«سیمای قضات؛ از منظر نامه 53 نهج البلاغه امام امیرالمومنین علی علیه السلام»
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| بخش نهم «سیمای قضات؛ از منظر نامه 53 نهج البلاغه امام امیرالمومنین علی علیه السلام»
مجموعه یادداشت ها «تحلیل سیره نظری و عملی امام امیرالمومنین علی علیه السلام در نهج البلاغه»| قسمت نهم
نگارنده: «مبلغ نخبه حجت الاسلام و المسلمین سید محمدتقی قادری»
*******
در بخش های پیشین ویژگی های برخی از طبقات تاثیرگزار در نظام اسلامی از منظر نامه 53 نهج البلاغه امام علی علیه السلام مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفت در این «بخش نهم» با بیان دو نکته به ویژگی و سیمای طبقه تاثیرگزار دیگر یعنی «قضات» در حفظ امنیت و آرامش داخلی ونیز وظیفه حاکمیت دینی نسبت به این طبقه از کارگزار را از منظر نهج البلاغه تفسیر و تحلیل خواهیم نمود.
نکته اول-«ویژگی و خصوصیت قضات»
از آنجایی که از منظر نهج البلاغه امام علی علیه السلام همانگونه که نیروی نظامی، امنیتی، اطلاعاتی نقش حفط کیان کشور را بعهده دارند؛ قضات نیز عهده دار حفظ امنیت داخلی و آرامش کشور می باشند و از طرف دیگر منصب قضاوت هم از حساسیت بسیار بالا و مهمی برخوردار است. از همین رو نصب قضات نمی تواند از طریق انتخاب عمومی مردم باشد بلکه فقط از طریق نصب امام مسلمین یا کسی که منصوب وی است امکان پذیر می باشد، البته امام مسلمین برپایه نامه 53 نهج البلاغه باید کسی را برای سمت داوری و قضاوت نصب نماید که از دوازده خصوصیت برخوردار باشد.
1-«برترین جامعه»
نخستین ویژگی قاضی منصوب آنست که «برترین و موجه ترین مردم افراد جامعه» باشد که از همان آغاز شخصیتش مورد سوال نباشد، چراکه «جان، مال، آبروی مردم» با قاضی ارتباط برقرار می کند، طبیعی است چنین شخصی باید موجه ترین افراد جامعه باشد. از همین رو امام علی علیه می فرمایند:«ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِکَ فِي نَفْسِکَ:و براى داورى در ميان مردم، يكى از افراد رعيت را بگزين كه در نزد تو برتر از ديگران بود.»
2-«آشنایی وسیع قضایی»
دومین خصوصیت قاضی منصوب «داشتن آگاهى وسیع قضایی» است به این معنا آگاهی قاضی به قوانین اسلام و شناخت موضوعات در حدى باشد که هر مسأله پیچیده اى پیش آید راه حل آن را بداند. به سخن دیگر هم به احکام شرع واقف باشد و هم در تشخیص موضوع آگاه، تا بتواند رد فروع به اصول و استخراج فروع از اصول کند و این وصف تنها در مجتهدان مبرّز وجود داردمى فرماید: «مِمَّنْ لاَ تَضِیقُ بِهِ الاْمُورُکسى که امور مختلف وى را در تنگنا قرار ندهد»
3-«داشتن سعه صدر»
سومین خصوصیت قاضی منصوب داشتن سعه صدر» است که اگر گاهى طرفین دعوا در محضر او به نزاع و جنجال برخیزند از کوره در نرود و حکم عادلانه الهى را صادر کند.«وَلاَ تُمَحِّکُهُ الْخُصُومُ:و برخورد مخالفان و خصوم با یکدیگر او را به خشم و لجاجت وا ندارد»
4-«مستبد به رای نبودن»
چهارمین خصوصیت قاضی منصوب «مستبد به رای» نبودن است؛ چراکه افراد لجوج هنگامى که مرتکب خطایى شوند و متوجه گردند، به آسانى حاضر نیستند مسیر خود را تغییر داده و به سوى راه راست و صراط مستقیم باز گردند و همین سبب مى شود داورى هاى آنها ظالمانه و غیر واقعى باشد آن هم ظلمى از روى عمد که غیر قابل بخشش است:.«وَلاَ یَتَمَادَى فِی الزَّلَّةِ:
کسى که در لغزش و اشتباهاتش پافشارى نکند.»
5-«اعتراف به اشتباه داشتن»
پنجمین خصوصیت قاضی «اعتراف به اشتباه» برایش دشوار نباشد و این وصف در واقع چهره دیگرى از عدم لجاجت است و یا به تعبیرى دیگر نتیجه آن است. انسانى که لجوج نباشد هنگامى که حق براى او روشن شود به راحتى به سوى حق باز مى گردد و تمام آثار خطاى خود را اصلاح مى کند. به سخن دیگر کسى که شجاعت پذیرش خطا و اصلاح اشتباه خود را داشته باشد و این گونه شجاعت از مهم ترین شاخه هاى این فضیلت انسانى است.«وَلاَیَحْصَرُمِنَ الْفَیْءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَاعَرَفَهُ:.و هنگامى که خطایش بر او روشن شود بازگشت به سوى حق براومشکل نباشد»
6-«دور بودن از طمع»
ششمین خصوصیت قاضی منصوب آراستگی و دور بودن از صفت ناپسند «طمع» است بدیهى است اگر قاضى طمع کار باشد، حتى گرفتار کمترین طمع شود به آسانى مى توان او را با پیشنهاد رشوه فریب داد و از داورى به حق باز داشت.«وَلاَتُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَى طَمَع: کسى که نفس او به طمع تمایل نداشته باشد»
7-«اهل احتیاط بودن»
هفتمین خصوصیت قاضی «اهل احتیاط» است و در قضاوت شتاب نمی کند بلکه بعد از تحقیقات همه جانبه در نظر گرفتن تمام جوانب مسأله را خواه در شبهات حکمیه باشد یا شبهات موضوعیه و شرایط متخاصمین که نزد او به داورى ها حضور مى یابند بررسى می نماید آن گاه حکم صادر می کند:«وَلاَ یَکْتَفِی بِأَدْنَى فَهْم دُونَ أَقْصَاهُ وَأَوْقَفَهُمْ فِی الشُّبُهَاتِ :و در شناخت مطالب با تحقيقى اندك رضايت ندهد، و در شبهات از همه با احتياطتر عمل كند»
8-«ادله قوی معیار قضاوت»
هشتمین خصوصیت قاضی منصوب بررسى «ادله طرفین دعوا» است؛ دلایل قوى و قابل قبول را معیار قضاوت قرار می دهد و از دلایل ضعیف و آسیب پذیر اجتناب می کند و به بیان دیگر بیش از هر کس در جستجوى دلیل مهم ترین برنامه قاضى بررسى ادله طرفین دعواست به این معنا که گاه در مسأله مورد دعوا ظاهراً هیچ دلیلى نیست که حق را روشن سازد; ولى قاضى مى تواند با جستجوگرى در گوشه و کنار حادثه، دلایل روشنى براى کشف حق از باطل پیدا کند«وَآخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ: کسى که در تمسک به حجت و دلیل از همه بیشتر پافشارى کند.»
9-«ختسگی ناپذیر بودن»
نهمین خصوصیت قاضی منصوب «خستگی ناپذیر بودن در مقام قضاوت» است چراکه بسیار مى شود که ارباب دعوا هر کدام دلایلى براى خود دست و پا مى کنند و پى در پى براى قاضى مزاحمت فراهم مى سازند. قاضى اگر کم حوصله باشد آنها را طرد مى کند و چه بسا دلایل واقعى با این کار مکتوم مى ماند; ولى اگر پرحوصله باشد و ناراحت نشود حق بهتر به حق دار مى رسد.قاضى باید به طرفین دعوا به مقدار کافى مجال دهد تا آنچه در توان دارند براى اثبات ادعاى خود عرضه کنند:«وَأَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ :کسى که با مراجعه مکرر اطراف دعوا کمتر خسته شود.»
10-«صبرو متانت در قضاوت»
دهمین خصوصیت قاضی منصوب «صبر و متانت در قضاوت» است، چراکه قاضى اگر عجول و شتاب زده باشد حقیقت امر مخصوصاً در دعاوى پیچیده براى او روشن نمى شود; اما اگر صبور و شکیبا باشد و در صادر کردن حکم نهایى شتاب نکند بهتر مى تواند حق را به حق دار واقعى برساند. معناى این سخن آن نیست که مانند زمان ما رسیدگى به پرونده ها را هر روز به بهانه اى به تأخیر بیندازند و گاهى فیصله یک نزاع سال ها به تأخیر بیفتد: وَأَصْبَرَهُمْ عَلَى تَکَشُّفِ الاْمُورِ: به یقین مخصوصاً اگر پاى وکلاى پشت هم انداز در میان باشد که گاه با یک بهانه کوچک رسیدگى به پرونده اى را چند ماه به عقب مى اندازند:«وَأَصْبَرَهُمْ عَلَى تَکَشُّفِ الاْمُورِ.: کسى که در کشف حقیقت امور شکیباتر باشد»
11-«قاطعیت در انشاء رای»
یازدهمین خصوصیت قاضی منصوب «قاطعیت درانشاء رای» است چراکه محتاط بودن قاضى و شکیبا بودن در برابر طرفین دعوا و جستجوى حدّاکثرى ادله به این معنا نیست که در مقام انشاى حکم گرفتار وسواس شود و با روشن شدن حق در انشاى حکم امروز و فردا کند، بلکه باید مانند شمشیرى برنده نزاع را با انشاى حکم قاطع پایان دهد و به پیامدها و آثار متعاقب آن نیندیشد، چرا که معمولاً انشاى حکم به نفع یکى از دو طرف دعوا موجب ناراحتى طرف مقابل و حامیان و دوستان و گاه طایفه و قبیله او مى شود و این لازمه طبعیت قضاوت است و آن کس که در این امور مى اندیشد و مى خواهد احتیاط کند نباید برمسندقضاءبنشیند.:«(وَأَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِکسى که به هنگام آشکار شدن حق در انشاى حکم از همه قاطع تر باشد»
12-«مغرور نبودن»
دوازدهمین خصوصیت قاضی در نظام اسلامی «مغرور خودشیفته نبودن» است، چرا که افراد خودخواه و خودپسند هنگامى که از سوى کسانى تمجید و ستایش شوند ممکن است از مسیر حق باز گردند و روى حب ذات به ثناخوان علاقه مند گردند و به سبب همین علاقه حکم را ظالمانه به نفع او صادر کنند. امام تأکید مى کند که این قبیل افراد لایق مقام قضاوت میان مسلمانان نیستند، هرچند صفات دیگر در آنها موجود باشد. امام(علیه السلام) در آخرین وصف از اوصاف قاضى شایسته و لایق مى فرماید: «مِمَّنْ لاَ یَزْدَهِیه إِطْرَاءٌ وَلاَ یَسْتَمِیلُهُ إِغْرَاءٌ:از کسانى که ستایش فراوان، او را مغرور نسازد (و فریب ندهد) و مدح و ثناى بسیار او را به ثنا خوان و مدح کننده متمایل نکند.»
*******
نکته دوم-«وظیفه حاکمیت در مقابل قضات پاکدست»
به تعبیر زیبای امام امیرالمومنین علی علیه السلام هرچند قضات با چنین خصیصه دوازده گانه کم و قلیل هستند «وَأُولَئِکَ قَلِيلٌ» ولی حاکمیت در مقابل چنین طبقه زحمت کش که خود را وقف حفط آرامش و امنیت جامعه کرده اند و پاکدست عمل کرده و می کنند سه وظیفه ورسالت را به عهده دارد
1-«نظارت و مراقبت از قضات»
نخستین وظیفه حاکمیت «نظارت و مراقبت از قضات» در انشاء رای است، چرا که آنان هرچند با دوازده خصیصه ای که دارند یکی از سالم ترین طبقه اجتماع هستند و از سلامت نفس برخوردارند ولی با این همه امکان خطاء و اشتباه در قضاوت آنان وجود دارد به همین دلیل وظیفه حاکمیت مراقبت و نظارت بر «انشاء رای» (آنان است تا چنین خطایی به وجود نیاید، چراکه ممکن است خطایی به وجود بیاید که قابل جمع نباشد وحس بدبینی را نه تنها به قضات بلکه نسبت به اصل حاکمیت ایجاد کند، از همین امام علیه السلام می فرمایند:«ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ: پس از انتخاب قاضى، هر چه بيشتر در قضاوت هاى او بينديش.»
2-«تامین مالی و معیشتی»
از آنجایی که قضات در رأس مسئولیتی هستند که سخت وسوسه انگیز است طرفین دعوا شاکی و متشاکی و نیز وکلای آنان ممکن است با استفاده از نقطه ضعف معیشتی و اقتصادی قاضی پیشنهاد رشوه بدهند و رای او را بخرند؛ حاکمیت وظیفه دارد این راه نفوذ را ببندد حقوق کافی به قضات بپردازد و آنان را از جهت اداره زندگی کاملا تامین کند.
از همین رو امام علی علیه السلام خطاب به مالک فرمان می دهند:«وَافْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ، وَتَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ': و آنقدر به او ببخش كه نيازهاى او بر طرف گردد، و به مردم نيازمند نباشد.»
3-«شخصیت دادن به قضات»
برای اینکه اطرافیان امام مسلمین قدرت نفوذ و تاثیر گزاری در قاضی را نداشته باشند راهکارش در این است بین امام مسلمین و قاضی حجاب و مانعی وجود نداشته و امام مسلمین احترام ویژه برای قاضی قائل باشد تا جایی که همه به این نتیجه برسند که نزدیکترین فرد به امام مسلمین جز قاضی کسی دیگر نخواهد بود واو بر امور قاضی اشراف کامل دارد و چیزی از قاضی بر وی پنهان نیست و همین امر موجب می شود کسی از نزدیکان حاکمیت جرئت نفوذ بر قاضی را برخود ندهد.
ازهمین رو امام علی علیه السلام دراین نامه 53 خطاب به مالک می فرمایند: «وَأَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْکَ مَا لاَ يَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِکَ، لِيَأْمَنَ بِذَلِکَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَکَ. فَانْظُرْ فِي ذَلِکَ نَظَراً بَلِيغاً: و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار كه نزديكان تو، به نفوذ در او طمع نكنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در أمان باشد.»
افزودن دیدگاه جدید