شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت هفتم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت هفتم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

 شرح فراز: «وَ هُوَ شَهْرٌ يُفْتَحُ فِيهِ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ» (قسمت دوم)

مقدّمه
در جلسه گذشته گفتيم: امام علي (ع) در ضمن فراز اول از خطبه رمضانيه، از فضيلت و برتري ماه رمضان بر ساير ماه هاي سال خبر داد؛ و در ادامه، به بيان 13 ويژگي اين ماه عزيز و عظيم پرداخت، و در پرتو فراز «وَ هُوَ شَهْرٌ يُفْتَحُ فِيهِ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ» (شيخ صدوق (ره)، فضايل الأشهر الثلاثه، ص 108) از دو ويژگي مهم اين ماه خداي متعال ياد نمود؛ يكي: «گشوده شدن درب هاي آسمان» و ديگري «گشوده شدن دربهاي رحمت الهي»
در جلسه پيشين بيان كرديم در شرح اين دو ويژگي مهم، مباحث فراواني قابل ذكر مي باشد؛ و در ادامه تنها به طرح يك بحث پيرامون ويژگي اول پرداختيم؛ اكنون به ادامه بحث مي پردازيم:

الف) شرح ويژگي اول ماه رمضان (= گشوده شدن درب هاي آسمان در ماه رمضان)
«وَ هُوَ شَهْرٌ يُفْتَحُ فِيهِ أَبْوَابُ السَّمَاءِ»

1 قرآن و مسئله «ابواب السماء»
در اين راستا به ذكر چهار آيه از قرآن كريم (: قمر/ آيه 11، حجر/ آيات 12 تا 15، اعراف/ آيه 40 ، نبأ/ آيات 18 و 19) پرداختيم؛ در خلال اين آيات، به سه مطلب اساسي توجه داده شده: 
•    داراي «درب» («باب») بلكه صاحب چندين «درب» («أبواب») بودن آسمان؛ 
•    گشوده شدن درب هاي آسمان؛
•    عدم گشوده شدن درهاي آسمان به سوي دو طايفه: «إِنَّ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اسْتَكْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ...» (أعراف/ آيه 40) : «قطعاً کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، و از پذیرفتن آنها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان [برای نزول رحمت] بر آنان گشوده نخواهد شد،..».

2 روايات و مسئله «أبواب السماء»
در متون روايي نيز، افزون بر ذكر مطالب سه گانه مستفاد از آيات شريفه، به نكات ديگري توجه داده شده است؛ از باب نمونه:
•    پیامبر اسلام (ص) : «أَلَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ مُفَتَّحَةٌ مِنْ أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْه‏» (ابن حيون، نعمان بن محمد مغربى‏ متوفای: 363 ق‏، دعائم الإسلام/ ج‏1 / 286)؛
•    عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ ذَاتَ يَوْمٍ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لَتُفَتَّحُ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ لَا تُغْلَقُ إِلَى آخِرِ لَيْلَةٍ مِنْهُ وَ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ يُصَلِّي فِي لَيْلَةٍ مِنْهَا إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ سَجْدَةٍ أَلْفاً وَ خَمْسَمِائَةِ حَسَنَة...» (شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثة ، ص133)؛
•    حضرت على عليه السلام فرمود: «درهاى آسمان در پنج موقع باز است: هنگام نبرد مجاهدان اسلام، زمان نزول باران، هنگام تلاوت قرآن، موقع فجر و وقت نداى اذان». (نک: تفسير نورالثقلين).
•    در روايت منقول از امام‌ باقر و امام صادق (علیهما ‌السلام) آمده «اعمال و ارواح مؤمنان به سوى آسمان برده مى‌شود و درهاى آسمان به روى آنان گشوده مى‌شود؛ امّا ارواح و اعمال كافران را كه به آسمان بالا مى‌برند ناگهان ندا داده مى‌شود كه «اهبطوا الى السّجّين» آن را به سوى دوزخ پايين ببريد» (طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۲۵۴؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدی).

3) حقیقی یا مجازی بودن «درب» برای آسمان
درباره حقیقی یا مجازی بودن درهای آسمان دو رأی است:

الف) آسمان، به حقیقت درهایی دارد که به روی بعضی گشوده و به روی برخی بسته می‌شود که این قول، دور از ذهن نیست.

ب) وجودِ در برای آسمان و گشوده نشدن آن کنایه و تمثیل است (رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ج‌۲۹، ص‌۳۶)؛ و این‌گونه نیست که آسمان دارای سقفی جرمانی با دو لنگه در باشد که به روی بعضی باز و به روی برخی بسته باشد. (طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۳۶.)

علامه طباطبایی (ره) در سخن دیگری فرمود: «گشوده شدن درهای آسمان‌ که همان‌ جوّ بالای سر ما است، به وسیله آب: «فَفَتحنا أبوبَ السَّماءِ بماء مُّنهمِر» (قمر/ آیه 11)؛ نیز کنایه‌ای تمثیلی از شدّت ریختن آب و جریان پپاپی باران است که گویی باران در پشت آسمان انبار شده و همین که درهای آسمان باز می‌شود، به شدّت فرو می‌ریزد.» (طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج‌۱۹، ص‌۶۸‌)

سخنی از مرحوم آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی
«من این روایت «أَلَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ مُفَتَّحَةٌ مِنْ أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْه‏» را قبلاً نخوانده بودم. آگاه باشید که درهای آسمان -تعبیر به «ابواب» می­ کند- از شب اول ماه مبارک رمضان باز است. فقط به یک نکته‌اش اشاره کنم؛ یعنی تمام حُجُب از ناحیه ربّ، برداشته شده است. در این ماه دیگر هیچ حجابی نیست. یعنی از ناحیه خداوند نسبت به بندگانش هیچ حجابی نیست. هیچ دری بسته نیست؛ اصلاً و ابداً. تمام درها باز است. اگر بخواهیم این را تنزّل بدهیم باید بگوییم، هر تقاضایی -اگر متناسب با دری از درهای رحمت الهی باشد- این تقاضا به ربّ­ می رسد؛ هر تقاضایی! چه مادی و چه معنوی به ربّ می­ رسد و به هیچ مانعی از آن ناحیه برخورد نمی­ کند. چون ابواب سماء باز است». (تهرانی، مجتبی، معنای "باز شدن درهای آسمان در رمضان" از نظر آیت الله مجتبی تهرانی، سایت فرهنگ)

ب) شرح ويژگي ماه رمضان (= گشوده شدن درب رحمت الهی در ماه رمضان)
پیرامون این ویژگی نیز مباحث فراوانی قابل طرح و بررسی می باشد؛ که ما به ذکر دو بحث، بسنده می نمائیم:

1) هنگامه گشوده شدن درب رحمت الهي (عوامل مؤثر در گشوده شدن درب رحمت الهی)
در خلال آموزه های دینی از امور مختلفی به عنوان عامل گشوده شدن درب رحمت الهی یاد شده است؛ از باب نمونه:

•    پیامبر اسلام (ص) : «أَلَا وَ مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً أَثْبَتَ اللَّهُ الْحِکْمَةَ فِی قَلْبِهِ وَ أَجْرَی عَلَی لِسَانِهِ الصَّوَابَ وَ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ» (مجلسی، بحار،ج65، ص125) : «آگاه باشید کسی که علی را دوست بدارد، خداوند حکمت را در قلب او ثابت می گرداند و بر زبانش جاری می سازد و درهای رحمت را برای او باز می کند»؛

•    پيامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) : «إِذَا أَذِنَ اَللَّهُ لِعَبْدٍ فِي اَلدُّعَاءِ فَتَحَ لَهُ بَابَ اَلْإِجَابَةِ بِالرَّحْمَةِ ... » (دیلمی، إرشاد القلوب، ج1، ص148)؛

•    پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) : «يُفَتَّحُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ بِالرَّحْمَةِ فِي أَرْبَعِ مَوَاضِعَ عِنْدَ نُزُولِ الْمَطَرِ وَ عِنْدَ نَظَرِ الْوَلَدِ فِي وَجْهِ الْوَالِدَيْنِ وَ عِنْدَ فَتْحِ بَابِ الْكَعْبَةِ وَ عِنْدَ النِّكَاح‏» (شعیری، جامع الأخبار، ص101؛ مجلسی، حار الانوار، ج 103، ص 221﴾ : ««درهای رحمت آسمانی در چهار وقت گشوده می شود: موقع بارش باران.، زمانی که فرزند به چهره پدر و مادرش می نگرد، هنگام گشوده شدن در کعبه، و هنگام برپایی مراسم عقد و عروسی.»

•    مولای متقیان حضرت علی (ع) فرمود: «بِالْعَفْوِ تُسْتَنْزَلُ [تَنْزِلُ] الرَّحْمَة» (تصنیف غررالحکم و دُرَر الکلم،ص246) : «با «بخشیدن»، رحمت الهی نازل می شود.( چهارمین مورد از نزول رحمت الهی توبه می باشد»؛

•    امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: «التَّوْبَةُ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ» (تصنیف غررالحکم و دُرَرالکلم، ص195) : «توبه باعث نزول رحمت خداوند می شود»

•    امیرالمومنین (ع) فرمود: «بِبَذْلِ الرَّحْمَةِ تُسْتَنْزَلُ الرَّحْمَة» (تصنیف غررالحکم و دُرَرالکلم، ص246) : «با عطوفت و ترحم به دیگران رحمت الهی نازل می شود»

خاطره اي شيرين
چندین سال قبل در اصفهان قحطی شدیدی رخ داده بود و مردم از گرسنگی یا تلف می شدند و یا مجبور بودند حتی جانوران حرام را مصرف کنند. مرحوم میرزا هاشم قزوینی (معروف به: شیخ هاشم مدرس قزوینی، زاده ۲۰ خرداد ۱۲۷۰ در شهرک مدرس (قلعه هاشم خان)، قزوین _ درگذشته ۲۲ مهر ۱۳۳۹ در مشهد) شنیدند که در بیرون اصفهان شخصی شتری را ذبح کرده است و به هر نفر چند گرم گوشت شتر می دهد. این عالم بزرگوار نیز در صف گیرندگان اندک گوشت شتر قرار می گیرند و سهم خود را دریافت می کنند.

در حال بازگشت به اصفهان، زنی مسیحی فقیر به همراه دو بچه که بر روی زانوانش خوابیده بودند را می بیند که دو طفل از شدت گرسنگی توان نفس کشیدن را ندارند و در آستانه مرگ قرار گرفته اند. زن، نگاه ملتمسانه ای به میرزا هاشم قزوینی می کند و میرزا هاشم قزوینی به او می گوید: صبر کن الان به تو کمک خواهم کرد. به حجره خود وارد می شوند و گوشت سهم خود را پخته و برای این زن مسیحی و بچه هایش می آورد و آنها را از مرگ نجات می دهند. این عالم متدین با حالت گرسنگی به اتاق خود برمی گردند. در همین حال شخصی یک بقچه بزرگ از نان روغنی کم نظیر را برای او می آورد. میرزا هاشم، از آن شخص سؤال می کند چه کسی این نان ها را فرستاده است؟ او جواب می دهد: کسی که چرخ و فلک به دست اوست، به یاد شماست. وقتی به دنبال آورنده نان می رود او را پیدا نمی کند و نان ها را بین طلاب تقسیم می کند.

•    امیر بیان می فرمایند: «رَحْمَةُ الضُّعَفَاءِ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَة» (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص449) : «ترحم به ضعیفان باعث فرود رحمت خداوند می شود»؛

•    امیرالمؤمنین می فرمایند: «أَبْلَغُ مَا تُسْتَدَرُّ بِهِ الرَّحْمَةُ أَنْ تُضْمَرَ لِجَمِیعِ النَّاسِ الرَّحْمَةُ» (تصنیف غررالحکم ودررالکلم،ص450) : «رساترین چیزی که رحمت الهی را فرود می آورد این است که در دل خود برای جمیع مردم رحمت بخواهیحتی برای کفار غیر حربی، خداوند طلب کنی تا خداوند آنها را هدایت کند.»

•    در حدیثی حضرت علی (ع) می فرمایند: وَ إِذَا قَالَ حَیَّ عَلَی الْفَلَاحِ فَإِنَّهُ یَقُولُ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ قَدْ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ فَقُومُوا وَ خُذُوا نَصِیبَکُمْ مِنَ الرَّحْمَةِ» (شعیری، جامع الاخبار،ص67) : «وقتی موذن «حی علی الفلاح» می گوید، یعنی در واقع می گوید: ای امت محمد(ص)، خداوند درهای رحمت را به روی شما باز کرده است پس به پا خیزید و بهره خود را از رحمت الهی بگیرید.»

2 عوامل مؤثر در سلب رحمت عام الهی

بعضی از روایات نشان می‌دهد که در برخی شرایط رحمت خداوند از انسان ممکن است گرفته شود؛ با استفاده از نوشته اي تحت عنوان «‌علل محرومیت از رحمت الهی چیست؟» (بارگزاري شده در سايت خبرگذاري دانشجو) از برخي از اين علل ياد می‌شود:

۱. كفر و بی‌ایمانی: از مهم‌ترین عوامل در محرومیت‌های انسان نسبت به نعمت‌ها در دنیا و آخرت همان کفر و بی‌ایمانی است که با تکذیب پیامبران و آیات و معجزات الهی رخ می‌دهد. (اعراف، آیات ۶۶ و ۷۲؛ بقره، آیات ۱۶۰ و ۱۶۱)

2. اعراض از آیات الهی: کسانی که از آیات الهی از قرآن و معجزات رو بر می‌گردانند و اعراض می‌کنند در حالی که این‌ها بینات و دلایل روشن بر حقانیت شرایع آسمانی است، گرفتار محرومیت از رحمت الهی می‌شوند. (انعام، آیه ۱۵۷)

3. پيروي از شیطان: بهره‌مندی از برخی از رحمت‌های عام و رحمانی الهی منوط به چیزی نیست؛ اما برخی از آن‌ها نیازمند پیروی از خدا و شرایع آسمانی است و کسانی که به جای خدا از شیطان و اوامرش پیروی می‌کنند، در دنیا و آخرت از رحمت‌های رحیمی محروم و در همین دنیا از برخی از رحمت‌های عام بی‌نصیب می‌شوند؛ زیرا دچار غضب الهی شده و خدا نعمت‌ها را از آنان سلب می‌کند؛ چنانکه نعمت تزکیه نفس را از برخی از مردمان سلب کرده و آنان را محروم کرده است. (نور، آیه ۲۱)

4. تقليد کورکورانه: تقلید از سرمشق‌های نیک و بهره‌گیری از تجربیات دیگران امری پسندیده و عقلایی است؛ اما اینکه شخص بخواهد کورکورانه بدون علم و تعقل از دیگران حتی نیاکان خویش تقلید کند، موجب خشم الهی و محرومیت از رحمت الهی می‌شود. (اعراف، آیات ۶۵ تا ۷۲)

5. شك و تردید در اسلام: هرگونه شک و‌ تردید در مبانی اسلام که بر اساس عقلانیت فطری است، موجب می‌شود تا شخص از رحمت‌های الهی محروم شود و نتواند از نور هدایت در دنیا و آخرت بهره‌مند گردد. (حدید، آیات ۱۳ و ۱۴)

6. انتظار بدبختی برای دیگران: کسانی که منتظر هستند تا دیگران گرفتار بدبختی یا حوادث تلخ و ناگوار شوند و از خوشبختی یا داشتن نعمتی محروم شوند، از رحمت الهی محروم می‌شوند (حدید، آیات ۱۳ و ۱۴)؛ زیرا بنا بر قولى، مقصود از «تربّصتم» انتظار حوادث ناگوار براى مؤمنان است. (مجمع البیان، ج ۹- ۱۰، ص ۳۵۵)

7. تجسيس در زندگی دیگران: انسان موجودی اجتماعی است، به طوری که بدون دیگران نمی‌تواند نیاز‌های عاطفی و مادی و معنوی خویش را برطرف سازد. رابطه اجتماعی نیازمند پیروی از قوانین و قواعدی است که از جمله آن‌ها عدم تجسس در حال و زندگی دیگران است. از نظر قرآن، کسانی که در زندگی دیگران سرک می‌کشند و به تجسس می‌پردازند، گرفتار خشم الهی و محروم از رحمت الهی می‌شوند. (حجرات، آیه ۱۲)

8. تعدي به قوانین: اجتماع در چارچوب قوانین عادلانه اداره می‌شود و رابطه‌های ایمانی بر اساس احسان و اکرام ساماندهی می‌شود، کسانی که به قوانین تعدی می‌کنند و بر خلاف آن عمل می‌نمایند، از رحمت الهی محروم می‌شوند. (بقره، آیه ۱۷۸)

9 رذايل اخلاقی: فضایل اخلاقی بیانگر تجلیات اسماء و صفات الهی در شخص است که موجب جلب رحمت‌های عام و خاص می‌شود؛ اما رذایل اخلاقی همچون کبر و خودبزرگ بینی (اعراف، آیات ۴۰ تا ۴۹) عامل محرومیت از رحمت‌های رحمانی و رحیمی‌است. (همان)

10. گناهان: از دیگر عواملی که موجب محرومیت انسان از رحمت‌های رحمانی و رحیمی‌در دنیا و آخرت است، ارتکاب گناهان است که خشم الهی را موجب می‌شود. (بقره، آیه ۲۸۶؛ اعراف، آیات ۱۵۱ و ۱۵۵)

11. فسق و فجور: برخی از گناهان از شدت و حدت بیشتری برخوردار است و خشم الهی را در همین دنیا به دنبال می‌آورد و انسان را از بسیاری از رحمت‌های عام و رحمانی نیز محروم می‌سازد. کسانی که گرفتار فسق و فجور می‌شوند (انبیاء، آیات ۷۴ و ۷۵) و به غیبت (حجرات، آیه ۱۲)، بدگمانی و سوء الظن (همان) شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی (نور، آیات ۱۱ و ۱۲) و گناهان بزرگی، چون زنا و رباخواری و مانند آن‌ها رو می‌آورند، از رحمت‌های عام و خاص در دنیا و آخرت محروم می‌شوند.

12. فحشاء گستری: کسانی که دوست دارند که فحشاء ‌اشاعه و گسترش یابد، از رحمت الهی محروم می‌شوند و غضب و خشم الهی را به سوی خود می‌کشانند. (نور، آیات ۱۹ و ۲۰)

13. عدم رحم به ديگران پیامبر اسلام (ص) : «مَن لا یرحم لا یرحم» (محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۴، ص۳۸۱، قم، نشر مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش) یعنی کسی که اهل رحمت نباشد، مورد رحمت الهی قرار نخواهد گرف.»

در آیات قرآن، مصادیق دیگری به‌عنوان علل و عوامل محرومیت از رحمت الهی بیان شده است؛ ولی در اینجا به همین موارد اکتفا می‌شود؛ زیرا مصادیق دیگر نیز با این موارد همپوشانی دارد و از مصادیق ظلم اعتقادی یا ظلم رفتاری و کرداری است که موجب محرومیت انسان از رحمت الهی می‌شود.