نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ|فصلنامه ره توشه ماه مبارک رمضان 1444، نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

نگارنده: حسنیه صالحان

مقدمه
سونامی سالمندی جمعيت در آينده‌ای نزديک، يکی از مهم‌ترين دغدغه‌ها و نگرانی‌‌های رهبر معظم انقلاب(دام ظله) و نخبگان دلسوز نظام جمهوری اسلامی ايران است؛ تا جايی که رهبر انقلاب در ديدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در اين زمينه فرمود: «يکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌‌لرزد؛ اين مسئله جمعيت است».  برای درک مفهوم سونامی سالمندی، کافی است بدانيم که نرخ باروری در ايران از 4/6 فرزند در سال 1364 به نرخ 6/1 در سال 1394 سقوط کرده است. همچنین در سال 1390، تعداد ازدواج 874 هزار بود که این رقم در سال 1400، به 570 هزار کاهش پیدا کرد. تعداد طلاق در سال 1390، حدود 143 هزار عدد بود که در سال 1400، این عدد به 200 هزار افزایش یافت. نرخ باروری در سال 1390، 1.79 بود که در سال 1400، نرخ باروری به 1.65 رسید؛  اين در حالی است که حداقل نرخ باروری برای حفظ ثبات جمعيت، 1/2 است. 

در خطر کاهش جمعيت يک جامعه همين بس که جمعیت، یکی از عناصر قدرت هر کشور و عاملی مهم در رشد و اعتلای فرهنگ و اقتصاد آن کشور است. به همين دليل اگر جمعیت کشوری به سمت پیری برود، به‌زودی با مشکلات عدیده‌ای همچون نیاز به کار اتباع بیگانه برای تولید و رونق اقتصادی مواجه خواهد شد.  همچنين بحران‌های عميق خانوادگی و تضعيف اقتدار نظامی و امنيتی يک کشور، از معظلات ديگر کاهش جمعيت است. در اين ميان عوامل مهمی در کاهش نرخ فرزندآوری موثر بوده‌اند که يکی از مهم‌ترين اين عوامل، تأثیر مدرنیته و نفوذ فرهنگ غرب در لایه‌های مختلف زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی ایرانیان است؛ فرهنگی که بر پایه اعتقاد به انسان‌محوری بنا شده است، خوشبختی و لذت بردن بیشتر از زندگی را در محدود کردن تعداد اعضای يک خانواده می‌داند و این کار را با کنترل باروری و کاهش زاد و ولد محقق می‌کند.  گسترش روزافزون ارتباطات بین‌المللی و دسترسی به فضای مجازی نیز سبب شده است بسياری از ارزش‌های اسلامی جای خود را به نظريات و ارزش‌های پوسيده غربی بدهند. اين در حالی است که امروزه اين نظريات، کارايی خود را حتی در جوامع غربی نيز از دست داده‌اند.

در اين نوشتار برآنيم تا به بررسی مهم‌ترين شاخصه‌های سبک زندگی غربی که تأثير مستقيمی بر نگرش نسبت به فرزندآوری دارند، بپردازيم تا بتوانيم با آشنايی و مديريت آسيب‌های ناشی از آن، از پيری جمعيت کشور جلوگيری کنيم.
مهم‌ترین شاخصه‌های زندگی غربی
سبک زندگی غربی، ویژگی‌ها و شاخصه‌های خاص خود را دارد که شاید بتوان گفت از ملزومات این شیوه زندگی است. در این بخش برخی از این شاخصه‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1. اصالت لذت و رفاه فردی
در فرهنگ ماديگرای غربی، اصالت با رفاه فرد است و هر چيزی که با رفاه او در تضاد باشد؛ بايد حذف شود. فردگرایی، اصطلاحی است که در قرن نوزدهم مطرح شد و به دو نوع فردگرایی مثبت و منفی تقسیم می‌شود. فردگرایی مثبت معطوف به خودباوری، خودشکوفایی، اعتماد به نفس و استقلال فردی است که همگی دارای بار ارزشی مثبت هستند؛ اما فردگرایی منفی به خودمداری، خودشیفتگی، اتکای افراطی به خود، شادکامی فردی، کیف فی‌الحال و کسب سود شخصی به قیمت متضرر شدن دیگران معطوف است. 
امروزه رشد فردگرایی در جامعه‌ ایران، ساختار خانواده را به شدت تحت تأثیر قرار داده و توجه و تمرکز بر فرد و تمایلات او در فرهنگ مدرنیته، او را از زندگی گروهی و خانوادگی دور کرده و موجب خودبينی او شده است.  از آنجا که تأکید نگاه اومانيستی يا فردگرای غربی بر رفاه بیشتر فرد و لذت حداکثری اوست، شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» سرلوحه سبک زندگی غربی خانواده‌ها قرار گرفته است؛ زيرا نیاز فرزند به مراقبت و محدودیت‌هايی که فرزندآوری برای والدین ایجاد می‌کند، مانع رفاه و آسایش آنان است و مزاحم کامیابی و خوشبختی‌شان می‌‌شود. بر اساس اين ديدگاه معمولاً خانواده‌هايی که به سبک غربی زندگی‌ می‌کنند، دير صاحب فرزند می‌‍‌شوند و تربيت او را به‌گونه‌ای مديريت می‌کنند که خدشه‌ای به رفاه و آسايش‌شان وارد نشود. این در حالی است که از نگاه دينی، زندگی دنیوی با رنج و سختی همراه است و لذت و رستگاری خالص تنها در بهشت به دست خواهد آمد؛ از همین‌روست که خداوند می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي كَبَدٍ؛  به راستى که ما انسان را در رنج آفريده‌ايم». علامه طباطبايی(قدس سره) در ذيل اين آيه می‌گوید: «و این تعبیر که خلقت انسان در کبد است، به ما مى‌فهماند که رنج و مشقت از هر سو و در تمامى شئون حیات بر انسان احاطه دارد و این معنا، بر هیچ خردمندى پوشیده نیست. در دنیا نعمت‌ها آمیخته با ناملایمات و مقرون با جرعه‌هاى اندوه و رنج  است».  

افزون بر این در آموزه‌های دینی، تعابیر زیبایی از فرزند شده است؛ برای مثال پیامبر گرامی(صل الله علیه و آله) فرموده است: «اَلْوَلَدُ كَبِدُ اَلْمُؤْمِنِ إِنْ مَاتَ قَبْلَهُ صَارَ شَفِيعاً وَ إِنْ مَاتَ بَعْدَهُ يَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ لَهُ فَيَغْفِرُ لَهُ؛  فرزند، میوه دل مؤمن است. اگر قبل از او از دنیا برود، او را شفاعت می‌کند و اگر بعد از او از دنیا برود، از خداوند بخشش او را می‌طلبد و خدا به برکت دعای فرزند او را می‌آمرزد». آن حضرت در سخن دیگری فرموده است: «إِنَّ الْـوَلَـدَ الصّالِـحَ رَيْحـانَةٌ مِـنْ رَياحيـنِ الْجَنَّةِ؛  فرزند شايسته، گُلى خوشبو از گُل‌هاى خوشبوى بهشت است». حتی بوسیدن و نوازش فرزند، سبب پاداش و ارتقای درجه در بهشت خواهد شد؛ چنانکه پیامبر گرامی اسلام(صل الله علیه و آله) فرموده است: «قَبِّلُوا أَوْلاَدَكُمْ فَإِنَّ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِي اَلْجَنَّةِ».  
اگر چه فرزندآوری، سختی‌هایی را به همراه دارد و حتی ممکن است مانع برخی لذت‌ها شود؛ اما این سختی‌ها در مقایسه با لذت‌های دنیوی و پاداش‌های اخروی آن بسیار ناچیز است.

2. مصرف‌گرايی به سبك نظام سرمايه‌داری
در عصر حاضر با بالا رفتن معيارهای زندگی، افراد هيچ توجهی به قدرت خريد خود نمی‌کنند و حتی افرادی که نتوانسته‌اند به ثروت مناسبی دست يابند؛ از خريدهای اسراف‌گونه استقبال می‌کنند.  مصرف‌گرايی به سبک دنيای سرمايه‌داری و ليبراليسم، از جمله ارزش‌هايی است که در سال‌های اخير جامعه ايران را تحت تأثير خود قرار داده و با تبلیغات متنوع و رنگارنگ به دنبال اقناع افراد، به‌ویژه زنان برای خرید کالا و تغییر نگرش و انتخاب سبک زندگی خاص است. اين در حالی است که افزايش مصرف‌گرايی و بالا رفتن هزينه‌ها به تدريج منجر به فردگرايی، افزايش سن ازدواج، افزايش طلاق، گسترش شهرنشينی، فاصله طبقاتی و ... می‌شود.  طرفداران نظام سرمايه‌داری با توسعه فرهنگ مصرف‌گرايی و تجمل‌گرايی و با تکيه بر تبليغات و سياست‌های جمعيتی سازمان ملل و ترويج تفکرات اومانيستی می‌کوشند به رشد اجتماعی و اقتصادی دست يابند و راه رسيدن به آن را در کاهش جمعيت می‌‌دانند. در تأثير مصرف‌گرايی بر کاهش فرزندآوری همين بس که وجود فرزند زیاد، مصرف بیشتر و افزایش هزینه بالاتر را به همراه خواهد داشت و چون هدف انسان در دوران جدید، مصرف‌گرایی و بهره‌مندی حداکثری از زندگی معرفی شده است؛ پس فرزندآوری کمتر مورد نظر قرار گرفته است و خانواده‌ها ترجیح می‌دهند با داشتن فرزند کمتر و کاهش هزینه‌ها، رفاه و لذت افزون‌تری را تجربه کنند. این باور موجب کاهش سطح باروری و در نتیجه سیر نزولی رشد جمعیت شده است. 

3. ترويج ديدگاه فمينيسم
فمينيسم، واژه‌ای فرانسوی است که مدافع برابری حقوق زنان با مردان در تمام عرصه‌های سياسی، اجتماعی و اقتصادی است. بر اساس اين ديدگاه خانواده، ازدواج و مادر شدن، مهم‌ترين عامل تبعيض عليه زنان و دختران است. آرمان فمينيسم می‌گويد: «هيچ زنی نبايد اجازه داشته باشد در خانه بماند و فرزندان خود را بزرگ کند. جامعه بايد به طور کلی تغيير کند».  فمينيسم با تأکید بر استانداردهای مردانه و برتری آن، خواهان همین استانداردها برای زنان شد تا آنان نيز همانند مردان در تمام عرصه‌های اجتماعی به این برتری دست یابند. شدت رواج اين ديدگاه در جامعه غرب، به حدی بود که حتی زنانی که آگاهانه خواهان نقش‌های مادری و همسری و خانه‌داری بودند، به عنوان اینکه تحت سلطه‌ پدرسالاری هستند؛ به حاشیه رانده شدند. به نظر بسیاری از فمینیست‌ها، استثمار و فرودستی زنان ناشی از آن است که بچه می‌زایند و همین واقعیت زیست‌شناختی است که به مردان اين امکان را می‌دهد که زنان را به اطاعت از خود واداشته  و آنان را در زير سایه‌ حمایت خود قرار دهند. به همين دليل بسياری از زنان تحت تأثير اين نگاه، فرزندآوری را علت از دست دادن فرصت‌های تحصیلی و شغلی برای رسیدن به موقعیت برابری با مردان می‌‌دانند و آن را مانعی برای دسترسی به منابع قدرت و اعتبار اجتماعی تلقی  و در بهترين حالت تنها به يک فرزند بسنده می‌‌کنند. مقام معظم رهبری(دام ظله) در بيانات خود به اين موضوع اشاره کرده و فرموده است:
امروز دست‌های به شدت مشکوک، موج ضد ارزشی را در دنيا به راه انداخته‌اند که در همه جا هست، در کشور ما هم متأسفانه در گوشه و کنار ديده می‌‌شود. اين‌ها می‌‌خواهند زن را وادار کنند به اينکه بشود يک مرد! اين را کسر شأن زن می‌دانند که چرا فلان کارها را مرد می‌کند، زن نکند. اين چه افتخاری است برای زن؟ افتخار برای زن، اين است که زن باشد؛ يک زن کامل؛ يک مونث کامل. 

4. تحقير خانه‌داری و جايگاه مادری 
امروزه فرهنگ لیبرالیستی و فردگرای جامعه غربی، موجب تغییر در نگاه ارزشی به نقش مادری و همسری شده است. از ارزش‌های نظام لیبرالیستی روي آوردن زنان به اشتغال و ميل آنان به ترک خانواده، ميل به ازدواج در سنين بالاتر، كنترل بارداري و تمايل به فرزند كمتر است.  قطعاً رواج چنین دیدگاهی در جامعه ما، موجب کاهش گرایش به مادر شدن و اصالت یافتن فعالیت‌های شغلی زنان و دوری از نقش‌های زنانه شده است.

خانم بتی فريدان، نظريه‌پرداز فمينيست ليبرال، زنانی را که به کار خانگی مشغول می‌‌شوند، قربانيان يک گزينه اشتباه می‌خواند و آن‌ها را محکوم به عقب‌ماندگی مستمر می‌داند. وی بر اين باور است که پرداختن به کار خانه‌داری، محصول فرهنگی است که از زنان خود انتظار رشد ندارد و حاصل آن، تلف شدن يک نفس انسانی است.  در دوران مدرن، ارزش‌هایی همچون وفاداری، همدردی همسران نسبت به يکديگر، فرزندآوری، نگرش‌هايی مانند نان‌آور بودن مرد و خانه‌دار بودن زن و وظیفه‌ تربیت فرزند به شدت زیر سؤال رفته و بسیار کم‌رنگ شده‌اند و نهاد خانواده ديگر آن قداست و وجاهت دوران قبل را ندارد. در نتیجه امروزه زنان چندان خود را ملکف به فرزندآوری و تربیت آن نمی‌بینند و برای خود نقش‌ها و وظایف جدیدی قائل هستند که در راستای توسعه و پیشرفت فردی آنان است و منابع هویت‌ساز آنان گوناگون و زیاد شده است.  مقام معظم رهبری(دام ظله) بارها در بيانات خود به اهميت نقش مادری و همسری و نیز امر خانه‌داری اشاره کرده و فرموده ‌است:

اگر بنای آفرينش انسان و جهان را به دو بخش کارهای ظريف و ريزه‌کاری و بخش کارهای مستحکم بگذاريم، بخش اول که ظريف‌کاری‌ها و ريزه‌کار‌ی‌ها و رشته رشته پروردن احساسات و عواطف بشر است، در اختيار زن است. گناه بزرگ تمدن مادی، تضعيف و گاهی به فراموشی سپردن اين نقش است. هرجا سخن از تضعيف خانواده است، نقش اين بخش مهم ناديده گرفته شده [است]. هر جا سخن از بی‌‌اعتنايی به هنر مادری و هنر تربيت فرزند در آغوش پر مهر و محبت مادر است، اين نقش ناديده گرفته شده [است]. دنيای غرب اين جرم بزرگ را دارد که اين نقش را تضعيف کرده و در مواردی ناديده گرفته است. 

در روايات نیز امر خانه‌داری و مديريت داخل خانه توسط زنان، مورد تأکيد قرار گرفته است؛ چنانکه رسول‌خدا (صل الله علیه و آله) فرموده است: «اَلمِرأة سَيّدةُ بَيتِها؛  بزرگ خانه، زن است». مقام معظم رهبری(دام ظله) در ذيل اين روايت می‌‌فرمايد: «کدبانو يعنی آن کسی که محيط خانواده تحت اشراف اوست، تحت نظارت و تدبير و مديريت اوست. خيلی کار پر زحمتی است، خيلی کار ظريفی است؛ فقط هم ظرافت زنانه از عهده‌ انجام اين کار برمی‌‌آيد. يک عده‌ای خيال می‌‌کنند زن در خانه بيکار است. نخير، زن توی خانه بيشترين و سخت‌ترين و ظريف‌ترين کارها را انجام می‌‌دهد».  بنيانگذار انقلاب اسلامی، امام خمينی قدس سره نيز اهميت نقش مادری را مورد توجه قرار داده و فرموده است: «مادرها بايد توجه به اين معنا کنند که بچه‌هايشان را خوب تربيت کنند، پاک تربيت کنند. دامن‌هايشان يک مدرسه علمی و ايمانی باشد».  در شرح احوالات اين بزرگ‌مرد انقلاب نيز آمده است که گاهی هم که اطرافيان به شوخی به ايشان می‌گفتند چرا زن بايد در خانه بماند؟ امام قدس سره می‌فرمود: «خانه را دست‌کم نگيريد. تربيت بچه‌ها کم نيست. اگر کسی بتواند فردی را پرورش دهد، خدمت بزرگی به جامعه کرده است. عاطفه در زن، قوی‌تر است و قوام و دوام خانواده بر اساس محبت شکل می‌گيرد». 

5. تضعيف باورهای دينی
جدا شدن دين از دنيا يا همان سکولاريسم، از شاخصه‌های اصلی فرهنگ غرب است که بر مبنای آن، همه‌ ملاحظات ناشی از ايمان به خدا و جهان آخرت کنار گذاشته می‌شود و تمام انگيزه‌های انسان در همين حيات و معيشت دنيوی خلاصه می‌‌شود و حساب ديگری در زندگی و عمل و ذهن خود برای هيچ چيز باز نمی‌‌کند.  سکولاريسم، اولين عامل مؤثر در فروپاشی نظام خانواده در غرب است و با کاهش دلدادگی به شناخت دين و کاهلی در سرسپردگی به دستورات دينی، تاثير خود را روی خانواده می‌‌گذارد. 

متأسفانه در سال‌های اخير درصد بالايی از خانواده‌های ايرانی تحت تأثير اين ايدئولوژی قرار گرفته و باورها و ارز‌ش‌های دينی در ميان آن‌ها کمرنگ شده است تا آنجا که ارزش هر چيزی در زندگی را با سود مادی و منفعت‌طلبانه‌اش می‌سنجند. از آنجا که اين خانواده‌ها همه چيز را در دنيا خلاصه کرده‌اند و اعتقادی به جهان پس از مرگ و نظام پاداش و عقاب الهی ندارند، به سختی زير بار مسئوليت فرزندآوری می‌روند و منافع دنيوی را بر نتايج اخروی ترجيح می‌‌دهند. برخی از اين خانواده‌ها به علت عدم باور به ارزش‌ها و مقولات دينی و از ترس فقر و مشکلات اقتصادی، از فرزندآوری پرهيز می‌کنند؛ در حالی که خداوند متعال رزق فرزندان را تضمين کرده و فرموده است: 

إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا؛  یقیناً پروردگارت رزق را برای هر که بخواهد، وسعت می‌دهد و [برای هر که بخواهد] تنگ می‌گیرد؛ زیرا او به [مصلحت] بندگانش آگاه و بیناست. فرزندان‌تان را از بیم تنگدستی نکشید. ما به آنان و شما روزی می‌دهیم، یقیناً کشتن آنان گناهی بزرگ است.
در رويکرد دينی فرزند، مايه‌ خوشبختی و سعادت فرد است؛ چنانکه امام کاظم(علیه السلام) فرموده است: «سَعِدَ اِمًرُؤٌ لَم يَمُت حَتّي يَري خَلَفا مِنً نَفسِهِ؛  خوشبخت شد مردی که نمرد تا فرزندی از خود ديد». امام سجاد(علیه السلام) نيز در این زمینه فرموده است: «مِن سَعادَةِ المَرءِ اَن يَكُونَ مَتجَرُهُ في بِلادِهِ وَ يَكُونَ خُلَطاؤُهُ صالِحينَ وَ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ يَستَعينُ بِهِ؛  خوشبختی مرد مسلمان در سه چيز است: محل تجارت و کسب او در شهر خودش باشد که پس از پايان روز نزد زن و فرزند خود برود و دوستانش شايسته و صالح باشند و فرزندانی داشته باشد که از کمک آنان سود جويد».

فهرست منابع
کتب
1.    پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، چاپ چهارم، تهران: دنیای دانش، 1382ش.
2.    حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، تصحیح مؤسسه آل‌البیت علیهمالسلام، چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام، 1409ق.
3.    طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378ش.
4.    طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چاپ چهارم، قم: شریف الرضی، 1412ق.
5.    علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم: نشر هاجر، 1390ش.   
6.    قاسمی، صالح، پايان پويايی، تهران: خیزش نو، 1396ش.  
7.    مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التارث العربی، 1403ق.
8.    مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظريه اجتماعی: تاريخ دو قرن فمينيسم، تهران: نشر پژوهش شيرازه، 1388ش. 
9.    نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، تصحیح مؤسسه ال‌البیت علیهم السلام، چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام، 1408ق.
10.    وجدانی، مصطفی، سرگذشت‌های ويژه از زندگی امام خمينی قدس سره به روایت جمعی از فضلا،
مجلات
1.    پروینیان، فریبا و ولی‌الله رستمعلی‌زاده و رضا حبیبی، «تأثیر سبک زندگی امروزی زنان بر میزان فرزندآوری، مطالعه موردی شهر قزوین»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی زن و جامعه، سال نهم، شماره چهارم، زمستان 1397، ص 72 ـ 39.  
2.    جوکار، محبوبه، «مدرنيته، تغيير سبک زندگی و کاهش جمعيت در ايران»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال دوم، شماره دوم، بهار و تابستان 1393، ص 69 ـ 39.  
3.    چراغی کوتیانی، اسماعیل، «فمينيسم و کارکردهای خانواده»، ماهنامه معرفت، شماره 131، ص 108 ـ 87. 
4.    عنایت، حلیمه و لیلا پرنیان، «رابطه جهانی شدن فرهنگی و گرايش به فرزندآوری»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی زن و جامعه، سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1392، ص 136 ـ 109.  
5.    عیوضی، رحیم و محمدجواد هراتی، «تأملی در تأثير توسعه بر هويت فرهنگی»، نشريه راهبرد توسعه، شماره سوم (پیاپی 19)، پاييز 1388، ص 130 ـ 104. 
سایت‌‌ها
1‌    پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌آلله سید علی خامنه‌ای(دام ظله).
2.    نصرنیوز، «کاهش 35 درصدی ازدواج و افزایش 40 درصدی طلاق»، 22/09/1401، کد خبر: 83139.