مجلس ششم- علل کاهش معنویت در خانواده

درآمد

انسان از آغاز پیدایش، همواره به سوی خداوند و معنویت و کمال گرایش داشته؛ یعنی بر اساس فطرتش به معنویت نیازمند است. دین اسلام، به عنوان شریعتی کامل ، این نیاز را تأمین نموده، راهکارهای لازم برای رسیدن به معنویت را معرفی کرده است. از جمله رهنمودها، توجه به کانون خانواده و اعضای آن است.

خانواده، بنیادی ترین نهاد جامعه است و می تواند منبع و منشأ تغییراتی بزرگ در سطح جامعه باشد؛ چراکه خانواده همواره منبع تأمین نیروی انسانی کارآمد در جامعه است و بخش بزرگی از اقدامات و رسالت های یک فرهنگ یا آیین را برای تحقق جامعه ای آرمانی و دین دار بر عهده دارد؛ اما متأسفانه، معنویت در خانواده معاصر تا حدودی کاهش یافته است. قرآن کریم می فرماید: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أنْفُسَكُمْ وَأهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ؛[1] اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه داريد.

مهم ترین شاخصه های معنویت، باور به وجود خداوند سبحان، اعتقاد به معاد و تسلیم در برابر فرامین الهی است. اگر این امور به طور اعتقادی و عملی در رفتار و اعتقادات و عملکرد اعضای خانواده وجود داشته باشد، می توان فضای خانواده را، معنوی و روحانی دانست. امروزه با تغییراتی که در عرصه فرهنگ جهانی روی می دهد، امور معنوی تا حدودی کم رنگ شده، گویی خانواده های امروز در معرض تغيير ارزش ها قرار دارند. در این نوشتار، به بیان مهم ترین عوامل کاهش معنویت در خانواده می پردازیم.

الف. ضعف باورهای دینی

همه جهت گیری ها و اعمال انسان در زندگی، بر اساس باورها و اعتقادات اوست. اگر باورها در زندگی فردی و اجتماعی، بر اساس عقاید صحیح و در مسیر اهداف آفرینش باشد، زندگی توأم با سلامت و سعادت خواهد بود. از مهم ترین اعتقادات در زندگی انسان که به طور مستقیم بر زندگی خانوادگی تأثیرگذار است، خداباوری، اعتقاد به معاد و در نظرگرفتن آموزه های دینی در مسائل مختلف زندگی است. بر این اساس، مهم ترین عامل ضعف باورهای دینی در خانواده را می توان این گونه برشمرد:

1. ضعف خداباوری

مهم ترین اعتقاد دینی، ایمان به خدا و احساس حضور او در تمام لحظات زندگی است. به تعبیر قرآن، انسان مؤمن، همواره خدا را همراه و شاهد بر اعمال خود می داند؛ وَنَحْنُ أقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ؛[2] و ما به او از رگ قلبش نزديك تريم.

با این بینش، تلاش می کند همه رفتارها و زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق دهد. ویژگی هایی نظیر: توکل، صبر بر مشکلات، تسلیم و رضا، همگی از آثار خداباوری در وجود انسان است که به خودی خود، فضای خانواده را آکنده از معنویت و رابطه قلبی با خدا خواهد نمود. نبود این اعتقاد یا ضعف آن، موجب ترس از مشکلات، غم و اندوه، پناه بردن به پناهگاه های پوشالی و غیرخدایی می شود؛ اما انسانی که به صورت قلبی به وجود خدا و نصرت و یاری او یقین دارد، هیچ یاوری جز او برای خود نمی بیند: إلهی وَرَبّی مَن لِی غَیرُک. [3]

2. بی توجهی به معاد

یکی از باورهای مهم دینی که نقش ویژه ای در توجه به مسائل معنوی در خانواده دارد، اعتقاد به زندگی پس از مرگ است. امروزه، با وجود پیشرفت های علمی و کاهش مشکلات زندگی، اضطراب ها و نگرانی ها در خانواده ها رو به فزونی نهاده که بخشی از این مشکلات، در اثر احساس بی هدفی و احساس پوچی در زندگی است.[4]

باور به معاد، موجب ایجاد انگیزه و تشویق افراد برای تحمل مشکلات و انجام وظایف خانوادگی و توجه به امور معنوی در فضای خانواده است. قرآن کریم به پاداش های فراوان اخروی اشاره می کند که در صورت باور قلبی به آن، افراد برای دستیابی به آن، می کوشند تا رفتارهای خود را در مسیر رضایت الهی قرار دهند؛ از جمله فرموده: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأكْوابٍ وَفِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأعْيُنُ وَأنْتُمْ فِيها خالِدُونَ؛[5] [به آنها خطاب مى شود:] شما و همسرانتان در نهايت شادمانى وارد بهشت شويد! [اين در حالى است كه] ظرف ها[ى غذا] و جام هاى طلايى [شراب طهور] را گرداگرد آنها مى گردانند و در آن (بهشت) آنچه دل ها مى خواهد و چشم ها از آن لذت مى برد، وجود دارد و شما هميشه در آن خواهيد ماند.

گاهی دیده می شود که افراد به دلیل مشکلاتی نظیر فقدان عزیزی یا معلولیت یکی از اعضا یا فقر اقتصادی، به گناهانی کشانده می شوند که آنها را از صراط مستقیم دور می کند یا لب به شکوه می گشایند و به کفر و الحاد کشیده می شوند. باور به معاد در افراد، موجب می شود مشکلات دنیا را در برابر آخرت، محدود و گذرا بدانند و با بصیرت به آنها بنگرند. در عرصه خانوادگي نيز زن و شوهر به اميد ثواب الهي، صبر و تحمل مي نمايند و اين امر در فرايند استحكام بخشي خانواده بسيار مؤثر است.

بر اين اساس، بايد زن و شوهر با آموزه هاي ديني آشنا شوند و خداباوري و معادگرايي را در فضاي خانواده حاكم نمايند و زندگي علي -علیه السلام- و حضرت زهرا -سلام الله علیها- را الگوي خود قرار دهند.

ب. جنگ نرم

امروزه، یکی از مهم ترین ابزارها برای تضعیف ثبات و امنیت اجتماعی و فرهنگی یک کشور، جنگ نرم است که تهدیدی بزرگ به شمار می رود؛ یعنی براندازی نرم و تلاش دشمن برای تسلط کامل در ابعاد مختلف بر جامعه. درحقیقت، جنگ نرم عبارت از هر اقدام غیرخشونت آمیز است که ارزش ها و هنجارهای جامعه را مورد هجوم قرار می دهد تا در صورت پیروزی، به تغییر در الگوهای رفتاری و خلق الگوهای جدید منجر شود که با الگوهای رفتاری نظام حاکم در تعارض است.[6] حوزه تهدید در جنگ نرم، عرصه فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است و برنامه ریزی های موجود در آن محصول ذهن نخبگان و کارشناسان است که بیشتر از روش القا و اقناع بر ذهن و تفکر مردم تأثیرگذار است. از جمله ابزارهای جنگ نرم در ایران عبارت است از:

1. ماهواره

این رسانه، از قدرتمندترین رسانه های ارتباط جمعی در عصر حاضر است که می تواند به راحتی مرزهای میان کشورها و قاره ها را درنوردد. در جامعه ایران، با وجود هجمه های فرهنگی فراوان از سوی دشمنان، این رسانه بیشتر به عنوان ابزاری ضد ارزش های دینی و اسلامی، جلوه دارد. از سال 2005 میلادی به بعد، موج گسترده ای برای راه اندازی شبکه های ماهواره ای فارسی زبان ایجاد شد و در پی آن، ده ها شبکه فیلم و سریال های جذاب، مد و لباس، برنامه های تلويزیونی موسیقی و هرزه نگاری، با هدف اثرگذاری بر مناسبات فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران به راه افتاد.[7] از جمله اهداف این برنامه ها که مخاطب اصلی آن خانواده ها هستند، عبارت است از: ترویج خشونت، عادی سازی روابط دختر و پسر، ترویج آزادی های جنسی، آسان جلوه دادن طلاق و شیرین نشان دادن زندگی پس از طلاق، عادی سازی خیانت همسران[8]، بی بندوباری و نوشیدن مشروبات الکلی. همه این امور، به معنای حذف دین و معنویت از عرصه زندگی است. همچنین تغییر در سبک  زندگی دینی، به ویژه حذف حجاب، از مهم ترین اهداف ماهواره محسوب می شوند.[9]

2. پایگاه های اینترنتی

استفاده از پایگاه های اینترنتی، امروزه به یکی از مهم ترین سرگرمی ها یا نیازمندی های افراد جامعه تبدیل شده؛ هرچند اموری مانند ایجاد دولت الکترونیک و دسترسی به اطلاعات پژوهشی، یکی از آثار ارزشمند این پدیده است؛ اما در کنار آن، اینترنت توانسته سبک زندگی بسیاری از افراد را به شکل منفی تغییر دهد؛ زیرا دسترسی به مسائل غیراخلاقی، دوستی های اینترنتی و گسترش و رواج برخی مفاسد اجتماعی، از جمله پیامدهای اینترنت است. یکی از مطالعات در مورد مسائل غیراخلاقی در چت روم ها نشان داد بیشتر کسانی که با آنها مصاحبه شده بود، هنگام چت به مسائل جنسی و بحث در آن باره می پردازند.[10]

متأسفانه، بسیاری از خانواده ها نظارت خاصی در مورد استفاده فرزندان و جوانان خود از اینترنت و ورود به پایگاه های مختلف ندارند. در این شرایط، درحقیقت، با قراردادن امکانات مختلف برای فرزندانشان و عدم نظارت کافی، موجب انحراف آنها می شوند. بي ترديد، يكي از مصاديق مهم نظارت والدين بر فرزندان، اين است كه بر استفاده آنان از فضاي مجازي نظارت نمايند. قرآن فرموده: يا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أنْفُسَكُمْ وَأهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ. [11]

3. الگوسازی

یکی از اصول مهم روان شناسی تربیتی، الگوسازی است. دستگاه آفرینش با توجه به نیازهای انسان در مسیر کمال یابی، حس تقلید و همانندگرایی را در وجود بشر قرار داده است؛ به عنوان مثال، کودکان به طور ناخودآگاه، برای پُرکردن خلأ ذهنی خود، از بزرگ تر ها تقلید می کنند و از آنچه در محیط زندگی رخ می دهد، متأثر می شوند.[12]

داشتن الگو برای رشد و تعالی، امری لازم و ضروری است. ازاین رو، قرآن کریم در برخی آیات الگوهایی را برای تأسی بشر برای هدایت معرفی نموده است؛ از جمله فرموده: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أسْوَةٌ حَسَنَة. [13]

همچنین، نقش الگوهای منفی را در ضلالت انسان را نیز بیان کرده است: وَكَذلِكَ ما أرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أمَّةٍ وَإِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُون؛[14] و اين گونه در هيچ شهر و ديارى، پيش از تو پيامبر انذاركننده اى نفرستاديم؛ مگر اينكه ثروتمندان مست و مغرور آن گفتند: ما پدران خود را بر آیينى يافتيم و به آثار آنان اقتدا مى كنيم. در این آیه، نقش الگویی والدین برای فرزندان به صراحت بیان شده است. امروزه، جهان غرب با الگوسازی از برخی عناصر فاسد و قهرمان پروری های کاذب، سعی در جذب جوانان به سوی فرهنگ منحط غرب دارد. متأسفانه، غرب در اين عرصه موفق بوده است؛ زيرا امروزه بعضي خانواده ها و جوانان، تحت تأثير اين الگوها قرار گرفته، نوع لباس را آن  گونه انتخاب مي نمايند كه در غرب ارائه مي شود.

4. گسترش فرهنگ لذت جنسی

از جمله اموری که خانواده های غربی را به  شدت آسیب پذیر نموده، گسترش بی بندوباری های جنسی است. تبلیغ آزادی های جنسی، یکی از دستاوردهای انسان محوری به جای خدامحوری در جهان غرب است؛ به این معنا که آدمي می تواند خارج از هر چهارچوب، تنها در بند غرایز زندگی کند. به دنبال این تفکر، علاوه بر روابط نامشروع زن و مرد، شکل های دیگری از انحرافات جنسی مانند همجنس گرایی، در جهان غرب ایجاد شده و ناهنجاری های فرهنگی، از طرق مختلف به دیگر کشورها تزریق می شوند؛[15] درحالی که روابط انحرافی در جامعه، مشکلات بسیاری را برای خانواده ها ایجاد می کند. بر اساس فرهنگ اسلامی، به اشباع قانوني غريزه جنسي توجه شده و از لذت گرايي جنسي به معناي غربي آن، نهي گرديده است. به قول سعدی شیرازی:

دگر لذت نفس، لذت ندانی
                                                     اگر لذت ترک لذت بدانی
 

ج. گسترش گناه

 یکی دیگر از مهم ترین عوامل عدم توجه به امور معنوی، گسترش گناه و معصیت در رابطه دوسویه خانواده و جامعه است. به تعبیر قرآن کریم: وَأنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى ؛[16] و اينكه براى انسان، بهره اى جز سعى و كوشش او نيست. بنابراین، نمی توان انتظار داشت هنگامی که گناهانی نظیر استفاده از مال حرام، گناهان جنسی و بی توجهی به انجام واجبات و ترک محرمات وجود دارد، فضای خانواده توأم با معنویت و یاد خدا باشد. به بیان مولوي:

سوي ما آيد نداها را صدا[17]
                                                     اين جهان کوه است و فعل ما ندا
 

در برخی روایات به تأثیر گناه در کاهش امور معنوی اشاره شده است. در روایتی آمده، شخصی از امیر مؤمنان، امام علی-علیه السلام- سؤال کرد: چرا از شب خیزی و از خواندن نافله سحر محرومم؟ فرمود: أنتَ رَجُلٌ قَد قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُک؛[18] مردی هستی که گناهانت، دست و پایت را به غل و زنجیر بسته اند.

امام صادق-علیه السلام- نیز فرمود ه: اِنَّ الرَجُلَ يَذْنِبُ الذَّنْبَ فَيُحْرَمُ صَلاة َاللَّيْلِ وَاِنَّ الْعَمَلَ السَّيّيءَ اَسْرَعُ في صَاحِبِهِ مِنَ السِّكِين فِي اللَّحْمِ؛[19] كسي كه مرتكب گناهي شود، از نماز شب محروم مي گردد. به درستي كه نفوذ اثر كار ناپسند در انجام دهنده آن، از نفوذ چاقو در گوشت سريع تر است.

د. دنیاگرایی و تجمل پرستی

 در سالیان اخیر، با رشد فناوری و افزایش رفاه طلبی، زندگی های ساده سنّتی، تغییرات گسترده ای نموده، وسایل رفاهی گسترش یافته و بسیاری از افراد جامعه به دنبال امکانات بیشتر و بهتر هستند. این امر، موجب اصل قرارگرفتن امور دنیوی در برابر مسائل معنوی شده است؛ درحالی که خداوند دنیا را در اختیار بشر قرار داده تا بتواند به وسیله آن، توشه ای برای آخرتش برگیرد؛ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أيُّهُمْ أحْسَنُ عَمَلاً؛[20] ما آنچه را روى زمين است، زينت آن قرار داديم تا آنها را بيازماييم كه كدامشان بهتر عمل مى كنند.

همچنین در مورد واقعیت زندگی دنیوی در قرآن کریم آمده است: اعْلَمُوا أنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكاثُرٌ فِي الْأمْوالِ وَالْأوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا؛[21] بدانيد که زندگى دنيا، تنها بازى و سرگرمى و تجمل پرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است؛ همانند بارانى كه محصولش كشاورزان را در شگفتى فرو مى برد؛ [اما] سپس خشك مى شود؛ به گونه اى كه آن را زردرنگ مى بينى.

این آیه، ترسیمی برای برخی خانواده هاست که در تب وتاب کسب ثروت و تجمل گرایی قرار گرفته اند تا حدی که نه تنها خود، بلکه فرزندانشان را با سوق دادن در این مسیر، از فهم فلسفه اصلی زندگی چند روزه دنیا و امور معنوی محروم نموده اند. اگرچه گفته می شود گرایش به معنویات جزئی از فطرت انسان است، اما به گفته استاد قرائتی اگر دهانه ظرفى به طرف آسمان باشد، باران در آن وارد مى شود؛ ولی اگر به طرف زمين قرار بگيرد، از نزولات آسمانى بهره اى نخواهد برد؛ چنين است انسانى كه دهانه روحش به جانب ماديّات باشد. بديهى است كه از باران معنويت الهى بى نصيب خواهد بود.[22]

ﻫ . اعتیاد به مواد مخدر

 امروزه، دانشمندان علوم اجتماعی رابطه منفی معنویت با احتمال مصرف مواد مخدر را در بسیاری از تحقیقات خود به اثبات رسانده اند. نوجوانانی که به اهمیت نقش مذهب و معنویت در زندگی پی برده و در فعالیت های مذهبی شرکت می کنند، از احتمال کمتری جهت ورود به رفتارهای پُرخطر مانند سیگارکشیدن یا مصرف الکل برخوردارند.[23] همچنین، کسانی که به مصرف مواد مخدر و استفاده از داروهای روان گردان روی می آورند، مفاهیمی مانند: خدا، مسئولیت دینی و اعمال نیک میان آنها سست شده یا به طور کلی محو می شود. مصرف کنندگان این مواد به منظور تأمین مواد مخدر، خواه ناخواه مرتکب جرایمی می شوند که معنويت، ارزش ها و امنیت اجتماعی را تهدید می کند. این گروه ها، به طور طبیعی، به معاشرت با افراد ناباب، حضور در مکان های آلوده و انواع جرایم مانند دزدی یا قتل سوق داده می شوند. در این شرایط، هیچ جایی برای دین و معنویت در زندگی آنها باقی نخواهد ماند.

مستِ مِی خورده از این سان نبوَد زیرا
                                              تو چنین بیهُش و مدهوش از افیونی[24]
 

قرآن کریم به صراحت به مسلمانان فرمان می دهد که خود را به هلاکت و تباهی نیفکنند؛ وَلا تُلْقُوا بِأيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَة؛[25] خود را به دست خود، به هلاكت نيفكنيد. اعتياد به مواد مخدر، يکي از بزرگ ترين مصاديق هلاکت و نابودي فرد و خانواده است که در آيه شريفه، از آن نهي شده است. به تعبير مرحوم علامه طباطبایي، آيه شريفه اطلاق دارد و مقصود، نهي از ارتکاب هر عملي است که موجب هلاکت و نابودي انسان شود.[26]

ز. فقر

یکی از ارکان مهم خانواده، بخش اقتصاد و تأمین معیشت است. به همین دلیل، در برخی احادیث، برخورداری شوهر از دارایی نسبی، جزء معیارهای همسرگزینی قلمداد شده است.[27] البته با جمع بندی روایات می توان ارزش هایی مانند: قناعت، کم هزینه بودن زندگی و پرهیز از تجمل گرایی را در کنار تلاش برای تأمین رزق، جزء اولویت های زندگی قرار داد. در روایتی آمده است: مِن بَرکَةِ المَرأةِ خِفّةُ مَؤونَتِها؛[28] سبک بودن هزینه های زن، موجب برکت اوست. اما به هر حال، مشکلات مالی می تواند باعث ایجاد دغدغه های ذهنی باشد و بر اساس روایات، گاه می تواند پایه های ایمان را به لرزه درآورد. امام علی-علیه السلام- در مورد تأثیر فقر اقتصادی بر جنبه معنوی زندگی انسان، به فرزندش محمد حنفیّه فرمود: 

فرزندم! از فقر بر تو مى ترسم. از آن به خدا پناه ببر؛ چرا كه فقر، دین آدمي را ناقص و عقل و فكر او را مضطرب و مردم را نسبت به او و وي را نسبت به مردم، بدبین مى سازد. [29]

امروزه، به دلیل مصرفی شدن خانواده ها و افزایش تجمل گرایی، گاهی دیده می شود که مردان از عهده تأمین هزینه ها برنمی آیند. گاه بر اثر زیاده خواهی ها، برخی به سوی درآمد حرام کشانده می شوند که یکی از مهم ترین آسیب های این مسئله و ورود لقمه های حرام به عرصه خانواده، گرایش به گناهان بیشتر است. امام صادق-علیه السلام- در این زمینه فرموده: کَسبُ الحَرامِ یُبینُ فِی الذُّرّیة [30]؛ درآمد حرام، در فرزندان اثر [نامطلوب] می گذارد [و هدایت آنها را دچار مشکل می کند].

ح. برداشت های انحرافی از معنویت

گاهی در خانواده ها دیده می شود که برداشت های درستی از سبک زندگی اسلامی و معنویت وجود ندارد؛ به عنوان مثال، ممکن است برخی زنان به رعایت کامل حجاب و عدم اختلاط با نامحرمان توجه چندانی نداشته باشند، اما به دادن نذری و یا حضور در مراسم مذهبی علاقه مند باشند. این امور، نتیجه شناخت ناکافی و غیرصحیح از سبک زندگی دینی است و یا اینکه والدین به دلیل نداشتن اطلاعات و آموزش های کافی، نمی توانند ارزش های اسلامی را به فرزندان خود منتقل کنند. گاهی دین داری میان اعضای خانواده، به صورت فصلی است؛ مثلاً هنگام مواجهه با مشکلات یا در ماه رمضان یا محرم، به معنویات توجه می کنند و در دیگر ایام، خود را بی نیاز از امور معنوی می بینند؛ چنان که قرآن فرموده: وَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أوْ قاعِداً أوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى ضُرٍّ مَسَّهُ؛[31] هنگامى كه به انسان زيان [و ناراحتى] رسد، ما را در حالى كه به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده است، مى خواند؛ اما هنگامى كه ناراحتى را از او برطرف ساختيم، چنان مى رود كه گويى هرگز ما را براى حل مشكلى كه به او رسيده بود، نخوانده است.

مواردی که در این مقاله یادآور شدیم، به طور کلی، از دلایل عمده کاهش معنویت در خانواده معاصر ایرانی است که اثر هریک را می توان با اتخاذ راهکارهای مناسب و بهره گیری هرچه بیشتر از رهنمودهای دینی، در جامعه کاهش داد.

منبع: ره توشه رمضان 94

---------------------------------------------------------

پی نوشت:

* دانش آموخته حوزه علميه.

[1]. تحریم، آيه 6.

[2]. ق، آیه 16.

[3]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، فرازی از دعای کمیل.

[4]. کارل یونگ، روان شناسی و دین، ص 12، 13 و 174.

[5]. زخرف، آیه 70 و 71.

[6]. مسعود کرمی، قابلیت های بسیج و سرمایه اجتماعی (مجموعه مقالات قدرت نرم)، ج 2، ص 3.

[7]. ابراهیم شفیعی سروستانی، زن؛ نظام سلطه و رسانه ه ، ص 135.

[8]. همان، ص 140؛ همچنین ر.ک: مقاله نگاهی به پیامدهای زیان بار ماهواره در خانواده ، نوشته حجت الاسلام محمدرضا بهروز، ره توشه راهیان نور، رمضان 1393ش، ص 449.

[9]. رضا کاوند، مطالعه کیفی نحوه دریافت شبکه های ماهواره ای فارسی زبان ، رساله کارشناسی ارشد، ص 19.

[10]. علی ربیعی و آوات رضانیا، آسیب شناسی اینترنت و بحران اخلاقی در جوامع معاصر ، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، ش 4، ص 67.

[11]. تحريم، آيه 6.

[12]. سید مهدی صانعی، نقش الگوسازی در رشد و سقوط انسان ، فصلنامه مطالعات اسلامی، ش 47 و 48، ص 11.

[13]. احزاب، آیه 21.

[14]. زخرف، آیه 23.

[15]. ر.ک: میر احمدرضا حاجتی، عصر امام خمینی-رحمه الله-، ص 334.

[16]. نجم، آیه 39.

[17]. مولوي، مثنوي معنوي، دفتر اول.

[18]. کلینی، الکافی، ج 3، ص 450.

[19]. همان، ج 2، ص 271.

[20]. کهف، آیه 7 .

[21]. حدید، آیه 20.

[22]. محسن قرائتی، تفسیر نور، ج 6، ص 228.

[23]. سید علی حسینی مدنی و دیگران، مقایسه تاب آوری سبک های هویتی، معنویت و حمایت اجتماعی ادراک شده در افراد معتاد، غیرمعتاد و بهبودیافته ، فصلنامه اعتیاد پژوهی، ش 21، ص 50.

[24]. ناصر خسرو، دیوان اشعار، ص 367، قصیده 273، بیت 22.

[25]. بقره، آیه 159.

[26]. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 64.

[27]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 14، ص 51 و 52.

[28]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 100، ص 238.

[29]. صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 310.

[30]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 53.

[31]. یونس، آیه 12.