شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت دوم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت دوم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

… عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: خَطَبَ‏ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي‏ أَوَّلِ‏ يَوْمٍ‏ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ  فَحَمِدَ اللَّهَ بِأَفْضَلِ الْحَمْدِ وَ أَشْرَفِهَا وَ أَبْلَغِهَا وَ أَثْنَى عَلَيْهِ بِأَحْسَنِ الثَّنَاءِ وَ صَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ نَبِيِّهِ (ص) ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ شَهْرٌ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ كَفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ....»

مقدمه
در جلسه گذشته تحت عنوان «مباحث مقدماتي»، به بيان نكات ذيل پرداختيم؛ و ضمن، توضيحات كوتاهي را ذكر نموديم:  
1)    عنايت اهل بيت (ع) به بهره وري از خطبه در عرصه «تبليغ»؛
2)    آسيب زا بودن كم توجهي به خطابه در عرصه تبليغ از دين؛
3)    گسترده بودن بهره وري از فن خطابه در سيره امام علي (ع): 

•    زمان‌ صدور خطبه‌ها؛
•    تاخير زمان ايراد خطبه هاي امام علي (ع) از زمان حضور نبي اكرم (ع)؛
•    تعداد خطبه‌ها؛
•    دسته بندي زماني خطبه ها:
الف) خطبه هاي غير رمضانيه؛
ب) خطبه هاي رمضانيه

از ابن ابي الحديد (دانشمند معروف معتزلي از اهل سنت و شارح معروف نهج البلاغه) نقل نموديم: قَالَ ابْنُ أَبِي الْحَدِيد : [قَرَأْتُ‏] فِي أَمَالِي ابْنِ دُرَيْدٍ  قَالَ:
أَخْبَرَنِي الْجُرْمُوزِيُّ عَنِ ابْنِ الْمُهَلَّبِيِّ عَنِ ابْنِ الْكَلْبِيِّ عَنْ شَدَّادِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَنْبَرِيِ‏عَنِ ابْنِ عَرَادَةَ قَالَ: كَانَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ يُعَشِّي النَّاسَ‏ فِي‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ اللَّحْمَ وَ لَا يَتَعَشَّى مَعَهُمْ فَإِذَا فَرَغُوا خَطَبَهُمْ وَ وَعَظَهُمْ فَأَفَاضُوا لَيْلَةً فِي الشُّعَرَاءِ وَ هُمْ عَلَى عَشَائِهِمْ فَلَمَّا فَرَغُوا خَطَبَهُمْ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ فِي خُطْبَتِهِ: اعْلَمُوا أَنَّ مِلَاكَ أَمْرِكُمُ الدِّينُ وَ عِصْمَتَكُمُ التَّقْوَى وَ زِينَتَكُمُ الْأَدَبُ وَ حُصُونَ أَعْرَاضِكُمُ الْحِلْمُ....» 

منبع و أسناد خطبه رمضانيه امام علي (ع)
در اين جلسه، ابتداء سه نكته ديگر را بر نكات مقدماتي پيشين ميأفزايم: كه مربوط به منبع و أسناد اين خطبه مي باشند:

الف) منبع حديثي خطبه رمضانيه امام علي (ع)
با تفحص در نرم افزار حديثي نور، مشخص گرديد كه متن كامل اين خطبه در كتاب ارزشمند «فضائل الأشهر الثلاثة، ص: 108 تا 109» تأليف عالم فرهيخته شيعي؛ يعني ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابَوَیْه قمی (۳۰۶–۳۸۱ق) معروف به شیخ صَدوُق (ره) نقل گرديده است؛ شخصيتيكه به روایت معتبـر، ولادتش به دعاي امام زمان (ع) به وقوع پيوست؛ چنـانچه شیخ صـدوق خـود در کتـاب گران‌ قدرش «کمال‌الدین» آن را نقل نموده است، و شیخ طـوسـى نيز در کتـاب «الغيبه» صفحه 195 ایـن حـدیث را آورده است . همچنین ایـن حدیث را دانشمند رجال‌شناس شیخ نجاشى در کتاب خـود صفحه 184 نقل کرده است. 
نكته مهمتر اينكه: شیخ طوسی در الفهرست و الرجال، صدوق را با این تعابیر «جلیل القدر، بصیر بالفقه و الأخبار و الرجال، ناقدا للأخبار، له مصنفات كثیرة» ستوده و نجاشی نیز صدوق را با الفاظ «شیخنا و فقیهنا و وجه الطائفة بخراسان و سمع منه شیوخ الطائفة و ...» ستوده است.

ب) مُسنَد بودن خطبه رمضانيه امام علي (ع)
خطبه رمضانيه امام علي (ع) بصورت مُسنَد نقل گرديده ؛ فعلا ما به نقل شيخ صدوق (ره) اعتماد مي كنيم؛ و بررسي تك تك اشخاصي كه در سند اين روايت ذكر شده اند را به فرصت ديگري موكول مي نمائيم.

ج) وجه عدم نقل خطبه رمضانيه امام علي (ع) در نهج البلاغه
ممكن است پرسيده شود كه چرا اين خطبه به اين مهمّي در نهج البلاغه ذكر نشده است؟
در پاسخ مي توان گفت: خود سيد رضي (ره) در آغاز بخش خطبه هاي نهج البلاغه صراحتا آورده است : «باب‌ المختار من‌ خطب‌ اميرالمؤ‌منين(ع)؛  
البته احتمال اين مي رود علتش این است که اين خطبه از طريق امام صادق (ع) و به نقل از امام باقر علیه السلام می‌باشد؛
فراز اول خطبه رمضانيه 
اين فراز از خطبه رمضانيه، همراه با دو اقدام بسيار مهم مي باشد:

الف) حم  و ثناء الهي : 
 «فَحَمِدَ اللَّهَ بِأَفْضَلِ الْحَمْدِ وَ أَشْرَفِهَا وَ أَبْلَغِهَا وَ أَثْنَى عَلَيْهِ بِأَحْسَنِ الثَّنَاءِ...» : پس خدا را به بهترین ستایش و برترین و رساترین ثنا ستود  
فزوني مباحث پيرامون حمد الهي 
با تتبع در آيات و روايات و سيره اهلبيت (ع) به وضوح مي يابيم كه مباحث پيراموني «حمد» الهي بسيار است؛ ما به ذكر هفت بحث بسنده مي نمائيم:

1)    اهميت حمد و ثناء الهي 
ميدانيم كه در فرهنگ ديني ما، مسئله حمد و ثناء الهي بسيار مورد توصيه مي باشد و از اهميت ويژه اي برخوردار است؛ شاهد بر درستي اين سخن اينكه:
•    در کتاب وسائل لشيعه شيخ حُرّ عاملي و مستدرک الوسائل ميرزا حسين نوري، متجاوز از شصت روایت در مدح تحمید و شکر و فضیلت آن نقل گرديده؛ و در بحار الأنورا علامه مجلسي (ره) متجاوز از چهل روایت نقل شده است.
•    شيخ صدوق (ره) در كتاب «امالی» شیخ از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود: ((لا اله الا الله )) نصف میزان اعمال است. و ((الحمد لله )) مملو می کند آن را.؛
•    امير مؤمنان (ع) در خطبه ۱۸۸ نهج‌البلاغه : «أُوصِيکُمْ، أَيُّهَا النَّاسُ، بِتَقْوَى اللهِ وَ کَثْرَةِ حَمْدِهِ عَلَى آلاَئِهِ إِلَيْکُمْ، وَ نَعْمَائِهِ عَلَيْکُمْ، وَ بَلاَئِهِ لَدَيْکُمْ» : « «اى مردم شما را به تقواى الهى و شکر بسيار خداوند در برابر نعمت‌هاى معنوى و مادى که به شما بخشيده و در برابر آزمايش‌هايش (که سبب ترفيع مقام شما مى‌شود) سفارش مى‌کنم».
•    همچنین امام علی(ع) در خطبه ۱۹۰ نهج‌‌البلاغه درباره اهمیت و ضرورت شکرگزاری فرموده است: «أَحْمَدُهُ شُكْراً لِإِنْعَامِهِ وَ أَسْتَعِينُهُ عَلَى وَظَائِفِ حُقُوقِهِ، عَزِيزَ الْجُنْدِ، عَظِيمَ الْمَجْدِ؛ خدا را برابر نعمت‌هايش شكرگزارم و بر انجام حقوق الهى از او يارى مى‌طلبم، پروردگارى كه سپاهش نيرومند و مقام او بزرگ است.
•    كليني (ره) در کتاب کافی از محمد بن مروان نقل کرده که گفت: عرض کردم خدمت امام صادق (علیه السلام ) کدام عمل محبوب تر است نزد خدای تعالی؟ فرمود: اینکه حمد کنی خدا را.
•    نيز كلني در کافی نیز از مفضل نقل کرده که گفت: عرض کردم خدمت امام صادق (علیه السلام ): تعلیم فرما مرا دعای جامعی. فرمود: حمد کن خدا را. که هر کس نماز می خواند دعا می کند حمدکننده را و می گوید: ((سمع الله لمن حمده )).
•    بسياري از متون دعائي ما به حمد الهي آغاز مي شود:

الف) آغاز دعاء ندبه: «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، وَصَلَّى اللّهُ عَلَى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ نَبِيِّهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ تَسْلِيماً ...»؛
ب) آغاز دعاء عرفه : «اَلْحَمْدُ لله الَّذى لَيْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ...».
ج) اولين دعاء صحيفه سجاديه امام سجاد (ع) :  «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ بِلَا أَوَّلٍ كَانَ قَبْلَهُ، وَ الآْخِرِ بِلَا آخِرٍ يَكُونُ بَعْدَهُ؛ همه ستایش‌ها مخصوص خداست؛ آن وجود مبارکی که اول است، بی‌آنکه اولی پیش از او بوده باشد؛ و آخر است، بی‌آنکه آخری پس از او باشد.»

•    در دعاء افتتاح؛ ضمن آنكه خود دعاء با حمد الهي آغاز مي شود («اللّهُمَّ إِنِّى أَفْتَتِحُ الثَّناءَ بِحَمْدِكَ؛ خدایا، من همراه ستایشت مدح و ستودن تو را آغاز می‌کنم»)؛ در ادامه، 17 بار در قالب جمله هاي مختلف، شاهد ذكر : «الْحَمْدُ لِلَّهِ» هستيم؛

2) وجه حمد (چرائي حمد)
مؤلّف رياض السالكين (سید علی خان حسینی مدنی شیرازی، متوفای ۱۱۲۰ق) در شرح دعاى اوّل صحيفۀ سجاديه، آن را اين گونه گويد: «الحَمدُ هُوَ الثَّناءُ عَلی ذي عِلمٍ بِكَمالِهِ؛ ذاتِيّاً كانَ: كَوُجوبِ الوجُودِ وَ الاِتِّصافِ بِالكَمالاتِ وَ التَّنَزُّهُ عَنِ النَّقائِصِ؛ أو وَصفِيّاً: كَكَونِ صِفاتِهِ كامِلَةً واجِبَةً؛ أو فِعلِيّاً: كَكَونِ أفعالِهِ مُشتَمِلَةً عَلی حِكمَةٍ» : «حمد، همان ثنا بر صاحب علم به جهت كمالش است؛ چه [كمالِ] ذاتى مانند واجب الوجوب بودن و اتّصاف به كمالات و عارى بودن از كاستى‌ها، چه وصفى، مانند آن كه صفاتش كامل و واجب است، و چه فعلى، مانند آن كه افعالش حكيمانه است».
3) بركات، ارمغان ها و بازدهي هاي حمد الهي

•    رسول خدا (صَلَّی‌اللهُ‌عَلَیْهِ‌وَ‌آلِهِ) طبق نقل می‌فرماید: «مَن قالَ: «الحَمدُ للّهِ» غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ» : «هر كس بگويد: «الحمد لله»، خداوند به سبب آن، يک درخت در بهشت براى او مى‌كارد»؛
•    امام علي عليه السلام در آغاز خطبه 157 : «الحَمدُ للّهِ الّذي جَعلَ الحَمدَ مِفتاحا لذِكْرِهِ، و سَبَبا للمَزيدِ مِن فَضْلِهِ، و دَليلاً على آلائهِ و عَظَمتِهِ» :  ستايش از آن خدايى است كه ستايش را كليد ياد خود و مايه فزونى فضل و نعمتش و رهنماىِ نعمتها و عظمت خويش قرار داد»؛
•    همچنين شيخ صدوق (ره)  از زید شحام نقل کرده از امام صادق (علیه السلام ) که فرمود: کسی که بگوید: ((الحمد لله کما هو اهله )) مشغول می کند نویسندگان آسمان را. عرض کرد: چگونه؟ حضرت فرمود: می گویند: خدایا، ما غیب نمی دانیم. (یعنی مقدار اهلیت خدا را برای حمد نمی دانند). خدا می فرماید: بنویسید همان طور که گفته و بر من است ثواب او.  
4) اوصاف هفتگانه حمد مطلوب (حمد و سپاسی جامع)

امام علی(علیه السلام) در بخش اوّل از خطبه 160 «نهج البلاغه»، به حمد و ستایش پروردگار می پردازد؛ حمد و ستایشی بسیار فصیح و بلیغ و پر مایه، عرض می کند؛ و در اين بيان حضرت شاهد هفت صفت براي حمد مطلوب مي باشيم:
•    حمد در همه حال: «اللّهُمَّ لَک الْحَمْدُ عَلَی مَا تَأْخُذُ وَ تُعْطِی، وَ عَلَی مَا تُعَافِی وَ تَبْتَلِی؛  خداوندا سپاس و ستایش مخصوص توست، در برابر آنچه می گیری و بر آنچه عطا می کنی و بر عافیت و بلایی که می فرستی)؛
اشاره به اینکه در همه حال، تو را حمد و ستایش می کنم؛ چرا که می دانم خیر و سعادت از ناحیه توست؛ اگر نعمتی می بخشی کرامت است و اگر می گیری عنایت. اگر سلامت و عافیت می دهی، سعادت است و اگر بیماری و گرفتاری می دهی، آن نیز دارای مصلحت است. کاری بدون حکمت نمی کنی و هر چه از سوی توست، رحمت است.
•    «حَمْداً یکونُ أَرْضَی الْحَمْدِ لَک؛ حمد و سپاسی که رضایت بخش ترین حمدها نزد تو باشد»؛
•    «وَ أَحَبَّ الْحَمْدِ إِلَیک؛ حمدی که محبوب ترین حمدها در پیشگاه توست»؛
•    «وَ أَفْضَلَ الْحَمْدِ عِنْدَک» حمدی که برترین حمدها نزد توست»؛
•    «حَمْداً یمْلَأُ مَا خَلَقْتَ، وَ یبْلُغُ مَا أَرَدْتَ؛ حمدی که تمام جهانِ خلقت را پر کند و تا آنجا که خواسته ای، برسد»؛
•    «حَمْداً لَا یحْجَبُ عَنْک، وَ لَا یقْصَرُ دُونَک؛ حمدی که از تو محجوب و پوشیده نماند
و در پیشگاه تو کاستی نداشته باشد»؛ 
•    «حَمْداً لَا ینْقَطِعُ عَدَدُهُ وَ لَا یفْنَی مَدَدُهُ؛ حمدی که عددش پایان نگیرد ،و در پهنه زمان، فنا در آن راه نیابد». 

5) ضرورت توجه به آسيب ها در عرصه حمد الهي
در روایتی نقل شده که رسول اكرم (ص) در باره برکات تسبیحات اربعه فرمود: «مَن قالَ: «سُبحانَ اللّهِ» غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ، و مَن قالَ: «الحَمد للّهِ» غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةَ فِي الجَنَّةِ، و مَن قالَ: «لا إلهَ إلَا اللّهُ» غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ، و مَن قالَ: «اللّهُ أكبَرُ» غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ: : «هر كس بگويد: «سبحان الله»، خدا به ازاى آن، يک درخت در بهشت برايش مى‌كارد، و هر كس بگويد: «الحمد لله»، خداوند به ازاى آن، درختى در بهشت برايش مى‌كارد، و هر كس بگويد: «لا اله الا الله»، خداوند به ازاى آن، درختى در بهشت برايش مى‌كارد، و هر كس بگويد: «الله اکبر»، خداوند به ازاى آن، درختى در بهشت برايش مى‌كارد».
شخصی گفت: [اگر این طور باشد] يا رسول اللّه! درختان بسيارى در بهشت خواهيم داشت؟.
پیامبر (صَلَّی‌اللهُ‌عَلَیْهِ‌وَ‌آلِهِ) فرمود: «نَعَمَ، و لكِن إيّاكُم‌ أن‌ تُرسِلوا عَلَيها نيراناً فَتُحرِقوها، و ذلِكَ أنَّ اللّهَ عز و جل يَقولُ: ﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ﴾  : «آرى! امّا زنهار كه آتش‌هايى نفرستيد و آنها را نسوزانيد؛ چرا كه خداوند عز و جل مى‌فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از خدا فرمان ببريد و از پيامبر، فرمان ببريد و اعمال خود را باطل مگردانيد».

6)    معرفي نوشته هائي در باب «حمد» و ثناء الهي
•    تفسير سوره «حمد»، امام خميني (ره)؛
•    تفسیر سوره حمد؛ نوشته مقام معظم رهبري، انقلاب اسلامی
•    کتاب حمد و ثنای الهی در کلام مولا امیرالمومنین علی علیه السلام؛ نویسنده:پیام صدریه، مرتضی سلمان‌نژاد، انتشارات:به نشر
•     بخش اول از كتاب «خداشناسی فاطمه (علیها السلام)، فصل اول: حمد، شکر و ثنای الهی در کلام فاطمه (علیها السلام)، آيت الله مصباح يزدي. 

7)    سروده بلند سعدي در حمد و ثناي الهي
فضل خداى را كه تواند شمار كرد؟               يا كيست آنكه شكر يكى از هزار كرد؟
آن صانع قديم كه بر فرش كائنات                 چندين هزار صورت الوان نگار كرد
بحر آفريد و برّ و درختان و آدمى                 خورشيد و ماه و انجم و ليل و نهار كرد
الوان نعمتى كه نشايد سپاس گفت                اسباب راحتى كه نشايد شمار كرد
از چوب خشك ميوه و در نى شكر نهاد                و از قطره دانه اى درر شاهوار كرد
اجزاى خاك مرده به تأثير آفتاب                  بستان ميوه و چمن و لاله زار كرد
چندين هزار منظر زيبا بيافريد                تا كيست كو نظر ز سر اعتبار كرد
توحيد گوى او نه بنى آدمند و بس              هر بلبلى كه زمزمه بر شاخسار كرد
لال است در دهان بلاغت زبان وصف               از غايت كرم كه نهان و آشكار كرد