شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت پنجم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت پنجم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

شرح فراز آغازين خطبه: 
«ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ شَهْرٌ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ كَفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ»

مقدّمه
در چهار جلسه گذشته عرض كردم:
•    از نقل ابن ابي الحديد و ابن دُريد و... بر ميآيد كه يكي از سيره هاي اجتماعي امام علي (ع) در ماه رمضان، ايراد خطبه براي روزه داران بوده است؛ و بارها براي اقشار مختلف، خطبه خواند؛
•    متاسفانه در متون حديثي تنها شاهد درج يكي از خطبه هاي كامل رمضانيه آن بزرگوار هستيم؛ و از متن و محتواي ساير خطبه ها، خبر نداريم؛ جز فرازي از يكي خطبه ها ؛
•    امام علي (ع) قبل از ايراد  خطبه مشهور به «خطبه رمضانيه»، به اقدام به دو امر مهم و اساسي نمود؛ يكي : حمد و ثناء الهي؛ و ديگري، ارسال درود و صلوات بر نبيّ اكرم (ص)؛
•     اكنون مي گوئيم: طبق بيان امام صادق (ع)، اولين فراز از خطبه رمضانيه امام علي (ع)، اختصاص دارد به: تشبيه نمودن فضيلت ماه رمضان نسبت به ساير ماه هاي سال، به فضيلت اهلبيت (ع) نسبت به ساير اقشار؛ در اين فراز آمده است: ««ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ شَهْرٌ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ كَفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ» : « سپس فرمود: «اى مردم! این ماه، ماهى است كه خداوند، آن را بر ماه‏هاى دیگر برترى داده است، مانند برترى ما اهل‏بیت بر دیگر مردم».
در جهت شرح اين فراز نيز مباحث مختلفي قابل طرح مي باشد؛ كه ما در اين جلسه و در قالب عناوين پيش روي، به ذكر برخي از آنها بسنده مي نمائيم:

بحث اول: مشروعيت بهره وري از «تشبيه» در روش تربيتي
با تتبع و تدبر در آيات شريفه قرآني به وضوح مي يابيم كه يكي از كار آمدين روشهاي تربيتي و آموزشي قرآن كريم، بهره وري از «تشبيه» و «تمثيل» مي باشد؛ البته در خلال آيات شريفه، شاهد استفاده از انواع مختلف تشبيه مي باشيم ؛ با استفاده و اقتباس از سخنان مرحوم علامه محمد تقي جعفري  ميگوئيم: انواع تشبيهات مورد استفاده در قرآن كريم، عبارتند از:
الف) تشبيه «محسوس» به «محسوس» ؛
ب) تشبيه «معقول» به «محسوس» ،
ج) تشبيه «معقول» به «معقول» 
د) تشبيه «محسوس» به «معقول» :
نكته شايان توجه اينكه: نوع تشبيه به كار رفته در آغازين فراز از از خطبه رمضانيه امام علي (ع)، از نوع تشبيه «معقول» به «معقول» مي باشد؛ زيرا هردو طرف تشبيه (فضايل ماه رمضان و فضايل اهل بيت عليهم السلام) از امور معنوي و معقول محسوب مي شوند.

بحث دوم: اشاره اي به فضايل اهل بيت (ع)
براي فهم بهتر از عظمت ماه رمضان، خوب است كه بدانيم چه فضايلي براي اهل بيت (ع)؛ يعني «مُشبّه بِه» در اين تشبيه مطرح است؟

الف) در قرآن كريم
در خلال آيات شريفه قرآن كريم، شاهد ذكر چندين آيه در باب فضايل اهل بيت (ع) هستيم ؛ از جمله:
1. آیه تطهیر: 
«إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً/ خداوند مى ‏خواهد پلیدى و گناه را، فقط از شما اهل بیت دور کند و کاملًا شما را پاک سازد» (احزاب/ ۳۳).
2. آیه مودت :
«قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏/ (اى پیامبر ما!) بگو: «من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم در خواست نمى ‏کنم، جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم)» (شورى/ ۲۳).
3. آیه مباهله :
«فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ‏/ هرگاه بعد از علم و دانشى که (درباره مسیح) به تو رسیده، (باز) کسانى با تو به محاجّه و ستیز بر خیزند، به آنها بگو: بیائید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را دعوت نمائیم، شما هم زنان خود را؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم» (آل عمران/ ۶۱).
4. آیات سوره دهر (انسان) :
«إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً* عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً* یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً* وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً* إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً* إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً/ به یقین ابرار (و نیکان) از جامى مى ‏نوشند که با عطر خوشى آمیخته است، از چشمه ‏اى که بندگان خاصّ خدا از آن مى ‏نوشند و از هر جا بخواهند آن را جارى مى‏ سازند. آن‏ها به نذر خود وفا مى ‏کنند و از روزى که شرّ و عذابش گسترده است مى‏ ترسند و غذاى (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» مى‏ دهند. (و مى‏ گویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام مى‏ کنیم و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى ‏خواهیم. ما از پروردگارمان خائفیم، در آن روزى که عبوس و سخت است» (دهر/ ۵ - ۱۰).

ب) در روايات
در رمتنو حديثي فريقين، شاهد ذكر رواياتي در باره عظمت و فضايل اهل بيت (ع) هستيم  از باب نمونه:
1) حديث «سفينه»
پيامبر اسلام (ص) : « و فرمود: «انما مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینه نوح فی قومه من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق» : «مثل اهل بیت من در میان شماهمانند کشتی نوح در میان قوم او است.
هر کس در آن سوار شد، نجات پیدا کرد و هر که تخلف ورزید، در دریا غرق شد».
2) حديث درب حِطّه (باب حِطَّه)
پيامبر (ص) : «و انما مثل اهل بیتی فیکم مثل باب حطه فی بنی اسرائیل من دخله غفرله» : «مثل اهل بیت من در میان شما همانند درب حطه در بنی اسرائیل است. هر کس داخل در آن شود، مورد آمرزش قرار می‌گیرد» 

بحث سوم: فضائل ماه رمضان
واقعيت قضيه اينست فضائل ماه مضان بسيار است؛ و درك آن فضائل جز از طريق خود خداي متعال و قرآن و روايات نمي توان به عظمت و فضيلت آن پي برد؛ از باب نمونه برخي از فضايل آن را بازگو مي نمايم:

الف) در قرآن كريم:
1) ماه نزول قرآن
آيات فراواني قابل ذكر مي باش؛ از باب نمونه:
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ...»

2) ماه وجوب روزه
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ...»

ب) در روايات
تعداد احاديث وارده در فضيلت ماه رمضان در كتب حديثي فريقين بسيار است؛ از باب نمونه:
1) خطبه نبوي معروف به «خطبه شعبانيه»
«شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ‏ فِیهِ إِلَى ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَاب‏» : «ماهی است که نزد خدا برترین ماه‌ها و روزهای آن برترین روزها و شب‌های آن برترین شب‌ها و ساعات آن برترین ساعت‌هاست؛ آن، ماهی است که که به ضیافت‌الله دعوت شدید و در این ماه از اهل کرامت الله قرار داده شدید؛ نفس‌های شما در آن تسبیح و خواب شما در آن عبادت و علمتان مقبول و دعایتان مستجاب است»
2) خطبه رمضانيه امام علي (ع)
امام علي (ع) در اولين فراز همين خطبه ميفرمايد: «إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ شَهْرٌ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ كَفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ»
تذكر: در جلسات آينده خواهيم گفت: امام علي (ع) در خلال همين خطبه، به بيان 13 ويژگي و فضيلت خود ماه رمضان و به 4 ويژگي و عظمت و فضايل شبهاي قدر پرداخته است؛
3) بخشهاي مختلفي از صحيفه سجاديه
امام سجاد (ع) در ضمن دعاء هاي مختلف صحيفه سجاديه به بيان عظمت و فضايل ماه رمضان پرداخته است؛ از جمله:
در فرازهایی از دعای شریفه دعاي 44 صحيفه سجاديه می‌خوانیم:
« اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلَالَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَ أَعِنَّا عَلَى صِیَامِهِ بِکَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیکَ وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیکَ حَتَّى لَا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلََى لََغْوٍ وَ لَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ» : «یعنی خدایا، بر محمّد و آلش درود فرست و شناخت برتری این ماه و بزرگداشت احترامش را و خودداری از آنچه که در این ماه ممنوع کردی، به ما الهام فرما و ما را به روزه داشتن این ماه و حفظ جوارح‌مان از گناهانت و به کار گرفتن آن‌ها در آنچه که تو را خشنود می‌کند، یاری ده؛ تا با گوشمان به گفتار لغو گوش نکنیم و با چشممان به تماشای لهو نشتابیم». 
4) دعاي هروزه ماه رمضان
«سيد بن طاووس» از امام صادق و امام كاظم عليهما السلام روايت كرده است كه فرمودند: از اول ماه تا آخر ماه مبارك بعد از هر نماز فريضه‏ اى، آن دعای شریف زمزمه شود. ؛ در بخشي از اين دعا ميخوانيم: «هَذَا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ شَرَّفْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ‏ عَلَى‏ الشُّهُورِ وَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی فَرَضْتَ صِیَامَهُ عَلَیَّ و هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ‏ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ‏ وَ جَعَلْتَ فِیهِ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ جَعَلْتَهَا خَیْرا» : «ماهی است که از لحاظ عظمت،‌ کرامت، شرافت و فضیلت نسبت به سایر ماه‌ها فضیلت دادی و آن ماهی است که روزه را بر من واجب کردی، و آن ماه رمضان است که 1. قرآن را در آن نازل کردی تا برای مردم هدایت و بیّناتی از هدایت و فرقان باشد. 2. شب قدر را در این ماه قرار دادی. بنابراین نزول قرآن و قرارگیری شب قدر در این ماه از فضیلت‌های ماه مبارک رمضان است».

بحث چهارم: اشاره اي گذرا به جلوه هائي از همانندي بين اهلبيت (ع) و ماه رمضان
با انجام تاملي مناسب در آيات و روايات وارده در باب فضايل اهلبيت (ع) و ماه رمضان، به خوبي خواهيم يافت كه: جلوه هاي همانندي بين آن دو بسيار است؛ از جمله:
1) بهره گيري مناسب از وجود اهل بيت (ع) و ماه رمضان، موجب نجات از عذاب الهي خواهد شد؛ يعني هردوي اينها، سفينه و كشتي نجات مي باشند؛
2) هردو مايه نزول رحمت الهي هستند (به زيارت جامعه كبيره و نيز خطبه شعبانيه مراجعه شود)؛
3) دهن كجي به هردو و ناديده گيري قداست آن دو، موجب عذاب در دنيا و آخرت خواهد شد؛ در اين راستا، آيات و روايات فراواني قابل ذكر مي باشند؛ از جمله:
•    «ان الذین یؤذون الله و رسوله لعنهم الله فی الدنیا و الاخره؛{کسانی که خداوند و پیامبرش را آزار می دهند خداوند آنان را در دنیا و آخرت مورد لعن قرار می دهد»  
•    پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود : «من سب علیا فقد سبنی و من سبنی فقد سب الله عز و جل.» «هر کسی که علی را دشنام دهد مرا دشنام داده و هر کس مرا دشنام دهد خدا را دشنام داده است   
•    ابوالفرج جمال الدین بن جوزی (متوفای سال ۵۹۷ ق) در «بستان الواعظين و رياض السامعين» نقل نموده است: رُوِيَ عَن النَّبِي صلى الله عَلَيْهِ وَسلم أَنه قَالَ بمنى : «إِذا كَانَ يَوْم الْقِيَامَة بَيْنَمَا أَنا وَاقِف عِنْد الْمِيزَان فَيُؤتى بشاب من أمتِي وَالْمَلَائِكَة يضربونه وَجها ودبرا فَيتَعَلَّق بِي وَيَقُول يَا مُحَمَّد المستغاث المستغاث بك فَأَقُول يَا مَلَائِكَة رَبِّي مَا ذَنبه فَيَقُولُونَ أدْرك شهر رَمَضَان فعصى الله فِيهِ وَلم يتب فَأَخذه الله فَجْأَة فَأَقُول هَل قَرَأت الْقُرْآن فَيَقُول تعلمته ونسيته فَأَقُول بئس الشَّاب أَنْت فَلَا هُوَ يتركني وَلَا الْمَلَائِكَة يتركونه ثمَّ أشفع لَهُ من الله تَعَالَى فَأَقُول إلهي شَاب من أمتِي فَيَقُول الله تَعَالَى إِن لَهُ خصما قَوِيا يَا أَحْمد فَأَقُول وَمن خَصمه يَا رب حَتَّى أرضيه فَيَقُول الله تَعَالَى خَصمه شهر رَمَضَان فَأَقُول أَنا بَرِيء مِمَّن خَصمه شهر رَمَضَان وَمن يشفع لمن لم يعرف حُرْمَة رَمَضَان فَيَقُول الله تَعَالَى وَأَنا بَرِيء مِمَّن أَنْت بَرِيء مِنْهُ فَينْطَلق بِهِ إِلَى النَّار فَالله الله عباد الله لَا تهونوا شهرا أعظم الله حرمته وَأوجب حَقه وَقد فَضلكُمْ بِهِ عَن سَائِر الْأُمَم وَهُوَ هَدِيَّة من الله تَعَالَى إِلَيْكُم وكرامة تفضل بهَا عَلَيْكُم ليغفر لكم ذنوبكم وَيسْتر عَن النَّار عيوبكم ويغشيكم مِنْهُ الرَّحْمَة وَيرْفَع عَنْكُم فِيهِ النقمَة ويفضلكم بجزيل النِّعْمَة ويشرح صدوركم بِنور الْحِكْمَة»