افسر سلحشور - 1

طلیعه
حماسه آفرینان تاریخ اسلام، خصوصاً تاریخ تشیع، هرکدام برای پیشرفت دین تلاش کرده و گامی در این راه برداشته و سهمی به خود اختصاص داده اند. در این میان، درخشش بیشتری پیدا کرده اند. از جمله این قهرمانان و حماسه سازان، ابراهیم بن مالک اشتر است که به اقرار همه، سهم بزرگی در گرفتن انتقام خون اهل بیت دارد. در این مقاله، سعی براین است که تا حدّ امکان، او را برای شیفتگان امام حسین علیه السلام معرفی کنیم.
تولد
از سال تولد او اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما به استناد این که ابراهیم در جنگ صفین نوجوان بوده، معلوم می شود که او بین سال های 15 تا 21 ق. به دنیا آمده است.
قبیله
او از قبیله نخع که تیره ای از قبیله مذحج است، می باشد. قبیله مذحج، یکی از بزرگ ترین و مشهورترین قبائل یمن است. این قبیله در مقابل دشمن شدیدتر از همه قبائل مبارزه می کرد. آن ها بعد از شهادت حضرت علی علیه السلام در کوفه ساکن شدند.1
نام پنج تن در زمره فرزندان ابراهیم به چشم می خورد: «نعمان»، «مالک»2، «محمد»3، «قاسم»4 و «خولان»5.
مردم بیشتر او را «ابونعمان» می خواندند و به این کنیه شهرت داشت.6 از میان پسرانش، محمد و قاسم از راویان حدیث بوده اند و با واسطه، روایاتی از اهل بیت علیهم السلام راجع به ظهور امام مهدی(عجّ) و ولایت امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل کرده اند. نسبت «ورّام» عالم بزرگ شیعه و صاحب مجموعه ورّام، از طریق خولان به ابراهیم و مالک اشتر می رسد.
ابراهیم که در دامان مالک اشتر رشد کرده و فنون نظامی را از افسر رشید ولایت آموخته بود، همراه پدرش در جنگ صفین شرکت جست و رشادت های زیادی از خود نشان داد. یک صحنه از رشادت های او چنین پدید آمد که:
پدرش مالک اشتر، در مقابل عمروبن عاص قرار گرفت و نیزه ای به طرف او انداخت. او از صحنه گریخت. جوانی از جوانان قبیله حمیره که در سپاه معاویه بود، صحنه را دید و پرچم را از عمروبن عاص گرفت و گفت: اکنون هنگام نبرد جوانی چون من است. و شروع به رجز خواندن کرد. مالک اشتر، دست فرزندش ابراهیم را گرفت و گفت:
به میدان نبرد برو؛ زیرا او جوانی نوسال است و تو نیز چون او جوانی نوسال هستی.
ابراهیم به میدان رفت و رجزی زیبا سرداد و حمله ای سخت کرد. بعد از مدتی نبرد، طرف مقابلش را به هلاکت رساند. و بدین ترتیب مراتب عشقش را به مقام شامخ ولایت نشان داد.
نصربن مزاحم، نویسنده کتاب «وقعة الصفّین» می نویسد:
ابراهیم در جنگ صفّین با وجود این که نوجوانی بیش نبود، درکنار امیرمؤمنان و پدرش مالک، رشادت ها از خود نشان داد.7
همراهی با مختار
از زندگی ابراهیم تا هنگامی که مقدمات قیام مختار فراهم شد، اطلاعی در دست نیست. از آن جایی که او محبّ اهل بیت و یکی از شیعیان شناخته شده بود، احتمالاً در زمان قیام امام حسین علیه السلام در زندان به سر می برده یا شاید جای دیگری بوده است. به هر حال، تا زمان قیام مختار خبری از او در دست نیست.
وقتی مختار، نمایندگی خود را از طرف محمد حنفیّه اعلام کرد و مقدمات قیام فراهم آمد، نزدیکان مختار به او گفتند: حال که همه چیز مهیا گشته، اگر مردی چون ابراهیم در میان ما باشد، امید به پیروزی ما یقیناً بیشتر خواهد بود؛ زیرا او جوانی دلیر، شریف و آینده نگر است و علاوه بر اینها، قبیله اش نیز طرفدار او هستند.
مختار این رأی را پسندید و گفت: به دیدار او بروید و بگویید: هدف ما جز خونخواهی امام حسین علیه السلام واهل بیت او نیست و از طرف اهل بیت نیز اجازه داریم.
عامر شعبی می گوید:
من و پدرم گروه منتخب مختار، به دیدار ابراهیم رفتیم. یزید بن انس پس از دعوت ابراهیم برای همراهی با قیام، گفت: این مسأله مهمی است؛ اگر بپذیرید، به خیر و منفعت شماست و اگر نپذیرید، ما با شما اتمام حجّت کردیم و از شما می خواهیم که این مسأله را جایی مطرح نکنید و مخفی نگه دارید. ابراهیم گفت:
فردی چون من ازجاسوسی خبرچینان باکی ندارد. من از افراد حکومت نیستم که به خاطر حفظ مقامم از جاسوسی واهمه ای داشته باشم. دشمن هم عددی نیست؛ عده ای افراد سبک مغزند که همّتشان نیز پست و بی ارزش است؛ لذا ترس از آنان، معنا ندارد.
در کلام ابراهیم نکته ای بسیار مهم دیده می شود و آن، این که: ابراهیم چون مقامی ندارد که وابسته به آن باشد و بخواهد آن را حفظ کند؛ لذا از جاسوسی واهمه ندارد و به ما این درس را می آموزد که اوّلاً مقام پرست نباشید تا به خاطر حفظ آن، ذلیل شوید. ثانیاً اگر مقامی هم دارید، درعین حال، مستقل باشید و به آن وابستگی پیدا نکنید.
نکته دیگر در کلام ابراهیم این است که دشمن دو ضعف عمده دارد:
الف ـ سبک مغز است و معمولاً منافع زودرس و موقت را در نظر می گیرد و در آن راه، تلاش می کند که این کار آنان عین سبک مغزی است.
ب ـ همّتشان پست و بی ارزش است؛ چون در طرز تفکر آنان فقط دنیا و شهرت و پول مهم است؛ لذا همّتشان را نیز در همین راه صرف می کنند و کسی که از خود گذشته نباشد و برای خدا به میدان نبرد نیاید، زود از میدان بیرون خواهد رفت و انگیزه کافی و قوی برای دفاع و مقابله نخواهد داشت.
در ادامه، یزید بن انس گفت: ما هدفمان اجرای حکم خدا و رعایت سنّت پیامبر و خونخواهی از مظلومان کربلاست.
احمر بن شمیط نیز گفت: من خیر خواه شما هستم. خدا پدرت را بیامرزد که مرد بزرگی بود. تو نیز اگر طرفدار حق باشی، همان جایگاه را در دل ها خواهی داشت.
ابراهیم در پاسخ گفت: من حاضر به همکاری هستم؛ به شرط آن که من فرمانده باشم.
گفتند: البته تو لیاقت و شایستگی این مقام را داری؛ اما مختار نماینده محمد حنفیه است و از جانب او اذن دارد.
ابراهیم بعد از شنیدن این سخنان، سکوت کرد. پیام رسانان، به محضر مختار برگشتند و گزارش دیدار خود را ارائه دادند.8
عامر شعبی می گوید:
بعد از سه روز از این واقعه، مختار، ده نفر از یارانش را ـ که من و پدرم نیز با آنان بودیم ـ طلبید و دستور حرکت داد و مقصد را مشخص نکرد. در بین راه، نامه ای به من داد و گفت: پیش خود نگه دار. سرانجام به منزل ابراهیم رفتیم. در آن دیدار، مختار به ابراهیم گفت: من از طرف محمد حنفیّه مأمور این کار هستم و از جانب او برای تو نیز نامه ای دارم. سپس رو به من کرد و گفت: نامه را به ابراهیم بده. من نیز چنین کردم. او نامه را باز کرد و خواند. متن نامه چنین بود:
«مِن محمد المهدی الی ابراهیم بن مالک الاشتر انّی قد بعثت الیکم...؛ از محمد (مهدی) به ابراهیم بن مالک الاشتر، همانا وزیر و امین خودم را به سوی شما برانگیختم و به او دستور دادم تا به خونخواهی اهل بیتم برخیزد. پس تو و قبیله ات با او باش که اگر چنین کنی، تو را به فرماندهی کلّ سپاه انتخاب می کنم و از کوفه تا دورترین نقطه، هرجا که به تصرّف ما در آید، تو را بر آن جا حاکم خواهیم کرد.»
ابراهیم پس از قرائت نامه، گفت: پیش از این، محمد حنفیّه که به من نامه می نوشت، چیزی براسمش اضافه نمی کرد! (یعنی ادعای مهدویت نداشت)، مختار که دید ابراهیم مردّد شده است، گفت: شرایط آن زمان با شرایط این زمان فرق می کند. ابراهیم سؤال کرد: آیا کسی از حاضرین، این نامه را تأیید می کند؟ همه جز، من (شعبی) و پدرم، نامه را تأیید کردند. ابراهیم که اطمینان و آرامش خاطر یافته بود، از جای برخاست و مختار را به جای خود نشاند و با او بیعت کرد.
هنگامی که مهمانان قصد رفتن کردند، او نیز تا منزل مختار آمد و همراهی شان کرد. سپس به من (شعبی) گفت: با من بیا. من با او تا خانه اش رفتم. او از من سؤال کرد: تو چرا گواهی ندادی؟ گفتم: آنها که شهادت دادند، همه از بزرگان هستند و یقیناً راست می گویند.9
شعبی می گوید: اگرچه به ابراهیم چنان گفتم، اما خودم مردّد بودم تا این که پس از تحقیق فراوان، از «ابوعزّه کیسان» ـ یکی از گواهان صحّت نامه فهمیدم ـ گواهان نیز به خاطر اعتمادی که به مختار داشتند، شهادت داده اند.10
قدر مسلم این است که محمد حنفیّه شخصی نبوده است که ادّعائی داشته باشد، یا خودش را از ائمه بالاتر بداند؛ بلکه تاریخ کاملاً نشان می دهد که او هیچ گونه ادعائی نداشته، تا چه رسد به ادّعای مهدویت. لذا نمی شود این نامه را از این باب توجیه کرد.
اما از آن جا که قیام مختار از نظر اکثر علمای اهل سنّت، روی اغراض دنیایی بوده است، ممکن است این قطعه تاریخی را جعل کرده باشند تا بیش از پیش بتوانند قیام او را زیر سؤال ببرند. احتمال دیگری هم وجود دارد و آن، این است که مختار به خاطر جذب ابراهیم به این قیام سرنوشت ساز ـ که هدفش نیز جز رضای خدا نبوده ـ این کار را کرده باشد؛ که در این فرض سکوت ابراهیم جای نقد و اعتراض دارد.11
پس از بیعت ابراهیم با مختار، رفت و آمدهای ابراهیم به خانه مختار آغاز شد.
بررسی نقشه قیام
ابراهیم و یارانش که حدوداً صد مرد جنگی می شدند، هرشب، به خانه مختار می رفتند و در مورد قیام، برنامه ریزی می کردند. بعد از بررسی قرار شد شب پنج شنبه 14 ربیع الاول سال 66 ق. قیام آغاز شود.12 ابراهیم همچنین در زیر زمین منزل مختار فنون نظامی را به افرادی که آشنا به این فنون نبودند، می آموخت.13
در این گیرودار، ابن مطیع، که از جانب عبدالله بن زبیر به فرمانداری کوفه منصوب شده بود، مشکوک شد. و وقتی علائم وقوع قیام را دید، روز دوشنبه 12 ربیع الاول اعلام حکومت نظامی کرد.
غروب همان روز بود که طبق معمول، ابراهیم بر مأذنه رفت و اذان گفت و نماز به امامت ابراهیم اقامه شد. بعد از نماز، مثل هر شب، به طرف منزل مختار حرکت کردند.
ایاس بن مضارب، رئیس شهربانی کوفه، شهر را زیر نظر داشت. رفت و آمدها را کنترل می کرد.
حمید بن مسلم می گوید: ما در حالی به طرف خانه مختار، حرکت کردیم که یک صد مرد جنگی بودیم و همه مسلح و زیر قبای خود، زره داشتیم و شمشیر حمل می کردیم. من به ابراهیم پیشنهاد کردم که اگر از خانه خالد بن عرطفه و از محله نخیله تا خانه مختار برویم، امن تر خواهد بود.
ابراهیم با قاطعیت جواب داد: به خدا قسم! ازکنار دارالعماره و از میان بازار می گذرم تا دشمن را مرعوب کنم و به آن ها بفهمانم که آنان را چیزی به حساب نمی آوریم.
سپس راه باب الفیل را پیش گرفت، و وقتی به خانه عمروبن حریث رسیدیم، ناگهان، ایاس بن مضارب، رئیس پلیس شهر، با نیروهای مسلح خود راه را بر ما بست.
ایاس پرسید: شما که هستید و چه کاره اید؟
ابراهیم جواب داد: من ابراهیم بن مالک اشترم.
پرسید: این گروه مسلح چیست؟ به خدا قسم! کار شما مشکوک است و هرشب، از این جا عبور می کنید. من نمی توانم اجازه بدهم که به راهتان ادامه دهید، باید نزد امیر برویم و هرچه او گفت، همان می شود.
ابراهیم با لحن تهدیدآمیزی گفت: کنار برو.
ایاس گفت: هرگز نمی شود.
مردی به نام ابوقطن در سپاه ایاس حضور داشت که مشاور و محافظ ایاس نیز بود و همچنین با ابراهیم، سابقه رفاقت و دوستی داشت. ابراهیم او را صدا زد: ای ابوقطن! پیش بیا.
ایاس که گمان می کرد ابراهیم می خواهد او را واسطه قرار دهد و امان بگیرد، به او اجازه داد تا نزد ابراهیم برود. ابوقطن در حالی که نیزه ای بلند در دست داشت، به سمت ابراهیم آمد. 
نزدیک ابراهیم رسید، او با زیرکی تمام نیزه را از دست ابوقطن ربود و به ایاس حمله کرد و در یک لحظه، او را از پای درآورد و سر او را جدا کرد و به خانه مختار برد. بقیه سربازان ایاس نیز وقتی قتل فرمانده را دیدند، فرار کردند.14
پس از ورود به خانه مختار، ابراهیم گزارشی از این اتفاق ارائه داد. وقتی مختار سر ایاس را دید، خوشحال شد و رأی ابراهیم ـ مبنی بر آغاز قیام در همان شب (شب سه شنبه) ـ را پسندید و دستور قیام را صادر کرد.
جمع آوری نیروها
ابراهیم به مختار پیشنهاد داد: اکنون که نیروهای دشمن در میدان ها و مراکز حساس شهر مستقرند مانع از پیوستن مردم به ما خواهند شد؛ لذا من با نیروهایم، به طرف قبیله ام می روم و با آنان در شهر رژه می رویم تا راه برای مردم باز شود.
سپس به مختار توصیه کرد: نیروهایت را متفرق نکن؛ تا اگر به شما حمله کردند، نیروی کافی برای دفاع داشته باشی. من و یارانم نیز به سرعت به تو ملحق خواهیم شد.
ابراهیم با عملی کردن نقشه اش، راه را برای پیوستن مردم به مختار، هموار کرد و همه نیروها نماز صبح را با مختار در مسجد به جا آوردند.15
مختار پس از نماز، ابراهیم و نعیم بن هبیره را با 1800 نیرو ـ که فقط 300 نفر آنان سواره بودند ـ به مقابله با راشد بن ایاس ـ که با 4000 نیرو مستقر بود ـ فرستاد، و خودش به مقابل شبث بن ربعی رفت.
ابراهیم در محله مراد با راشد روبه روشد. او با شجاعت صدا زد: ای یاوران من! از دشمن نهراسید؛ چرا که یک مرد از شما، مقابل ده مرد آنان مقاومت می کند. «کم من فئة قلیلة...»؛ «چه بسا گروه اندک که عده زیادی را مغلوب می کنند» او به خزیمة بن نصر فرمان داد تا با سوارانش مقابل لشکر را سد کند و سپس با شعار «یا منصور اَمِتْ؛ ای پیروزمند! بمیران»، به قلب دشمن حمله بردند. ناگهان صدای خزیمة بن نصر در فضا طنین انداز شد:
اللّه اکبر، فرمانده شان را کشتم. با این خبر، بقیه افراد دشمن نیز روحیه شان را باختند و فرار کردند. ابراهیم فوراً «نعمان بن ابی جعد» را فرستاد تا این خبر مسرت بخش را به مختار برساند.
مختار و نیروهایش از طرف شبث بن ربعی و یزید بن حارث محاصره شده بودند. وقتی خبر پیروزی ابراهیم به مختار رسید، خوشحال شد و نیروهایش نیز قوّت دیگری یافتند و با روحیه بیشتری مبارزه را ادامه دادند. حلقه محاصره هر لحظه تنگ تر می شد و خطر شکست، انقلاب را تهدید می کرد که ابراهیم سر رسید و خودش به طرف نیروهای شبث بن ربعی رفت و خزیمه بن نصر را به طرف نیروهای یزید بن حارث فرستاد؛ دشمن که حضور ابراهیم را دید، وحشت زده شد و شروع به عقب نشینی کرد و حلقه محاصره شکسته شد.16
تصرّف قصر و فرار ابن مطیع
مختار، نیروهایش را در میدان مقابل مسجد استراحت داد؛ اما ابراهیم ممانعت کرد و گفت: اگر صبر کنیم، آن ها تجدید قوا می کنند و شکست دوباره آنان مشکل است. الآن بهترین موقع است تا کار را یکسره کنیم. مختار پذیرفت. ابراهیم جلوتر به راه افتاد و بقیه، پشت سرش حرکت کردند. به هرگروهی از دشمن که می رسیدند، یک نفر را با گروهی مأمور جنگ با آنان می کردند و خودشان راه را تا نزدیکی قصر پیمودند. در آن جا ابراهیم با ابن مطیع و افرادش رو به رو شد. مختار نیز قبل از ابراهیم با شمر و افرادش در حال جنگ بود.
ابراهیم قبل از حمله، فریاد زد: سوگند به خدا! اگر ضربت شمشیر شما را بچشند، مانند بزغاله ای که از گرگ فرار می کند، گریزان می شوند.
سپس با حمله ای سخت، آنان را درهم کوبید. ابراهیم و نیروهایش فوراً قصر را که ابن مطیع به آن جا پناه برده بود، محاصره کردند.17
این محاصره سه روز ادامه داشت تا این که ابن مطیع با لباس زنانه از قصر گریخت و افراد درون قصر، امان خواستند، که ابراهیم به آنان امان داد.18
غضب و رحمت
در مدیریت یک مجموعه نظامی، هم غضب و قاطعیت لازم است و هم رأفت و رحمت اسلامی. ابراهیم که در همه جا در مقابل دشمن از خود قاطعیت نشان می داد، وقتی مصلحت می دید و فرد مقابلش بی گناه بود، او را می بخشید و به او امان می داد.
وقتی خبر حرکت ابن زیاد از شام برای تصرف کوفه به مختار رسید. یزید بن انس را برای مقابله با او فرستاد. یزید بن انس بعد از چندین حمله ای که صورت داد، در اثر بیماری فوت کرد. باقیمانده لشکرش هم وقتی دیدند در مقابل ابن زیاد تاب مقاومت ندارند، به طرف کوفه حرکت کردند. مختار وقتی اخبار جنگ را شنید، فوراً ابراهیم را با 700 نیرو به جنگ با ابن زیاد فرستاد و سفارش کرد که هرجا باقی مانده لشکر یزید بن انس را دیدند، آنها را نیز با خود ببرند. ابراهیم نیز چنین کرد.19
شورش در کوفه
بزرگان و اشراف کفر و نفاق که در کوفه زندگی می کردند و بعد از به قدرت رسیدن مختار، خود را ذلیل می دیدند، اکنون که مختار تنها مانده بود، فرصت را غنیمت شمرده و دست به توطئه زدند. مختار به بهانه مذاکره، آنها را سرگرم کرد و فوراً قاصدی برای ابراهیم فرستاد که هرچه زودتر به کوفه بازگردد. ابراهیم که به منطقه «ساباط» رسیده بود، بعد از شنیدن خبر، فوراً به کوفه بازگشت. ابراهیم و یارانش، شب هنگام وارد کوفه شدند و در مسجد به استراحت و تجدید قوا پرداختند و نماز صبح را با مختار اقامه کردند و به سخنان او نیز گوش فرا دادند.20
بعد از سخنرانی، مختار به ابراهیم گفت: نیروهای اصلی دشمن در دو منطقه مستقر شده اند؛ طایفه «مضری ها» در میدان کناسه و «یمنی ها» در سبیع. هرکدام را که می خواهی انتخاب کن. ابراهیم گفت: هرچه شما بگویید. مختار گفت: من به جنگ یمنی ها در میدان سبیع می روم و تو نیز به سوی مضری ها در کناسه برو.
ابراهیم وقتی در مقابل مضری ها قرار گرفت، آنان را نصیحت کرد. اما آنان توجهی نکردند. پس ابراهیم حمله برد و آنان را در هم کوبید. مختار و نیروهایش نیز در حال شکست دادن یمنی ها بودند. وقتی خبر پیروزی ابراهیم را شنیدند، قوّت چشم گیری یافتند و دشمن را تار و مار کردند.
مختار پس از این پیروزی، انتقام خون امام حسین علیه السلام را از عاملان حادثه کربلا گرفت و همه را به هلاکت رساند.21
بعد از آن که خاطر مختار از شورشیان کوفه آسوده شد، ابراهیم را برای جنگ با ابن زیاد به موصل فرستاد و حکومت آن جا را هم به او سپرد.
در عدد سپاهیان ابراهیم برای جنگ با ابن زیاد، اختلاف است؛ عده ای 8000 و بعضی 12000 و برخی نیز 20000 نفر برشمرده اند.
اما آنچه مسلم است، این است که نیروهایش بیش از بیست هزار نفر نبودند؛ در حالی که لشکر ابن زیاد دارای 83 هزار سرباز مسلّح بود.
تاریخ حرکت ابراهیم از کوفه به موصل برای جنگ را روز هفتم محرم سال 67 ق. ذکر کرده اند. مختار لشکر ابراهیم را تا بیرون کوفه بدرقه کرد و دعا کرد که آن ها موفق شوند.22
ابراهیم به سرعت حرکت کرد و در روستای تکریت، نزدیکی موصل، اردو زد و بعد از آن در چهار فرسخی «موصل» نزدیک نهر «خازر» لشکر شام را ملاقات کرد. روزی که دو لشکر آماده جنگ شدند، دهم محرم بود.
اتّفاقی عجیب
دو لشکر دقیقاً روز عاشورا آماده نبرد شدند. در جبهه باطل، بزرگان بنی امیه و عاملین قتل امام حسین علیه السلام حاضر بودند؛ افرادی چون: ابن زیاد که کردارش بر هیچ کس پوشیده نیست، حُصین بن نمیر، کسی که مانع شد امام از فرات آب بردارد و کسی که روز عاشورا تیری به دهان مبارک امام حسین علیه السلام افکند و امام او را نفرین کرد.،... شرحبیل بن ذی الکلاع و...
در جبهه حق، چهره شاخص، ابراهیم فرزند مالک اشترِ قهرمان بود که برای انتقام خون امام حسین علیه السلام قیام کرده بود.
 

منبع: فرهنگ كوثر - پاییز 1380، شماره 51 - ابراهیم بن مالک اشتر، افسر سلحشور
----------------------------
پی نوشت:
1 ـ اعیان الشیعه، ج 9، ص 41 و ج 2، ص 249.
2 ـ همان، ج 2، ص 202.
3 ـ بحارالانوار، ج 52، ص 330.
4 ـ کمال الدین، ج 2، ص 407.
5 ـ بحارالانوار، ج 1، ص 10.
6 ـ دائرة المعارف تشیع، ج 1، ص 268 و دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، ص 450.
7 ـ وقعة صفّین، نصربن مزاحم، ص 441 و اعیان الشیعه، ج 2، ص 200.
8 ـ بحارالانوار، ج 45، ص 365؛ تاریخ طبری، ج 6، ص 15ـ16؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 4، ص 215.
9 ـ بحارالانوار، ج 45، ص 365ـ366؛ تاریخ طبری، ج 6، ص 17؛ الکامل، ج 4، ص 216؛ اشاب الاشراف، ج 5، ص 233.
10 ـ دائرة المعارف بزرگ السلامی، ج 2، ص 450؛ اخبارالطوال، دینوری، ص 290.
11 ـ طبقات الکبری، ابن سعد، ج 5، ص 72.
12 ـ تاریخ طبری، ج 6، ص 18؛ تاریخ ابن کثیر، ج 8، ص 266.
13 ـ البدایة و النعمایة، ج 8، ص 268.
14 ـ تاریخ طبری، ج 6، ص 18ـ20؛ الکامل، ج 4، ص 216ـ218؛ اعیان الشیعه، ج 2، ص 201.
15 ـ تاریخ طبری، ج 6، ص 21.
16 ـ همان، ص 27.
17 ـ همان، ص 29؛ الکامل، ج 4، ص 223.
18 ـ بحارالانوار، ج 45، ص 368؛ تاریخ طبری، ج 6، ص 31.
19 ـ بحارالانوار، ج 45، ص 372.
20 ـ تاریخ طبری، ج 6، ص 47.
21 ـ همان، ص 48ـ49 و همان، ص 81.
22 ـ بحار، ج 45، ص 334 و 379.