اگر در شهر الله به لقاء الله نرسید، به باطن روزه نرسیده اید

به گزارش بلاغ به نقل از حوزه، این مرجع تقلید، ماه مبارک رمضان را فرصت مناسبی برای تخلق انسان به اخلاق الهی می دانند. معظم له با بیان اینکه رمضان، ماه خداست، بر استفاده هر چه بیشتر از برکات این ماه جهت رسیدن به باطن روزه تاکید دارند و بیان داشته: شهر رمضان در حقيقت «شهرالله» است. اگر انسان در شهرالله، به لقاء الله نرسد، به باطن روزه نرسيده، بلکه روزه‌اي در سطح طبيعت گرفته است، پاداشي هم که به او مي‌ رسد در همان سطح خواهد بود.

ایشان در کتاب حکمت و عبادت خود به نقل از امام رضا علیه السلام بیان می دارند:

علي بن موسي (سلام‌ الله‌ عليه) از پدران گرامشان از علي(عليه‌ السلام) نقل فرموده که روزي رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) خطبه‌ اي ايراد کرده فرمودند: «أيّها الناس قد أقبل إليکم شهر الله»[1][1] ماه خدا به شما روي کرد. چون در اين ماه «صوم الله» مطرح است، و روزه مال خداست و اين ماه، ماه روزه است، ماه مبارک رمضان را «شهرالله» مي‌ نامند. چنان که ماه رجب «شهر ولايت» و ماه شعبان «شهر نبوّت و رسالت» است. از اين رو در دعا هاي ماه رجب از خداوند متعال توفيق عبادت در ماه مبارک رمضان را مسئلت مي‌ شود تا زمينهٴ آن از ماه رجب مهيّا و فراهم شود و تا انسان مقدماتي را طي نکند، نمي‌ تواند به عظمت ماه مبارک رمضان راه يابد.

در روايتي فرموده‌ اند: نگوييد رمضان آمد، رمضان رفت، بگوييد: ماه رمضان آمد و ماه رمضان رفت؛ زيرا رمضان اسمي از اسماي مبارک خداي سبحان است[2].[2] شهر رمضان در حقيقت «شهرالله» است. اگر انسان در شهرالله، به لقاء الله نرسد، به باطن روزه نرسيده، بلکه روزه‌ اي در سطح طبيعت گرفته است، پاداشي هم که به او مي‌ رسد در همان سطح خواهد بود.

فرمود: ماه خدا همراه با برکت، رحمت و مغفرت به شما روي کرده است: «بالبرَکَة و الرّحمة و المغفرة» مواظب باشيد به استقبالش برويد و آماده باشيد تا آن را درست درک کنيد.

«برکت» خير مستدام و ماندني است. گودال هايي که در بيابان آب در آن جمع مي‌ شود و مي‌ ماند، «برکه» مي‌ گويند. اين ماه همراه با برکت و رحمت و مغفرت است. رحمت و مغفرت تنها آمرزش از گناهان نيست؛ آن درجات عاليه را هم خداي سبحان رحمت مي‌ نامد. البته رحمت خاصه مخصوص مؤمنان است: ﴿إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِيبٌ مِنَ المُحْسِنِينَ﴾[3][3]. تحصيل اين نوع رحمت، در ماه مبارک رمضان آسان است.

در ادامه فرمود: «شهرٌ هو عند الله أفضل الشهور» اين ماه از ديگر ماه ها افضل و برتر است. وخدا فضيلت آن را تعيين فرموده است. همان‌ طور که انسان با تقوا و پرهيزکار پيش خدا گرامي‌ تر است، ماهي که برکت و رحمت و مغفرت آن بيشتر باشد برتر است.

ماه مبارک رمضان دو دستور دارد:

1ـ عمومي: که انسان تمام ماه مبارک رمضان را به عنوان يک واحد بداند و براي آن نيّت کند؛ يعني در شب اول ماه مبارک رمضان مي‌ تواند قصد کند که تا آخر ماه روزه بگيرد.

2ـ خصوصي که هر روز هم داراي تکليف مستقل و جدايي است. «وأيّامه أفضل الأيام و لياليه أفضل اللّيالي» تمام روز هاي ماه مبارک رمضان از تمام ایام سال افضل است و تمام شب هاي ماه مبارک رمضان، از تمام شب ها و ليالي سال برتر است. «و ساعاته أفضل الساعات» ساعات يعني چند لحظه؛ لحظات آن بهترين لحظه‌ هاست.

اين جمله که فرمود: شهرالله به شما رو کرده، مناسب با حديث شريف «الصّوم لي» است. اگر روزه مال خداست پس اين ماه هم ماه خدا و «شهرالله» است. و به همان نسبت تنها «الصّوم لي» نخواهد بود؛ دعا هاي سحر هم «لله» است؛ آن عبادت هاي ديگر هم «لله» است؛ چون اين شهر «شهرالله» است. اگر اين ماه، ماه خداست، تمام آنچه که در اين ماه انجام مي‌ گيرد، خواه دعا هاي شب و سحر، و خواه عبادات روز و روزه همه «لله» است.

ماه رمضان و تخلّق به اخلاق الهي

فرمود: «هو شهرٌ دُعيتم فيه إلي ضيافة الله» در اين ماه شما مهمان خدا هستيد. ميهمان بايد کاري کند که صاحب خانه مي‌ کند. روزه‌ دار، ميهمان خدايي است که «يُطعِمُ و لا يُطَعم»[4][4] اطعام مي کند ولي خود اطعام نمي‌ شود؛ پس او هم مي‌ تواند «يُطعِمُ و لا يُطَعم» باشد. اگر خداي سبحان مي‌ بخشد و نمي‌ گيرد، انسان هم بايستي در اين ماه خويي پيدا کند که بخشد و نگيرد؛ چون هيچ دستي بهتر از دست بخشنده و هيچ دستي هم بدتر از دست بگير نيست. خوي گدامنشي را خداوند نا پسند دارد و خوي بخشش را مي‌ پذيرد. اگر کسي تلاش و کوشش کرد که ديگران در کنار سفرهٴ او به بهشت بروند، دست او دست بخشنده است و اگر کسي تلاش کرد که به برکت ديگران به بهشت برود، او دست گيرنده دارد.

يکي از کلمات بلندي که قبل از رسول خدا (صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم) کسي نگفته است اين است که : «اليد العُليا خيرٌ من اليد السُفلي»[5].[5] دست بالايي بهتر از دست زيرين است؛ زيرا انساني که مي‌ بخشد دستش بالاست، وقتي مي‌ گيرد دستش پايين است.

در ضمن دعا هاي شب هاي ماه مبارک رمضان، داشتن چنين روحي بلند را به انسان توصيه مي‌ کنند که به خدا عرض کنيد: «خدايا تو که دينت را حفظ مي‌ کني و ممکن نيست دست از آن برداري، توفيق بده تا دين تو به دست من زنده شود» نه اينکه ديگران دين تو را زنده کنند و من کنار سفرهٴ دين بنشينم. بگذار، نماز و روزه به دست من و با خون من زنده شود که ديگران ميهمان من باشند؛ نه اينکه ديگران بجنگند و خون بدهند و دين را احيا کنند و من نماز بخوانم و روزه بگيرم. «واجعلني ممّن تنتصر به لدينک ولا تستبدل بي غيري»[6].[6]

خداي سبحان عده‌ اي را تهديد کرده مي‌ فرمايد: من از دينم حمايت مي‌ کنم و دست از آن بر نمي‌ دارم، شما توفيق اجراي اين فيض را نيافتي به دست ديگري انجام خواهم داد: ﴿إِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَکُمْ ثُمَّ لاَ يَکُونُوا أَمْثَالَکُم﴾[7].[7] چنين نيست که اگر ديگران در برابر اسلام صف بستند خداوند دست از اسلام بکشد به طور يقين خدا دينش را حفظ مي‌ کند. حال اگر حفظ دين با شما ممکن نشد، و خلوص را از دست داديد، شما را مي‌ برد و ديگران را جاي شما مي‌ آورد.

براساس اين تهديد و تعليم قرآن کريم است که فرموده‌ اند: در شب هاي ماه مبارک رمضان بگوييد: خدايا تو که دينت را حفظ مي‌ کني، اين توفيق را بده که دين تو به دست من حفظ و زنده شود. اين را دست بخشنده و همّت بلند مي‌ گويند.

در دعا هاي اين ماه صاحب‌ خانه را به ما معرفي کرده‌ اند که: «و هو يُطعِم و لا يُطعَم و يُجير و لا يُجار عليه»[8][8] يا: «يُهلک ملوکاً و يَستخلف آخرين»[9][9]. سپس به ما گفته‌ اند که شما ميهمان چنين خدايي هستيد.

ماه رمضان و کرامت طلبي

نيز فرمود: شما در اين ماه، کرامت بخواهيد؛ زيرا خداوند آبروي انسان کريم را نمي‌ ريزد و هميشه آن را حفظ مي‌ کند. کرامت وصف خاصّ فرشتگان است. فرشتگان، بندگان مکرّمند[10]،[10] شما هم در کنار سفرهٴ کرامت دعوت شده‌ ايد؛ سعي کنيد، کريم بشويد.

کرامت، يعني نزاهت از پستي و فرومايگي؛ همهٴ دستورات اسلام به انسان روح کرامت مي‌ بخشد چون از ناحيه خداي کريم آمده است. علي (عليه‌ السلام) مي‌ فرمايد: «من وجد ماءً و تراباً ثم افتقر فأبعده الله»[11][11] ملت يا فردي که آب و خاک به اندازه کافي داشته باشد و محتاج ديگران شود خدا او را دور کند! اين سخن دعوت به توليد و پرهيز از بيکاري است، حضرت، فرد يا گروه بيکار را نفرين مي‌ کند و به افراد، روحيه کرامت مي‌ بخشد.

باز در نهج‌ البلاغه به طور منطقي استدلال مي‌ کند که:

1ـ آيا خدا پيامبرش را گرامي داشته يا نه؟ عزيزترين بندگان نزد خدا پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و هيچ کرامت و عزّت و حرمتي نبود جزء آن که خداي سبحان به پيامبرش عنايت کرد.

2ـ زندگي پيامبر بسيار ساده بود و بارها ايشان گرسنه مي‌ خوابيدند، چه در شعب ابي طالب و چه در جاي ديگر؛ و اگر مالي از خديجه (سلام‌ الله‌ عليها) رسيد در راه تقويت اسلام هزينه شد و خود حضرت مصرف شخصي نکردند.

3ـ يا بايد مال و ثروت داشتن کمال و شرافت باشد پس بايد گفت خدا پيامبرش را تحقير کرده که به او ثروتي نبخشيده است و اين صحيح نيست. پس بدانيد خدا کسي را که با مال او را سرگرم کند اهانت کرده است[12]،[12] او را با مال سرگرم مي‌ کند که ديگر سراغ معارف نيايد.

اين تحليل با آنچه در سوره «فجر» آمده منافات ندارد چون در اين سوره مي‌ فرمايد: کسي که مال دارد خيال نکند کريم است و آن کس هم که ندارد تصور نکند حقير است، نفرمود کسي که مال دارد حقير نيست؛ و حاصل آنچه در نهج‌ البلاغه آمده اين است که: هر کس را خدا به مال سرگرم کند تمام عمرش به صرّافي مي‌ گذرد، او بداند که از عنايت خدا دور شده است.

کرامت، در محدوده اعتباريات دنيايي نيست، هر چه طعم دنيا مي‌ دهد نه تنها مايه کرامت نيست بلکه موجب دنائت است.

ظاهراً اين بيان از امام سجاد (عليه‌ السلام) است که فرمود: در قرآن وقتي سخن از علم و معرفت و توحيد باشد صاحبان اين نعمت ها را با فرشتگان ذکر مي‌ کند و آنگاه که سخن از خوردن و پوشيدن و... است صاحبان آن ها را با حيوانات مي‌ آورد مثلاً دربارهٴ گروه اول مي‌ فرمايد: ﴿شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ المَلاَئِکَةُ وَ أُولُوا العِلْمِ﴾[13][13] خدا به وحدانيت شهادت مي‌ دهد فرشتگان و علماي اهل توحيد نيز به وحدانيت شهادت مي‌ دهند. در اين جا علما و دانشمندان را در کنار فرشتگان ذکر کرده است.

اما وقتي سخن از ماديات است مي‌ فرمايد: ما دستور داديم آفتاب بتابد، باران ببارد تا باغ شما سرسبز و خرم گردد ﴿مَتَاعاً لَّکُمْ وَ لأَنْعَامِکُم﴾[14][14] براي شما و دام هاي شما! يا مي‌ فرمايد: ﴿کُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکُم﴾[15][15] خودتان بخوريد، دام هايتان را نيز بچرانيد!

اگر انسان بيش از مقداري که براي حفظ آبرو نياز است عمر خود را صرف دنيا کند ضرر کرده و براي او وبال است. اسلام از طرفي مي‌ گويد: دل به دنيا مبند و از طرفي ديگر مي‌ فرمايد: کريمانه زندگي کن، براي کرامت جامعه اسلامي توليد داشته باشد و براي سربلندي خود و جامعه اسلامي تلاش و کوشش کن، ديگران را نيز از دسترنج خود بر خوردار ساز.

علي (عليه‌ السلام) پس از آن که به زحمت کندوکاو کرد تا توانست قنات يا چاهي را به جريان بيندازد صيغهٴ وقف را جاري ساخت و فرمود: «هذه صدقة»[16].[16]

قبول عمل و پذيرش صالح

حضرت در ادامه خطبه شعبانيه مي‌ فرمايد: «أنفاسکم فيه تسبيح» نفس هاي شما در اين ماه خود تسبيح است، هر نفسي که مي‌ کشيد مثل آ ن است که گفته باشيد «سُبوح قُدوس».

«و نومکُم فيه عِبادة» خوابتان در اين ماه عبادت است. «و أعمالکم فيه مقبوله» کار هاي جزئي را که انجام مي‌ دهيد خدا قبول مي‌ کند. قبولي عمل مقدمه است براي اينکه خداوند خود انسان را قبول فرمايد. لذا در قرآن کريم دو نمونه تعبير دارد:

1ـ اينکه خداوند عمل عده‌ اي را قبول مي‌ کند.

2ـ خدا عده‌ اي را قبول مي‌ کند، نه اينکه فقط عمل آنان قبول شود. چون گروهي عمل صالح دارند و گروهي، خود صالح هستند. آنان که جزء ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾[17][17] هستند، يعني کار هاي خوب دارند، ولي هنوز به آن مقام نرسيدند که ذات و گوهرشان خوب بشود. احياناً ممکن است در معرض خطر باشند.

اما دستهٴ دوم، جزء «صالحين» هستند، مثل ابراهيم خليل (سلام‌ الله‌ عليه) که قرآن در شأن او مي‌ فرمايد: ﴿وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾[18][18] صالح يعني کسي که گوهر ذاتش شايسته شده است. اين ها را خدا قبول مي‌ کند.

تعبير قرآن دربارهٴ حضرت مريم (عليها‌ السلام) اين است. ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً﴾[19][19] خداوند کريم مريم را قبول کرد. نه اين که فقط عبادت ها و نماز و روزه‌ اش را قبول کند، چون نماز و روزهٴ ديگران را هم قبول مي‌ کند؛ بلکه گوهر ذات افراد کريم را خدا قبول مي‌ کند و قبولي عمل، طليعه‌ اي است براي اينکه انسان به جايي برسد، تا ذاتش مقبول چون ماه مبارک رمضان از عظمت خاصي برخوردار است، حضرت در ماه شعبان مي‌ فرمايد: خودتان را آماده کرده و از خدا بخواهيد تا ماه رمضان را با برکت و رحمت و مغفرتي که مي‌ آيد، ادراک کنيد:

«فاسألوا الله ربّکم بنيّاتٍ صادقةٍ و قلوبٍ طاهرةٍ أن يُوفّقکم لصيامه و تلاوة کتابه. فإنّ الشقيّ من حرم غفران الله عزّوجلّ في هذا الشهر العظيم. و اذکروا بجوعکم و عَطَشکم فيه جوع يوم القيامة و عطشه»[20][20] با نيّت ها و دل هايي پاک از خداوند طلب توفيق براي روزه و تلاوت قرآن نماييد. کسي که از مغفرت خداوند محروم بماند، در حقيقت شقاوتش کامل است. به ياد تشنگي و گرسنگي قيامت باشيد.

در بعضي از روايات فضيلت روزه، آمده است: «روزه بگيريد، تا گرسنه شويد و درد گرسنگان را بچشيد»[21][21]. اين به زبان ما سخن گفتن، و از قدم هاي اوليه است و گرنه چرا بايد بگذاريم کسي گرسنه باشد و خودمان هميشه سير باشيم؟ در قيامت عده‌ اي واقعاً گرسنه هستند، غذا مي‌ خورند ولي هرگز سير نمي‌ شوند، همان‌ طور که در دنيا هرگز سير نمي‌ شدند. چون حس آز و طمع تمام شدني نيست، در آخرت هم به صورت ﴿هَلْ مِن مَزِيدٍ﴾[22][22] ظهور مي‌ کند. فرمود: شما به فکر گرسنگي و تشنگي قيامت باشيد نه به فکر گرسنگي و تشنگي ديگران، آن را که بايد در قدم هاي اوليه تأمين کرد.

موقعيت شيطان در ماه رمضان

يکي از مشکلات در زندگي بشر، به ويژه مؤمنان، وسوسه‌ هاي شيطان است. در اين زمينه فرمود: «و الشياطين مغلولة» شيطان ها در اين ماه در زنجيرند و تنها پارس مي‌ کنند؛ اما کسي را نمي‌ گزند. شيطان موجودي است که به اذن خداي سبحان وسوسه مي‌ کند. وسوسهٴ شيطان نعمت و رحمت است؛ چون هر کسي به جايي رسيد، در اثر مبارزهٴ با وسوسه، در ميدان جهاد اکبر بود که پيروز شد. اگر وسوسه نباشد و راه براي گناه باز نباشد، راه اطاعت يک طرفه است و اطاعت ضروري مي‌ شود و اگر اطاعت ضروري شد ديگر جا براي ضرورت وحي و رسالت و تکليف و دين نخواهد بود. عالمي که در آن گناه نباشد، عالم دين و تکليف و امر و نهي و مانند آن نيست.

شيطان در حد وسوسه مأموريت دارد که پارس کند، آنکه آشناست به اين پارس اعتنا نمي‌ کند، راه را طي کرده و به مقصد مي‌ رسد. اما بيگانه بيراهه مي‌ رود و به دام شيطان مي‌ افتد. شيطان پارس را به گزيدن تبديل مي‌ کند و از آن به بعد مي‌ گزد. البته شيطان تحت ولايت خداي سبحان است؛ بدون اذن خدا کاري نمي‌ کند و در قيامت صريحاً مي‌ گويد: ﴿فَلاَ تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنفُسَکُم مَّا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَا أَنتمُ بِمُصْرِخِيَّ﴾[23][23] امروز نه من به داد شما مي‌ رسم نه شما به داد من مي‌ رسيد. من بر شما مسلط نبودم؛ فقط شما را دعوت کردم، خودتان آمديد. ﴿إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الحَقِّ وَ وَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُم﴾[24][24] خدا وعدهٴ حق داد و من وعدهٴ فريب. وعدهٴ حق را نپذيرفتيد و وعدهٴ آميخته به فريب من را پذيرفتيد؛ پس من سلطه‌ اي بر شما ندارم.

اگر کسي وعدهٴ الهي را عمداّ پشت سر گذاشت و به دنبال فريب شيطان رفت، خداي سبحان به او مهلت مي‌ دهد. اگر از اين مهلت استفاده نکرد، از آن به بعد شيطان را بر او مسلّط مي‌ کند. لذا به عنوان کيفر فرمود: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّيَاطِينَ عَلَي الکَافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَزّاً﴾[25][25] ما شيطان ها را بر کفار مسلط کرديم تا سخت آن ها را آزار دهند (و از سعادت ابد محرومشان سازند. در جاي ديگر فرمود: ﴿إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾[26][26] آن ها که مؤمن نيستند، تحت ولايت شيطانند. و خداي سبحان شيطان را مانند کلب مُعلّم (سگ دست‌ آموز) بر آن ها مسلط کرد. اين سگ تربيت شده در ماه مبارک رمضان بسته است. عملاً کاري نکنيد که باز شود. او فقط از دور پارس مي‌ کند، مبادا با دست خود زنجيرش را باز کنيد؛ که خداي سبحان او را بر شما مسلط کند.

در اينجا سؤالي است که اگر ملائکه گناه نمي‌ کنند، پس شيطان چگونه گناه کرد؟ جواب اين است که شيطان از جن است و در بين فرشتگان بود ولي فرشته نبود. قرآن کريم، درباره شيطان مي‌ فرمايد: ﴿کَانَ مِنَ الجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ﴾[27][27]. شيطان، خود به خداوند گفت: مرا از آتش خلق کردي، خدا هم او را تکذيب نکرد. و اصل اينکه جنّ از آتش خلق شده در قرآن کريم مورد تأييد است[28].[28]

فرشته معصيت نمي‌ کند. وجن، گاهي اطاعت دارد و گاهي عصيان. لذا فرمود: «والشياطينُ مغلولة فاسألوا ربّکم أن لا يُسلّطها عليکم». از خدا مسئلت کنيد تا شيطان را بر شما مسلّط نکند. اگر خدا بخواهد شيطان را مسلط کند او را به وسيله ابزار دروني و خاطرات نفساني بر ما مسلّط مي‌ کند. قواي نفساني ما را ابزار دست شيطان قرار مي‌ دهد

 [1]ـ اربعين شيخ بهايي، ص179، ح9.

[2]ـ تفسير نورالثقلين، ج1، ص166. در وجه تسميه رمضان ر.ک: مجمع البحرين، ج2، ص223، (رمض».

[3]ـ سورة اعراف، آية 56.

[4]ـ امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: هنگام غذا خوردن نام خدا را ببر، آنگاه که دست کشيدي بگو: «الحمد لله الذي يُطعِم ولا يُطعَم» (کافي، ج6، ص294)..

[5]ـ الکافي، ج4، ص11.

[6]ـ مفاتيح الجنان، اعمال شبهاي ماه رمضان، دعاي سيزدهم.

[7]ـ سورة محمد، آية 38.

[8]ـ بحارالانوار، ج63، ص381.

[9]ـ از فقرات دعاي افتتاح.

[10]ـ ﴿... بَلْ عِبَادٌ مُّکْرَمُونَ ٭ لاَ يَسْبِقُونَهُ بِالقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾ سورهٴ انبياء، آيات 26 و 27.

[11]ـ بحارالانوار، ج100، ص65.

[12]ـ نهج‌البلاغه، خطبهٴ 160.

[13]ـ سورة آل‌عمران، آية 18.

[14]ـ سورة نازعات، آية 33.

[15]ـ سورة طه، آية 54.

[16]ـ الکافي، ج7، ص49.

[17]ـ سورة بقره، آية 25.

[18]ـ سورة نحل، آية 122.

[19]ـ سورة آل‌عمران، آية 37.

[20]ـ اربعين شيخ بهايي، ص179، ح9.

[21]ـ ر . ک: من لا يحضره الفقيه، ج2، ص73.

[22]ـ سورة ق، آية 30.

[23]ـ سورة ابراهيم، آية 22.

[24]ـ همان.

[25]ـ سورة مريم، آية 83.

[26]ـ سورة اعراف، آية 27.

[27]ـ سورة کهف، آية 50.

[28]ـ ﴿وَالجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ﴾(سورهٴ حجر، آيهٴ 27) جمع جنّ «جنّه» است نه أجنّه. أجنّه جمع جنين است نه جن. ﴿وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِکُم﴾(سورهٴ نجم، آيهٴ 32)، يعني شما جنين هايي بوديد در شکم مادرانتان.