شیوه و ابزار تبلیغ در سیره شهید آیت الله قاضی طباطبایی (ره)
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| شیوه و ابزار تبلیغ در سیره شهید آیت الله قاضی طباطبایی (ره)
اشاره
آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی، اولین شهید محراب انقلاب اسلامی، در سال 1331 قمری در تبریز دیده به جهان گشود. ازجمله اقدامات ایشان در پیش از پیروزی انقلاب، میتوان به سخنرانی آتشین در محکومیت روابط رژیم پهلوی با رژیم غاصب صهیونیستی، انتشار بیانیه با همفکری و همکاری آیتالله انگجی در دعوت مردم تبریز در مراسم یادبود شهدای قم، تلاش در جهت وحدت مسلمانان و ... اشاره کرد. ایشان به خاطر مبارزاتش سالهایی از عمر بابرکت خود را در زندانها و تبعیدگاهها سپری کرد. بعد از پیروزی انقلاب، در مرداد 1358 بهعنوان نماینده تامالاختیار و امامجمعه تبریز منصوب شد. ایشان پس از عمری مجاهدت در 11 آبان 1358 شمسی و بعد از اقامه نماز مغرب و عشا درراه بازگشت از مسجد «شعبان»، توسط گروه «فرقان» به شهادت رسید. پیکر مطهر ایشان در آرامگاه خانوادگی واقع در مسجد «مقبره» آذربایجان آرام گرفت.1 شهید آیت الله قاضی طباطبایی (ره) در تمامی فرصتهای زمانی و شرایط اجتماعی، به تبلیغ معارف بلند اسلامی میپرداختند و در این راه از شیوهها و ابزارهای اثرگذار بهره میجستند.
شیوههای تبلیغ شهیدآیت الله قاضی طباطبایی (ره)
آیت الله شهید قاضی طباطبایی در امر تبلیغ، از روشها و شیوههای زیر بهره میگرفت:
1 . مطالعهی روشمند و نوآوری محتوایی
یکی از عوامل بنیادین در موفقیت آیتالله شهید قاضی طباطبایی در عرصهی تبلیغ و منبر، عمق و گستردگیِ پشتوانهی علمی و پژوهشی ایشان است. این عالمِ فرزانه، از دوران جوانی تا واپسین لحظات زندگی، همواره در مسیر تحقیق، مطالعهی مستمر و یادگیریِ ژرف گام برمیداشت. شهید قاضی طباطبایی با اشتیاقی سوزان، به مطالعه و کاوش در متون تفسیری، تاریخی و روایی میپرداخت. این عشقِ عمیق به دانش موجب میشد سخنان او صرفاً تکرارِ مطالب گذشتگان نباشد، بلکه آکنده از نکات تازه، تحلیلهای نوآورانه و نگاههای روزآمد باشد. همین روحیهی علمی و پژوهش محور سبب میگردید که هر باربر منبر و در مقام خطابه مینشست، مخاطبان احساس کنند با حقیقتاً گوهری نو و شنیدنی روبهرو شدهاند.فرزند ایشان نیز در توصیفِ این نظم و اهتمام علمی چنین نقل میکند:«پس از پیروزی انقلاب، تا ساعت دو نیمهشب، مردم بهعنوان اربابرجوع به منزل ما مراجعه میکردند و مشکلات و مسائل خود را مطرح مینمودند. تازه پس از ساعت سه بامداد بود که ایشان حدود یک ساعت مطالعه میکردند و میفرمودند:«عادت کردهام؛ بدون مطالعه نمیتوانم بخوابم.»2
2 . تالیف آثار مکتوب
شهید آیتالله قاضی طباطبایی، در کنار تکیهبر مطالعهی روشمند و نوآوری در محتوا، به تألیف آثار مکتوب نیز اهتمامی ویژه داشت. او بر این باور بود که نگارش کتاب و مقاله، مؤثرترین شیوه برای تبلیغ و ترویج معارف اسلامی است. روش تبلیغی وی در نگارش آثار خود، بر پایهی تلفیقِ استدلالِ علمی بابیانی مردمی و روشن استوار بود؛ بهگونهای که نوشتههایش هم برای اهل علم دلنشین بود و هم برای عموم مردم قابلفهم و تأثیرگذار بود.3
بر همین اساس، شهید آیتالله قاضی طباطبایی شخصاً به نگارش مقاله و کتاب، و نیز به تألیف شرح و تعلیقِ بر آثار دیگران پرداخت. حاصلِ سالها تلاش علمی و تحقیقاتی ایشان، خلقِ دهها کتاب، رساله و مقالهی ارزشمند بود. شایانذکر است که در دوران مبارزه با رژیم پهلوی، مقالات متعددی از ایشان در نشریات کشورهای لبنان، سوریه و عراق منتشر میشد؛ آثاری که در آنها، آیتالله قاضی طباطبایی بابیانی فصیح و عربی، به افشای جنایات و فجایع رژیم شاه میپرداخت.4
3 . مخاطب شناسی
مخاطبشناسی، زیربنای هر فعالیت تبلیغیِ موفق است. یک مبلغ دینی تنها زمانی میتواند در رساندن پیام الهی به مقصد فلاح و هدایت توفیق یابد که پیش از هر چیز بداند برای چه کسی سخن میگوید. ناآگاهی از شرایط، باورها، سطح فهم، و وضعیت روانی و محیطیِ مخاطب، سبب میشود سخنران در انتخاب محتوا، لحن و ابزار انتقال پیام دچار خطا گردد. شناختِ دقیقِ مخاطب، اصل «تفکیک و تمرکز» را در پیامرسانی محقق ساخته و از هدر رفتن توان و انرژی تبلیغی در فضایی بیاثر جلوگیری میکند.
با توجه به جایگاه علمی، عرفانی و اجتماعیِ شهید آیتالله قاضی طباطبایی (ره)، میتوان ایشان را نمادی بیبدیل از یک مبلّغ آگاه به ظرفیتهای گوناگون اقشار جامعه دانست. ایشان بهخوبی دریافته بود که کلید نفوذ در قلوب مردم، سخن گفتن به زبان هر جمع است؛ چنانکه در حدیث شریف آمده است:«اِنّا مَعاشِرَ الأنبياءِ اُمِرنا أن نُكلِّمَ النّاسَ على قَدْرِ عُقولِهِم.»5 (ما گروه پیامبران مأمور شدهایم با مردم بهاندازهی فهم و درک آنان سخن بگوییم. ازاینرو، روش تبلیغی ایشان همواره بر پایهی تطبیق دقیق سطح فهم شنونده با عمق پیام، استفاده از استدلال متقن و پرهیز از طرح مباحث پیچیده در جمعهای ناآشنا استوار بود.
4 . قاطعیت و شجاعت
قاطعیت و شجاعت، برای خطبای دینی امری ضروری است؛ زیرا اینان از دین خدا سخن میگویند و اوامر الهی را، که مخالف هوای نفس و اعمال غیر مشروع است، ابلاغ مینمایند. اگر شجاع نباشند و در مقابل تهدید حکام مستبد خود را ببازند، نمیتوانند سخن حق را بیان کند.»6
یکی از برجستهترین روشهای تبلیغی شهید آیتالله قاضی طباطبایی، تکیهبر قاطعیت و شجاعت بود، چنانچه او در مبارزه با رژیم ستمشاهی نیز باایمانی راسخ و دلی آکنده از شجاعت، پیام حقطل را ارائه مینمود. در سالهایی که بردن نام امام خمینی(ره) در سخنرانیها و محافل عمومی ممنوع بود، آن شهید، بیپروا و آشکارا نام امام را بر زبان جاری میساخت. از همان سال ۱۳۴۲، مردم را به پیروی از امام بهعنوان مرجع تقلید خویش دعوت کرد. نقش این شهید در هدایت سازی و مبارزات مردم و روحانیان آذربایجان بهویژه در تبریز، چنان پررنگ بود که او را «خمینیِ دوم» یا «خمینیِ آذربایجان» مینامیدند.7
5 . تبلیغ اخلاقمدار
شهید آیتالله سید محمدعلی قاضی طباطبایی، نمونهای درخشان از تبلیغ اخلاقمدار در عرصهی دین و اجتماع بود. ایشان عمیقاً باور داشتند که سخن، تنها زمانی اثرگذار است که گوینده خود، تجسّم گفتار خویش باشد. ازاینرو، تواضع در برخورد با مردم و پرهیز از هرگونه تجملگرایی را اساس دعوت خویش قرار داده بودند. در کنار منبر و بیان علمی، ایشان بااخلاق نیکو، رفتار کریمانه و خدمت خالصانه به مردم، چهرهای واقعی از تبلیغ دینی را به نمایش میگذاشت. آیتالله قاضی بهتمامی اقشار جامعه، بهویژه مخالفان سرسخت خود، نهایت احترام را مینمود و نمادی از سعهی صدر را به تصویر میکشید. روزی یکی از مخالفان سرسخت ایشان، که لباس روحانیت بر تن داشت، به مناسبتی وارد منزل شهید قاضی شد. شهید قاضی بیدرنگ، به احترام آن فرد از جای خود برخاست. پس از رفتن او، یکی از نزدیکان با شگفتی پرسید: «آقا! این شخص دشمنی سرسختی با شما دارد… چرا اینقدر به او احترام گذاشتید؟» شهید قاضی با آرامش پاسخ داد: «اولاً ایشان مهمان ما بود و احترام مهمان واجب است، ولو با من مخالف باشد. ثانیاً باید قداست لباس روحانیت حفظ شود.»8
6 . آمیختگی گفتار و رفتار
تبلیغ از حیث روش و ابزار، به اقسام متعددی قابلتقسیم است؛ ازجمله «تبلیغ عقلی»، «تبلیغ حسی» و «تبلیغ قلبی»9 که هر یک میتوانند بهصورت گفتاری یا رفتاری، مستقیم یا غیرمستقیم اجرا شوند و نتایج خاص خود را به دنبال دارند. بااینوجود، حقیقت آن است که تبلیغ عملی مؤثرترین روش در میان تمامی اقسام تبلیغ محسوب میشود. بزرگان اهل سلوک و تربیت فرمودهاند: «دو صد گفته، چون نیم کردار نیست.» این اصل توسط اندیشمندان معاصر نیز تأییدشده است؛ چنانکه استاد شهید مطهری (ره) بیان داشتهاند: «سخن از زبان بیرون میآید و از گوش میگذرد، ولی عمل انعکاسی عمیق در روح پدید میآورد.»10
یکی از شاخصههای تبلیغی شهید قاضی طباطبایی، آمیختگی گفتار و رفتار ایشان بود. هر آنچه میگفت، خود نیز به آن عمل میکرد؛ زیرا بهخوبی میدانست که تلفیق این دو ، مؤثرترین روش تبلیغ است: «كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ؛11 امام صادق(ع)» نیز میفرمایند: «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ».12
بر این اساس، مردم زندگی ایشان را مصداق کلامشان میدیدند. سادگی زندگی، ارتباط نزدیک با مردم عادی و حل مشکلات آنها، قدرت تبلیغ ایشان را چند برابر میکرد؛ چنانکه در دورانی که رژیم پهلوی تلاش داشت روحانیت را از مسائل سیاسی دور کند، شهید قاضی طباطبایی بهشدت درگیر مسائل مردم بود. رسیدگی به امور ایتام، کمک به نیازمندان و حضور در بازارهای محلی، نوعی تبلیغ سکوت بود که نشان میداد مرجعیت دینی رها کننده جامعه نیست.13
كاشف الغطاء خطاب به شهید قاضی طباطبایی نوشت: «ای سید والامقام و دانشمند محترم و بزرگوار! از اكنون چنین مینگرم كه مردم آذربایجان بهطور عموم، اهالی تبریز خصوصاً، از هدایتگریهای شما استفاده میكنند و چه زود است كه اثرات خدمات و تلاشهای ارزنده شما، در یاری حق و نابودی باطل محسوس و قابللمس هست. در یاری حق چه كسی از شما بهتر است؟»14
7 . برگزاری جلسات موعظه در محیط خانواده
یکی دیگر از روشهای تبلیغ شهید قاضی طباطبایی شروع تبلیغ از خانواده بود خانواده که زیرساختهای جامعه را به وجود میآورد،بر این اساس نخست باید اعضای خانواده را ارشاد نمود. همانگونه که قرآن به این هدایت و ارشاد اشاره مینماید15 پيامبر اسلام(ص) قبل از تبليغ عام، موظّف به انذار اقوام نزديک خود میشود: «وَاَنْذِرْ عَشِيرَتَکَ الْأقْرَبيِنَ»16
شهید آیت الله قاضی طباطبایی(ره) قاضی هرچند یکبار فرزندان خود را جمع میکرد و ضمن پند و اندرز، راه و رسم زندگی و چگونگی بودن را به آنان میآموخت و در هر مجلسی و نشستی نسبت به اقدام و تکریم مادرشان سفارش میکرد و بارها میگفت: «مادرِ شما در حق من زحمات طاقتفرسایی را متحمل شده است و کمتر زنی پیدا میشود که اینگونه با سختیها و دشواریها مبارزه کند. قدر او را بدانید و نسبت به ایشان مهربان باشید.».17
ابزارهای تبلیغی آیتالله قاضی طباطبایی (ره)
آیتالله قاضی طباطبایی (ره) از ابزارهای متعددی در امر تبلیغ و هدایت بهره میبردند.ازجمله:
۱. خطابه
خطابه، بهمثابه قدیمیترین و مؤثرترین ابزار انتقال پیامهای دینی و اجتماعی، به دلیل توانایی در بهکارگیری سخنوری، استدلال متقن و فنون بلاغی، ابزاری قدرتمند برای اقناع جمعی محسوب میشود. آیتالله سید محمدعلی قاضی طباطبایی (ره) بهطور ماهرانهای از این ابزار بلاغی در سخنرانیهای عمومی خود استفاده میکردند؛ سنتی که در میان اهلبیت (ع) ریشه داشته و توسط ایشان و دیگر شخصیتهایی مانند آیتالله شهید صدوقی (ره) در ایراد خطبههای مستحکم، احیا گردید. نمونه عینی این نقشآفرینی محوری، اقامه اولین نماز جمعه در تبریز بود که توسط ایشان در روز جمعه ۲۳ رمضان (مطابق با ۲۷ مرداد ۱۳۵۸ شمسی) محقق گردید و نشاندهنده تعهد ایشان به عرصه عمومی و سیاسی-اجتماعی تبلیغ بود.
2. روضهخوانی
یکی از روشهای پرنفوذ تبلیغی شهید آیتالله سید محمدعلی قاضی طباطبایی (ره)، روضهخوانی بود. ایشان در ایام سوگواری اهلبیت (ع)، بهویژه در ماههای محرم و رمضان و سایر مناسبتهای مذهبی، به اقامهی مرثیه میپرداختند و بهطور مؤثر از این ظرفیت عظیم عاطفی در عرصه سیاسی نیز بهره میبردند. نمونهی بارز این پیوند میان روضه و سیاست، در محرم سال ۱۳۴۲ پدیدار شد؛ ایامی که مصادف بود با وقوع فجایع خونین در مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز.18
در چنین شرایط. ایشان از مجالس روضه و وعظ و سخنرانی بهعنوان میدانی مقدس برای بیان حقایق و روشنگری استفاده میکردند
3. صدور اعلامیه
یکی دیگر از روشهای تبلیغی مؤثر شهید قاضی طباطبایی (ره)، صدور اعلامیهها بود. این اعلامیهها صرفاً یک موضعگیری صرف نبودند، بلکه بهمثابه سند و میثاق عملی برای مردم عمل میکردند و آنها را به تجمعات و اقدامات سیاسی مشخص فرامیخواندند. این متون با تلفیق مبانی فقهی و ضرورت سیاسی روز، مشروعیت لازم برای کنشگری را فراهم میآوردند.
نمونه بارز این نقشآفرینی، در واقعه مدرسه طالبیه تبریز مشاهده شد؛ جایی که پس از نصب اعلامیه امام خمینی (ره) و درگیری طلاب با مأموران شهربانی، آیتالله قاضی با صدور اعلامیهای که فردای آن روز با خط سرخ در سراسر شهر منتشر شد، موضع خود را تثبیت کرده و حرکت مردمی را به سمت بازار و شکستن محاصره نیروها، هدایت نمودند.19
پی نوشت
1. ر.ک: جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع) ؛ گلشن ابرار؛ ج 2، ص 518 _ 530
2. ماهنامه شاهد یاران؛ «یادمان شهید آیتالله محمدعلی قاضی طباطبایی: شهید در قامت یک پدر»؛ شماره 51، ص 40.
3. http://ayat-gerami.ir/data. 2679
4. http://ayat-gerami.ir/ =1&id=2679
5. الكافي ، ج1، ص 23.
6. محمدتقی فلسفی، سخن و سخنوری، ص 248
7. مصاحبه با آیتالله بنی فضل، پيام انقلاب، هفتم آبان 1362، ش 96، ص40.
8. احسان کرمانشاهی و محمدعلی گو؛ مجمع ملکوتیان؛ ص 73.
9. عبدالرحیم موگهی، تبلیغ ومبلیغ در آثار شهید مطهری، صص 67-70
10. مجموعهآثاراستادشهيدمطهرى، ج22، ص181.
11. صف :3(نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد)
12. الکافی ، ج 2، ص87 (مردم را بهغیراز زبان خود، دعوت كنيد)
13. ماهنامه شاهد یاران؛ «یادمان شهید آیتالله محمدعلی قاضی طباطبایی: شهید در قامت یک پدر»؛ شماره 51، ص 40.
14. https://hawzah.net/fa/Mostabser/View/3507/5834 .
15. صف :10
16. شعرا: 214
17. ر.ک: قاضی طباطبایی، قله شجاعت و ایثار، محمدابراهیم نژاد، ص108.
18. سید حمید روحانی، تحلیلی بر نهضت امام خمینی، ج1 ، صص144-142.
19. باقری، خاطرات ۱۵ خرداد تبریز، ۱۳۷۴ش، ص۱۰۱.
کتابنامه
1. كلينى، محمد بن يعقوب،الکافی، مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الكتب، چهارم1407 ق
2. محمدتقی فلسفی، سخن و سخنوری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی چ نهم 1387
3. هادی حسینخانی ، بالوپرهای امام ،قم : بوستان کتاب، اول،1400
4. عبدالرحیم موگهی، تبلیغ ومبلیغ درآثار شهید مطهری،قم :بوستان کتاب، چ چهارم 1397
5. سید حمید روحانی، تحلیلی بر نهضت امام خمینی، ج 1، تهران: دفتر انتشارات اسلامی
6. مجموعهآثاراستادشهيدمطهرى، ج22
7. باقری، علی؛ خاطرات ۱۵ خرداد تبریز، قسمت اول، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چ اول۱۳۷۴.
8. مصاحبه با آیتالله بنی فضل، پيام انقلاب، هفتم آبان 1362، ش 96، ص40.
9. ماهنامه شاهد یاران؛ «یادمان شهید آیتالله محمدعلی قاضی طباطبایی: شهید در قامت یک
پدر»؛ شماره 51
10. تبریزی، قاسم، «سرآمد اندیشه و جهاد (مروری بر حیات علمی و عملی عالم مجاهد شهید آیتالله سید محمدعلی قاضی طباطبائی)»، مجله شاهد یاران، شماره ۵۱، بهمن ۱۳۸۸ش.
11. : قاضی طباطبایی، قله شجاعت و ایثار، محمدابراهیم نژاد.
12. جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع) ؛ گلشن ابرار؛ ج 2، ص 518 _ 530
افزودن دیدگاه جدید