آموزه های راهبردی امام جواد(ع) از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

در سالروز شهادت جانسوز امام جواد(علیه السلام)، ضرورت واکاوی و  بازخوانی مهمترین آموزه های خلاقی، دینی، اجتماعی وسیاسی آن امام همام، با بهره گیری از اندیشه های ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) می تواند به عنوان منظومۀ فکری بی بدیل از آموزه های ناب شیعی در بسط و گسترش معارف اسلام اصیل مورد توجه قرار گیرد.

بدیهی است غفلت از تبیین آموزه های بی نظیر امام جواد(علیه السلام) از جمله نکات تأمّل برانگیز درمقولۀ سیره شناسی ائمۀ معصومین(علیهم السلام) به شمار می آید، حال با این اوصاف لزوم اهتمام ویژۀ همۀ بزرگان دینی و نیز مورخان بزرگ شیعی در تبیین هر چه بیشتر این مقوله به شدت احساس می شود، بنابراین با توجه به ضرورت الگوگیری از آموزه های آن حضرت ، دراین نگاشته سیرۀ عملی امام جواد(علیه السلام) با نگاه ژرف اندیشانۀ حضرت آیت الله مکارم شیرازی به مخاطبان ارائه می گردد:

اهتمام به قرآن؛ شاخصۀ کلیدی در اقتدار امت اسلامی

بی شک اجرای دقیق کلام الهی در جوامع اسلامی و اجتناب از اکتفاء به برخی ظواهر اسلامی به نوبۀ خود می تواند موجبات اقتدار واقعی امت اسلامی را فراهم سازد، از این رو حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تبیین روایتی مهم و کلیدی در این زمینه از امام جواد(علیه السلام) اینگونه گفتند: بسيار مناسب است روايت جالبى را از امام‏ جواد (عليه السلام) ذكر كنم، تا روشن شود چطور در اثر عدم توجه به قرآن، خداوند قرآن و علاقه به آن را از ملتى مى‏ گيرد، و دشمنان را بر سر آنها مسلّط مى ‏گرداند.

حضرت مى‏ فرمايند:«وَ كُلُّ امَّة قَد رَفَعَ الله عنهم علمَ الكتابِ حين نَبَذوه و ولّاهم عَدُوّهم حين تَوَلّوه و كان نَبْذُهم الكتاب انْ اقاموا حروفَه و حَرّفوا حدودهَ فهم يَرونُه و لا يرعَونه و الجهّال يُعْجِبُهم حفظُهم للرواية و العلماء يحزُنُهم تركُهُم للرعاية»[1].

«هر امّتى كه خداوند علم قرآن را از آنها برداشت وقتى بود كه خود قرآن را ترك كردند و هر امّتى كه خداوند بر آنها دشمنانشان را مسلّط كرد وقتى بود كه خود زير سلطه دشمن رفتن را قبول كردند، و ترك كردن و كنار گذاشتن آنها قرآن را به اين صورت بود كه حروف و كلمات و الفاظ قرآن را حفظ مى‏ كردند، ولى حدود و احكام آن را تحريف مى‏ كردند، روايت قرآن مى‏كردند، ولى مراعات آن نمى‏ كردند، نادانان حفظ قرآن را براى روايت كردن آن ترجيح مى‏دادند و علماء از اينكه ترك رعايت قرآن مى‏شود محزون و غمگين مى ‏شدند».

تحریف امامت با چاشنی ظاهرگرایی اسلامی

معظّم له در تشریح روایت امام جواد(علیه السلام) بیان می کنند؛ با توجه به اين روايت، حركت قهقرائى امّت اسلامى و به عقب برگشتن آنها كاملا روشن مى‏شود و چقدر دقيق منطبق بر اين زمان مى‏شود، كه مى‏بينيم در كشورهائى مثل عربستان و مصر... حفظ الفاظ قرآن بسيار مورد توجه است، به طورى كه بچه ‏هاى كوچك مبادرت به حفظ قرآن مى‏ كنند، در حالى كه احكام آن مراعات نمى‏ شود، و در كنار اين عدم رعايت، علماى راستين محزونند، و خون دل مى‏ خورند، با چشمى گريان و دلى پرخون نظاره‏گر اين اوضاع هستند، و كارى از دست آنها ساخته نيست، آنقدر كه به صورت زيبا و تجويد قرآن توجه مى‏شود، به‏ تفسير و بيان احكام توجه نمى‏شود، و اين نقشه‏ اى بود كه بعد از به انحراف كشيدن خط امامت بعد از پيامبر (صلى الله عليه وآله) كشيده شد، و تا به حال ادامه دارد، اين سياست شومى بود كه بعد از پيامبر ريخته شد كه قرآن خوانده شود ولى تفسير نشود. به اميد روزى كه به هوش آئيم و براى رفع همه دردها و خصوصاً درد و تفرقه و نفاق به سراغ قرآن رويم، كه آن ريسمان محكمى است كه مأمور چنگ زدن به آنيم. (واعتصموا بحبل الله جميعاً و لا تفرقوا).[2]،[3]

نعمت ازدواج؛ راهبرد کلیدی در مقابله با آسیب های اجتماعی

در عصر و زمانه ای به سر می بریم که شیوع بی حد و حصر آسیب های اجتماعی حیات مطلوب جوامع بشری را با مخاطرات و چالش های جدی مواجه ساخته است، لیکن راهبرد کلیدی امام جواد (علیه السلام) در این زمینه می تواند به عنوان منشور جامع رویکرد سیاست گذاران مسائل اجتماعی کشور در ترویج ازدواج آسان و اهتمام به تشکیل نهاد خانواده مورد توجه قرار گیرد.

لذا این مرجع تقلید در وهلۀ نخست در تشریح کامل این روایت و با ارائۀ راهبردهای عملی درمقابله با آسیب های اجتماعی  بیان داشتند: از نظر عملى راه‏هاى مختلفى براى درمان‏ «شهوت پرستى» وجود دارد از جمله:

1- يكى از بهترين راه‏هاى عملى براى نجات از گرداب شهوت، اشباع صحيح اميال‏و خواست‏هاى جنسى است؛ زيرا اگر خواست‏ها و اميالى كه در درون انسان وجود دارند از راه‏هاى صحيح، اشباع گردند، ديگر زيانبار و مخرّب نخواهند بود؛ به تعبير ديگر، اين خواست‏ها را نمى‏توان و نبايد سركوب كرد، بلكه بايد از آنها در كانال‏هاى صحيح و سازنده استفاده كرد؛ در غير اين صورت ممكن است تبديل به سيلاب ويرانگرى شود كه حرث و نسل انسان را با خود خواهد برد.[4]

به همين دليل، اسلام نه تنها تفريحات سالم و بهره‏گيرى معتدل از خواست‏هاى درونى را مجاز شمرده، بلكه نسبت به آن تشويق نيز نموده است. خطبه معروفى كه از امام‏ جواد عليه السلام در مورد عقد همسرش نقل شده است، شاهد گوياى اين مدعاست. آن حضرت در اين خطبه مى‏فرمايند: «امّا بَعْدُ فَقَدْ كَانَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ عَلَى الْانَامِ انْ اغْناهُم بِالْحَلالِ عَنِ الْحَرامِ[5]‏؛ يكى از نعمت‏هاى الهى بر بندگان اين است كه آنها را به وسيله حلال از حرام بى‏نياز ساخته است».[6]

لذا با  تأمل در این آموزه مهم از امام جواد(علیه السلام) می توان به دیگر نکات و شاخصه های کلیدی در کاهش آسیب های اجتماعی رهنمون گردید که از منظر معظم له  علاوه بر راهبرد نخست، می توان به راهبردهای مذکور نیز دست یافت.

2- يكى ديگر از راه‏هاى نجات از شهوت پرستى، برنامه ريزى دقيق براى برنامه‏هاى زندگى است؛ زيرا، هرگاه انسان، براى تمام اوقات خود برنامه داشته باشد (هر چند برنامه او در پاره‏اى از موارد جنبه تفريحى و ورزشى داشته باشد)، ديگر مجالى براى كشيده شدن به آلودگى‏هاى شهوانى باقى نمى‏ ماند.

3- برچيدن عوامل آلودگى نيز يكى از راه‏هاى درمان و يا پيشگيرى است؛ زيرا امكان آلودگى به شهوات در محيط­هاى آلوده فراوان است؛ يعنى، اگر محيط، آلوده شهوت شود و اسباب آن در دسترس همه قرار گيرد و آزادى نسبى نيز وجود داشته باشد، نجات از آلودگى، مخصوصاً براى قشر جوان يا كسانى كه در سطح پايينى از «معرفت» دينى قرار دارند، بسيار دشوار خواهد شد.[7]، [8]

4- احياى شخصيت معنوى و انسانى افراد جامعه نيز، از راه‏هاى مهم درمان يا پيشگيرى از آلودگى‏هاى شهوانى است؛ زيرا انسان، هنگامى كه از ارزش وجود و شخصيت خود، آگاه شود و دريابد كه او عصاره جهان آفرينش و گل سرسبد جهان خلقت و خليفه خدا در روى زمين است؛ به اين سادگى خود را به شهوات نمى‏ فروشد.
آخرين نكته‏ اين است كه نه تنها در مسئله مبارزه با شهوات، بلكه در تمام موارد مبارزه با مفاسد اخلاقى، بايد به مسئله مبارزه عملى اهمّيّت داد؛ به اين معنى كه هر قدر انسان با خلق و خوى بد به مبارزه برخيزد و در جهت مخالف آن حركت كند، آن خلق و خوها كم رنگ و ضعيف مى‏شود و اين مبارزه از صورت فعلى به صورت حالت و از صورت حالت به صورت عادت و از صورت عادت به صورت ملكه در مى‏آيد و خلق و خوى ثانوى در جهت مقابل شكل مى‏گيرد؛ مثلًا، اگر انسان بخيل بذل و بخشش را تكرار كند، آتش بخل به تدريج در درون او فروكش كرده و خاموش مى‏ شود.
اگر شهوت پرستان نيز در برابر طغيان شهوات، مقاومت و ايستادگى نمايند، طغيان شهوت فرو نشسته و روح عفّت جايگزين آن مى‏ شود.[9]

انتظار عملی در ظهور؛ شاخصۀ کلیدی در فرجام شناسی

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تشریح یکی دیگر از مهمترین فرمایشات نورانی امام جواد(علیه السلام) در مقولۀ انتظار فرج و تقدم انتظار عملی بر انتظار قلبی و لفظی و ارتباط آن با مولّفۀ تحقق عدالت گفتند:
انتظار عملی بسیار مهم است، انتظار قلبی و لفظی آسان است و غالباً هم انجام می شود. کسی که چنین انتظاری دارد باید هم آماده بشود و هم آماده بکند. باید از نظر روحیات، ایمان، اعمال، عقیده و هم دیگران را آماده کند.[10]

معظّم له در تفسیر تئوری انتظار و مقولۀ فرجام شناسی در آموزۀ امام جواد(ع) فرمودند:‌ حدیثی از امام جواد (علیه السلام) در مورد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که از عبدالعظیم حسنی نقل شده به این شرح است: «قال: دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْقَائِمِ أَ هُوَ الْمَهْدِيُّ أَوْ غَيْرُهُ فَابْتَدَأَنِي فَقَالَ لِي يَا أَبَا الْقَاسِمِ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَجِبُ أَنْ يُنْتَظَرَ فِي غَيْبَتِهِ وَ يُطَاعَ فِي ظُهُورِهِ وَ هُوَ الثَّالِثُ مِنْ وُلْدِي وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً ص بِالنُّبُوَّةِ وَ خَصَّنَا بِالْإِمَامَةِ إِنَّهُ لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَخْرُجَ فِيهِ فَيَمْلَأَ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيُصْلِحُ لَهُ أَمْرَهُ فِي لَيْلَةٍ كَمَا أَصْلَحَ أَمْرَ كَلِيمِهِ مُوسَى ع إِذْ ذَهَبَ لِيَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً فَرَجَعَ وَ هُوَ رَسُولٌ نَبِيٌّ».[11]

عبدالعظیم حسنی می گوید که من وارد بر امام جواد (علیه السلام) شدم و قصد داشتم از حضرت بپرسم که آیا قیام کننده حضرت مهدی علیه السلام است و یا کس دیگری می باشد. پیش از اینکه سوال کنم ایشان پاسخ دادند که حضرت مهدی علیه السلام هستند که قیام می فرمایند. حضرت در ادامه حدیث می فرماید: واجب است تا در غیبت او انتظارش را بکشند و در حضورش اطاعتش نمایند. او نسل سوم من است.

انتظار فرج؛ بافضیلت ترین  اعمال در آموزه های شیعی

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تبیین مهمترین فراز این روایت مهم و کلیدی در مسألۀ انتظار بیان داشتند: امام جواد(ع) در ادامه فرمودند؛ که قسم به خدایی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) را به نبوّت و ما را به امامت مبعوث کرده است، اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خداوند آن روز را چنان طول خواهد داد که تا مهدی از پشت پرده غیبت بیرون گردد، و زمین را از عدل و داد پر نماید همان طور که از جور و ستم پر شده باشد. خداوند نمی گذارد تا دنیا پایان پیدا کند و عدالت در آن محقق نشود. امام  جوادعلیه السلام در ادامه حدیث می فرماید؛  خداوند یک شبه کار ظهورش را درست می کند. خداوند وقتی اراده کرد لازم نیست تا مقدمه چینی کند. همانطور که کار موسی (علیه السلام) را یک شبه درست کرد. حضرت موسی(علیه السلام) رفت آتشی بیاورد و در همان یک ساعت و یک شب به مقام نبوت رسید.[12]

این مرجع تقلید با اذعان به این فراز کلیدی و بنیادین در کلام نورانی امام جواد(علیه السلام)، اهمیت انتظار در جامعه اسلامی را را به نحو اعم و نیز ضرورت بسط و گسترش انتظار عملی امر ظهور را به نحو اخص، از جمله مهمترین وظایف و رسالت های شیعیان راستین ائمۀ معصومین(علیهم السلام) برشمردند وگفتند:  جمله آخری که امام جواد علیه السلام به عبدالعظیم حسنی گفت این بوده است که « أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِيعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ»[13]، بالاترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است. انتظار فرج به سه گونه انتظار قلبی، لفظی و عملی است. مرحله اول این است که ما در دل منتظر آن حضرتیم و از نیامدنشان بی قراریم.
انتظار لفظی این است که دعا برای ظهور آن حضرت بکنیم، ولی انتظار عملی آن آمادگی خارجی نسبت به آمدن آن حضرت است. انتظار عملی بسیار مهم است، انتظار قلبی و لفظی آسان است و غالبا هم انجام می شود. کسی که چنین انتظاری دارد باید هم آماده بشود و هم آماده بکند. باید از نظر روحیات، ایمان، اعمال، عقیده و هم دیگران را آماده کند. بالاترین اعمال شیعه انتظار عملی است.[14]

آثار و برکات مبارزه با هوی نفس

تقواورزی و مبارزه با هوی نفس از جمله آموزه هایی است که در سیرۀ دینی امام جواد(علیه السلام) از برجستگی خاص برخوردار می باشد، از این رو حضرت آیت الله مکارم شیرازی با تبیین این شاخصۀ مهم و کلیدی در آموزهای آن حضرت می فرماید؛ مرحوم علامه مجلسی ازامام جواد (علیه السلام) نقل می‌کند: قَالَ لِلْجَوَادِ (علیه السلام) رَجُلٌ أَوْصِنِی قَالَ وَ تَقْبَلُ قَالَ نَعَمْ قَالَ تَوَسَّدِ الصَّبْرَ وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ وَ ارْفَضِ الشَّهَوَاتِ وَ خَالِفِ الْهَوَى وَ اعْلَمْ أَنَّکَ لَنْ تَخْلُوَ مِنْ عَیْنِ اللَّهِ فَانْظُرْ کَیْفَ تَکُون؛[15] مردی به حضرت جواد علیه السلام عرض کرد: مرا سفارشی بفرمایید. امام علیه السلام فرمود: می‌پذیری؟ گفت: آری. فرمود: تکیه بر صبر کن و به فقرا در آویز و شهوات را رها کن و مخالفت با هوای نفس نما و بدان که تو از دید خداوند مخفی نیستی، دقت کن چگونه باید باشی.
صبر بر اطاعت و معصیت؛ مولفه ای منبعث از مبارزه با نفس
معظم له در ترسیم آثار و برکات  مبارزه با هوی نفس به مولّفه مهم اخلاقی صبر اشاره نموده و فرمودند: بدیهی است سعادت دنیا و آخرت در این چند جمله امام جواد (علیه السلام) مشاهده می‌شود. صبر بر اطاعت یعنی مشکلات اطاعت را تحمل کردن و صبر معصیت یعنی مشکلات ترک معصیت را بر خود هموار کردن و صبر بر مصیبت یعنی در برابر مشکلات زانو نزدن و جزع نکردن. زندگی همواره توأم با مشکلات است و امکان ندارد از مشکلات جدا باشد.[16]

تقوا ورزی؛ عامل کلیدی در حصول سعادت دنیوی و اخروی

معظّم له در تشریح فراز دوم این روایت فرمودند: بخش دیگری  از فرمایشات امام جواد(علیه السلام) به مسئله فقر اختصاص دارد که در اینجا به معنای زندگی ساده و نهی از تشریفات است. زندگی ساده یعنی همه جوانب انسان از مسافرت گرفته تا عقد و عروسی، خانه، وسایل منزل و ... ساده و به دور از تجملات باشد.

 مفسر بزرگ قرآن کریم و در تشریح نقش تقواورزی در تحقق سعادت دنیوی و اخروی انسان ها در این فراز نورانی از امام جواد(علیه السلام) فرمودند: امام(علیه السلام) سپس به مساله شهوت و هوای نفس می‌پردازد که انسان باید شهوات را رها کند چرا که تابعین شهوات در حقیقت بازیچه دست شیطان هستند و سرنوشتی تباه شده خواهند داشت. اما در مقابل مخالفت با هوای نفس انسان را از لشگر شیطان بیرون می‌آورد و باعث سعادت در زندگی مادی و اخروی می‌شود. علاوه بر این قرآن کریم نیز در سوره نازعات راه بهشت را راه ترک هوی نفس و مخالفت با آن عنوان می‌کند: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى.‏ فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى؛[17] و اما آن­کس که ازمقام پروردگارش بیمناک بوده و نفس خود را از تمایلات باز داشته همانا بهشت جایگاه اوست».[18]

سخن آخر

گرچه امام جواد (علیه السلام) در سن 25 سالگی و به دست همسرش به شهادت رسید، لیکن آن حضرت با وجود سن کم پاسخ مسائل را بسیار روشن مطرح می‌کردند،[19] به نحوی که حتی علمای اهل سنت نیز بر سرآمدی علم و تقوا ووجود ویژگی های بی نظیردینی، علمی و معرفتی آن حضرت در اسناد تاریخی خود تأکید و تصریح نمودند، در تشریح این مدعا باید گفت  امام‏ جواد عليه السلام توانست در فرصت كوتاه عمر خويش (بيست و پنج سال)، تا آنجا كه حاكمان وقت اجازه مى‏دادند، به ترويج مكتب اهل بيت بپردازد و از جمله، گاه مشكلات فقهى خلفا را مى‏گشود و گاه در مناظرات، مسائل مهم فقهى را حل مى‏كرد.[20] دانشمندان بزرگى از اهل سنّت درباره عظمت علمى و وجودى آن حضرت سخن گفته‏اند. از جمله ابن حجر هيتمى مى‏نويسد: «مأمون او را به دامادى خود انتخاب كرد؛ زيرا با وجود سن كم، از نظر علم و آگاهى و حلم، بر همه دانشمندان برترى داشت».[21]سبط بن جوزى مى‏گويد: «او در علم و تقوا و زهد و بخشش بر روش پدرش بود».[22]،[23]
لذا رسالت شیعیان و پیروان آن حضرت در اهتمام ویژه به تبیین و ترویج سیرۀ علمی و عملی  آن حضرت دو چندان می گردد، از این رو  باید از این امام همام همواره بهره گرفته و تلاش کنیم تا همواره در راستای توجه به منویات ایشان بکوشیم.[24]

___________________________________________________________________

منبع
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه)

___________________________________________________________________

پی نوشت
[1] بحارالانوار، جلد 78، صفحه 358، چاپ قديم( در مواعظ امام جواد( عليه السلام))؛ فروع كافى، جلد 8، صفحه 53؛ ميزان الحكمة، ج 8، صفحه 85.
[2] سوره آل عمران، آيه 103.
[3] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج‏1 ؛ ص482.
[4] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص301.
[5] بحارالانوار، جلد 50، صفحه 76.
[6] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص302.
[7] اخلاق در قرآن، ج‏2، ص: 302.
[8] اخلاق در قرآن، ج‏2، ص: 303.
[9] همان.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم، 10/2/1394.
[11] بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۵۱، ص ۱۵۶، كمال الدين و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج ‏۲، ص ۳۷۷؛ كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثني عشر، على بن محمد خزاز قمى‏، ص ۲۸۰.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم، 10/2/1394.
[13] بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۵۱، ص ۱۵۶، كمال الدين و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج ‏۲، ص ۳۷۷؛ كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثني عشر، على بن محمد خزاز قمى‏، ص ۲۸۰.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم، 10/2/1394.
[15] بحارالانوار، جلد 75 ، صفحه 358.
[16] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 2/7/1393.
[17] سورۀ نازعات، آیۀ 41-40.
[18] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه،مسجد اعظم قم، 2/7/1393.
[19] همان.
[20] براى آگاهى از مناظرات امام جواد با يحيى بن اكثم، دانشمند معروف زمان مأمون عبّاسى، ر. ك: بحار الأنوار، ج 50، ص 78- 75. همچنين فتواى آن حضرت درباره كيفيّت قطع دست سارق، در مجلس معتصم عبّاسى و در حضور فقهاى آن زمان، دليل روشنى از دانش فقهى آن امام است.( ر. ك: وسائل الشيعة، ج 18، ص 490، ابواب حدّ السرقه).
[21]  الصواعق المحرقه، ص 205.
[22] تذكرة الخواص، ص 359.
[23] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏1 ؛ ص104.
[24] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 9/2/1394.