می‌گیرد و در مدت كوتاهی به یك ارزش خطای اجتماعی تبدیل می‌شود و همه چیز از ساخت خانه، خرید اتومبیل، زیبائیها و زشتیها و... تحت تاثیر آن، چهره دگرگون می‌كند و همگان را برای دستیابی به ارزشهای جدید فعال می‌سازد و....

گاهی در این ارتباطات خانوادگی مفاسد بسیاری رخ می‌نماید، حرمتهای خانوادگی شكسته می‌شود و به ندرت دیده شده است كه افراد به ظاهر مذهبی هم در این مجالس با عنوان اینكه یك شب است، هر نوع هرزگی را تحمل می‌كنند.

شاخصها

در برنامه‌ریزی برای كنترل این نوع ارتباطات و تصحیح كاركردهای آن، نكاتی در دو بخش «ناهنجاریها» و «شیوه‌های برخورد» مطرح می‌شود:

الف) ناهنجاریها

1. برخی از رفتارها خلاف شرع بین است؛ مانند: بی‌حجابی، پخش موسیقی مناسب مجالس لهو و لعب و....

این رفتارها باید از مجالس و محافل مسلمین به طور كلی حذف گردد.

2. بعضی از رفتارها، شادیهای مشروع و بلا اشكال است كه باید ضمن تقدیر از این افراد، به عنوان الگوی مناسب به مردم معرفی گردد.

3. برخی از رفتارها خلاف شرع نیست؛ لیكن سلیقه ما آن را نمی‌پسندد، در این موارد بهتر است مبلغ مردم را به حال خود گذاشته، بیش از حد چهره مانع ساز از خود جلوه ندهد.

ب) شیوه‌های برخورد

از آنجا كه مبلغین و مؤمنین نسبت به بخش اول وظیفه و تكلیف دارند، نكاتی كه می‌تواند برای تصحیح رفتارها مؤثر باشد، بیان می‌شود.

1. اولا در نهی از منكر باید همه مراتب شرعی آن رعایت شود كه اولین مرحله آن، موعظه و نصیحت دوستانه و مشفقانه است و غالبا برخوردهای از موضع قدرت، تاثیر نامناسب خواهد داشت.

2. در سخنرانیها اگر به صورت كلی درباره این نوع ناهنجاریها مباحثی بیان شود زمینه ساز تصحیح فرهنگ خواهد بود.

3. برگزاری مجالس شاد و مشروع عروسی جوانان مذهبی، یكی از بهترین راههای ارائه نمونه به مردم می‌باشد.

4. در مجالسی كه احتمال حركتهای خطا وجود دارد، روحانی می‌تواند با فعال سازی افراد مذهبی - كه از اقوام آنان می‌باشند - از گناه جلوگیری كند.

5. اگر پیامهای با واسطه تاثیر نداشت، روحانی با مذاكره و نصیحت آنان می‌تواند با منكر برخورد كند.

6. در برخی از موارد تذكر به مسئولین هیئتهای مذهبی، معتمدین محل و یا نیروهای بسیجی می‌تواند مؤثر باشد كه روحانی از این طریق و با فعال سازی آنان، اقدام می‌كند.

آسیبهای فرهنگی و مفاسد اجتماعی

در موارد بندهای 4 و 5، پس از گردآوری آسیبها و فراوانی آنها می‌توان از راههایی جهت اصلاح مفاسد اقدام كرد كه به مواردی اشاره می‌شود:

1. بهتر است در هر مسجد، گروه امر بمعروف و نهی از منكر تشكیل و در موارد لازم اقدام شود.

بهتر است این گروهها از افراد فرهنگی - مذهبی؛ مانند افراد بسیج تشكیل و در دو گروه مردان و زنان فعال شوند.

برای هدایت و كنترل فعالیتها لازم است جلسات هفتگی مداوم برگزار گردیده، همه اعضا فعالیتهای خود را گزارش كرده و توسط روحانی راهنماییهای لازم ارائه شود.

در این جلسات لازم است آیات و روایات مربوط به امر بمعروف و نهی از منكر برای اعضاء مطرح و ضمن ایجاد انگیزه جهت فعالیت دقیق‌تر، احكام امر بمعروف و نهی از منكر بیان شود.

برای فعالیت گسترده و مناسب می‌توان این گروهها را در مدارس آموزش و پرورش، بازار و یا بین مغازه داران ایجاد كرده و آنها را به كار گرفت.

آمرین بمعروف و ناهیان از منكر لازم است نسبت به احكام این فریضه الهی كاملا توجیه شوند.

2. در برخی از موارد روحانی می‌تواند وقت خاصی را برای هدایت انسانهای خطاكار موضوع بند 4 و 5 قرار داده و به فرد سازی و اصلاح فرد روی آورد. برای پیشبرد و نتیجه بهتر، لازم است نیروهای محوری و كلیدی خطاكاران شناسائی و از آنها به صورت فردی دعوت به عمل آید و پس از جذب، روحانی با استمداد از خداوند منان جهت هدایت آنان اقدام كند. این حركت در موارد بسیاری می‌تواند تاثیر گذار باشد و زمینه نجات فرد یا افرادی را فراهم سازد.

3. با سخنرانی عمومی در مورد آسیبهای مذكور و بیان آیات و روایات مربوط به آن می‌توان آگاهیهای لازم را به مخاطبان ارائه كرد.

4. برای اقشار آسیب پذیر و یا كسانی كه منحرف شده‌اند، اگر كلاسها و یا جلسات خاص تشكیل شود و آنان آزادانه مشكلات خودشان را بیان كنند، زمینه اصلاح رفتار آنان با راهنمائیهای مبلغ فراهم می‌شود.

5. اگر احكام مربوط به كسب و تجارت و یا كار كردن برای دیگران در جزوه‌ای منتشر و در اختیار مردم قرار گیرد، بستر فرهنگی كلام امیرالمؤمنین علیه السلام كه فرمودند: «الفقه ثم المتجر» فراهم می‌آید.

6. گاهی با ایجاد اشتغال و یا ازدواج افراد مجرد، افراد خطاكار به صلاح روی می‌آورند.

7. با ورود در مجامع و جلسات این افراد - با حفظ شئون روحانیت و در مواردی كه زمینه اتهام نباشد - می‌توان به آرامی مسیر جلسات را در جهت مرضی صاحب الامر عج الله تعالی فرجه الشریف تغییر داد.

خطاهای سیاسی

واكنش نسبت به این نوع خطاها از ظرافت خاصی برخوردار بوده، در مورد آنها باید اموری رعایت شود:

1. جایگاه روحانیت بگونه‌ای است كه انتظار می‌رود همه گروههای مذهبی را به خود جذب كرده و در كنار خویش رشد دهد؛ از اینرو موضع گیریهای سیاسی در سخنرانیها به نفع حزب و یا بر علیه گروهی، به هیچ وجه مصلحت نیست؛ بلكه بهتر است مردم را به ملاكهای انتخاب برتر براساس آیات قرآن و روایات راهنمائی كند.

2. اگر فرد یا افرادی منحرف بوده و یا در جهت خدمت به اجانب فعالیت می‌كنند، لازم است روحانی براساس ملاكها، خطر نفوذ خائنین را گوشزد كند؛ لیكن باز هم حتی الامكان باید از ذكر نام افراد در سخنرانی پرهیز شود.

3. همچنین لازم است روحانی، گروههایی را كه در جهت منافع دشمنان فعالیت می‌كنند شناسائی كرده و نیروهای كلیدی و فعال آنها را دعوت و به طور خصوصی با آنان صحبت نموده، نتائج خطرناك فعالیت آنان را ناصحانه گوشزد كند و پس از آن، همان فرد را جهت تصحیح عملكرد گروه فعال سازد.

4. از نیروهای فرهنگی با نفوذ، جهت نصیحت و هدایت منحرفین كمك گرفته شود.

5. در صورتی كه نیروهای اساسی گروه بر خطای خود پافشاری كردند، لازم است علاقه مندان به آنها را با واسطه یا بدون واسطه آرام آرام از كنار آنان دور ساخته، خطر آنان را كاهش داد.

مفاسد مدیریتی

برخی از مفاسد اجتماعی مربوط به فساد حاكمان و مدیران می‌شود كه با رعایت موارد ذیل می‌توان درباره آن اقدام كرد:

1. قبل از هر چیز بازشناسی فساد اداری و اطمینان نسبت به خطا لازم و ضروری است؛ زیرا در مورد حاكمان و مدیران گاهی شایعات بی‌اساسی وجود دارد كه اقدام بر اساس آن موجب تضییع حقوق آنان و بی‌اعتباری سخنان مبلغ می‌گردد.

2. جهت تشخیص دقیق فساد اداری، توجه به محدودیتها و اختیارات مدیران لازم است؛ زیرا در موارد بسیاری مدیران جهت تصحیح سازمان خود از اختیارات لازم برخوردار نیستند.

3. در مواردی كه نسبت به خطا اطمینان نسبی حاصل شد، بهتر است موضوع با خود فرد در میان گذاشته شود و نهی از منكر به طور خصوصی محقق شود.

4. اگر تذكر خصوصی مؤثر نبود، از طریق ما فوقها پیگیری شود و در نهایت می‌توان دیوان عدالت اداری را در جریان امر قرار داد.

5. در صورتی كه پیگیریهای مختلف مؤثر نبود، معرفی چهره افراد خائن برای مردم در دل خائنین هراس ایجاد خواهد كرد.

6. اگر سخنرانی در محیطهای سازمانی بود ضمن احترام برای كسانی كه صادقانه خدمت می‌كنند، تذكر نسبت به مفاسد اداری، بستر ساز اصلاح ادارات خواهد بود.

7. گاهی عدم موفقیت افراد در پیگیری اصلاح تخلفات اداری، به دلیل عدم توجه به چهارچوبهای سازمانی و سلسله مراتب اداری می‌باشد، كه این امر نیز باید مورد عنایت باشد.

در همه مواردی كه ذكر گردید، مبلغ نباید از توجه به آیات قرآن و روایات اهل بیت عصمت و طهارت و بیان آن غافل بماند.

پی نوشت:

1) جمعه/2.

2) بحار الانوار، ج 66، ص 375.

3) اصول كافی، ج 1، ص 32، ح 2.