تنوع و جامعیت شیوه های تبلیغی قرآن
مقدمه
برخی بر این گمانند که شیوه های تبلیغ را باید تنها از دستگاه های اطلاع رسانی و تبلیغات امروزی آموخت. بی شک این نگرش از سویی، بخشی از آن خودباختگی ای است که شیوه های نوین زندگی و پیشرفت را منحصر در تجربه بیگانگان و به ویژه غربیان می داند، و از سوی دیگر ناشی از غفلت فراگیر نسبت به آموزه های ناب اسلامی و دریای بی کران تجارب فرهنگی تاریخ اسلامی است.
آنان که در سیر مطالعات خود، آیات روشنگر قرآن را عمیقا بررسی کرده و گام هایی در عرصه تاریخ حیات و حکومت پیامبر و دیگر پیشوایان ارجمند اسلام برداشته باشند، به خوبی درمی یابند که تنوع و گوناگونی روش ها و ابزارها و اهداف طولی در تبلیغ دینی، چه بسیار و فراوان است.
« انعطاف پذیری اسلام چنین اقتضا می کند، که با روش های مناسب زمان و با زبان روز و با ابزارهای مشروع گوناگون، که متضمن رساندن پیام اسلام به مردم است، تبلیغ و دعوت صورت پذیرد و این کار به نحو احسن صورت گیرد! ».(2)
در این نوشتار سعی ما بر آن خواهد بود که برخی از جلوه های این تنوع را روشن نموده و راه بهره مندی بیشتر جامعه اسلامی را از مجموعه شیوه های موجود بازشناسیم.
مأخذ استخراج شیوه ها
در ابتدا لازم است بدانیم راه صحیح بازشناسی شیوه ها و روش های تبلیغ اسلامی چیست و با چه معیاری می توان روش تبلیغ اسلامی را از روش های دیگر متمایز نمود.
این موضوع، به ویژه در خصوص شیوه های قبلاً ناشناخته و اینک نوپیدا که از دید بسیاری از علما و پژوهشگران دینی تا مدت های مدیدی مورد غفلت واقع شده و به تدریج ظاهر می گردد، اهمیت بیشتری پیدا می کند.
بی تردید منابع اصلی برداشت شیوه های تبلیغی مطلوب، بایستی از بالاترین اعتبار و اسناد برخوردار باشد. بر این اساس، قرآن کریم؛ به عنوان بزرگ ترین سند معتبر نزد مسلمانان، مهم ترین منبع استخراج و فهم شیوه های تبلیغی به شمار می آید؛ همان سان که منبع اصلی شناخت عقائد، احکام و سایر معارف دینی نیز هست.
پس از قرآن، سیره تابناک و سنت درخشان پیامبر و معصومان، می تواند مأخذ شیوه های تبلیغی باشد.(3)
الف. تنوع شیوه های تبلیغی قرآن
قرآن مجید، به عنوان جامع ترین کتاب هدایت بشر، مجموعه ای از روش های متنوع را در عرصه دعوت اسلامی عرضه کرده است. با شناخت مختصر از شأن نزول که شرایط و زمان نزول آیات قرآن را به دست می دهد، می توان به خوبی به شیوه های دعوت پی برد؛ چرا که از عناصر مهم تبلیغ، تناسب پیام های تبلیغی با شرایط موجود از جمله وضعیت فکری، روحی و اجتماعی مخاطبان است. پس در مورد آیات قرآن، با شناخت مفهوم آیات و بررسی احوال مخاطبان در هنگام نزول، شیوه تبلیغی قرآن در آن مقطع خاص استنباط می گردد. ما برآنیم که هیچ سوره و بیان قرآنی، فاقد یک شیوه تبلیغی نیست.
از طرفی، در تبیین و تثبیت محورهای اساسی عمل و عقیده اسلامی مانند اصل توحید، شاهد اتخاذ شیوه های متنوع و جذاب در شرایط گوناگون هستیم.
« گاهی قرآن برای نفی شرک، برهان اقامه می کند؛ «لو کان فیهما الهة الاّ الله لفسدتا» . این راه فکر و اندیشه برای اقامه توحید است. و گاهی می فرماید؛ «لا تُشرک باللّه انّ الشرک لظلم عظیم» ، و این راه ذکر و عمل و حکمت عملی است.»(4)
طیف وسیعی از شیوه ها در قرآن به کار رفته است تا مخاطبان را در شرائط گوناگون اقناع و به پیروی دستورهای هدایت آفرین و سعادت گزین خود وادار سازد؛ از شیوه های فردی و شخصی و چهره به چهره، تا شیوه های جمعی و گروهی. از شیوه های گفتاری محض، تا شیوه های عملی محض.
این همه بدان منظور است که هیچ کس در هیچ شرایطی از پرتو هدایت قرآن محروم نگردد.
« قرآن کریم، این راه ها را به هم می پیوندد؛ تا اگر کسی در راه دل قوی شد بتواند از قوت راه دل، ضعف راه عقل را جبران کند و اگر کسی در راه عقل و اندیشه قوی شد، بتواند در پرتو قدرت عقل، ضعف راه دل را ترمیم کند».(5)
دسته بندی شیوه های تبلیغی قرآن
با مطالعه آیات الهی روشن می گردد که طیف وسیعی از شیوه ها در قرآن به کار رفته است؛ تا مخاطبان را در شرایط گوناگون اقناع و به پیروی دستورهای هدایت آفرین و سعادت گزین خود وادار سازد؛ از شیوه های فردی و شخصی و چهره به چهره، تا شیوه های جمعی و گروهی. از شیوه های گفتاری محض، تا شیوه های عملی محض. از شیوه های ساده و مستقیم تا شیوه های پیچیده و غیر مستقیم و محتوایی، که نیازمند دقت و فراست بوده و به تأمل و تفکری در خور و بایسته احتیاج دارند.
در اینجا ضمن یادآوری این نکته، که بیان و شرح هر یک از این شیوه ها مستلزم بررسی مبسوط بوده و طرح آن خارج از امکان و هدف این مقال است، به ذکر نمونه هایی از شیوه های زیر مجموعه دسته های فوق الذکر می پردازیم.
1. شیوه های مستقیم و غیر مستقیم
آیات و سوره های بسیاری در قرآن بیانگر شیوه های مستقیم دعوتند که در ذیل به برخی اشاره می شود:
دعوت به توحید و نفی شرک
«لقد بعثنا فی کل امة رسولاً اَنِ اعبدوا اللّه و اجتنبوا الطاغوت... و اعبدوا اللّه و لا تشرکوا به شیئا»نحل / 36
دعوت به عبادت خدا
«و ما ارسلنا من رسول الاّ نوحی الیه انّه لا اله الاّ انا فاعبدون»انبیا / 25
موعظه
«قل انّما اعظکم بواحدة ان تقوموا للّه مثنی و فرادی ثم تتفکّروا...»سبأ / 46
دعوت به فضائل
«انّ اللّه یأمرکم اَن تؤدّوا الامانات الی اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل...» نساء / 58
نهی از رذایل
«و لا تقربوا مال الیتیم الاّ بالتی هی احسن...»انعام / 152، اسراء / 34
«و لا تقربوا الفواحش ما ظهر منها و ما بطن...»انعام / 151
«و لا تجعلوا اللّه َ عرضة لایمانکم ان تبرّوا...»بقره / 224
بیان صریح عقاید
«لا اعبد ما تعبدون و لا انتم عابدون ما اعبد.»کافرون / 2 و 3
«قل هذه سبیلی ادعوا الی اللّه علی بصیرة انا و من اتبعنی...»یوسف / 104
استدلال
«لو کان فیهما الهة الاّ اللّه لفسَدتا... »انبیا / 22
2. شیوه های غیر مستقیم
نمونه های بسیاری از این گونه شیوه ها را نیز می توان در لابه لای آیات قرآن جست وجو کرد. مراد از این گونه شیوه ها، شیوه هایی است که به طور غیر مستقیم، مخاطبان را به پذیرش پیامها و دستورهای الهی تشویق می کند؛ امّا حاوی امر یا نهی صریح و روشنی نیست.
یادآوری نعمت ها
«یا بنی اسرائیل اذکروا نعمتی التی انعمت علیکم و اوفوا بعهدی اوف بعهدکم...»بقره / 40
«الذی جعل لکم الارض فراشا و السماء بناءا و انزل من السماء ماءً»بقره / 21
«و اذکروا اذ انتم قلیل مستضعفون فی الارض تخافون ان یتخطفکم الناس...»
انفال / 26
انذار
«و لئن کفرتم انّ عذابی لشدید»ابراهیم / 7
«فإن اعرضوا فقل انذرتکم مثل صاعقة عاد و ثمود»فصلت / 13
بشارت و تشویق به فضیلت ها
«فقلت استغفروا ربکم ثوم توبوا الیه یُرسل السماء علیکم مدرارا»هود / 52
«قل ان کنتم تحبون اللّه فاتبعونی یحببکم اللّه و یغفر لکم ذنوبکم...»آل عمران / 31
«یا ایها الذین آمنوا اتقوا اللّه و قولوا قولاً سدیدا یُصلح لکم اعمالکم و یغفر لکم ذنوبکم» احزاب / 70
مقایسه
«هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»زمر / 9
«مثل کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فی السماء...»ابراهیم / 24
«و اضرب لهم مثلاً رجلین جعلنا لاحدهما جنتین من اعنابٍ...»کهف / 32
عبرت آموزی از سرگذشت اقوام پیشین
«لقد کان فی قصصهم عبرة لاولی الالباب»یوسف / 111
«و قوم نوح لمّا کذّب الرسل اغرقناهم و جعلناهم للناس ایة...»فرقان / 37
فضا سازی برای هشیار نمودن مخاطب
با کلمات کوبنده
«القارعة ما القارعة و ما ادریک ما القارعة»القارعه / 1 تا 3
با سوگندهای پیاپی
«و الشمس و ضحیها و القمر اذا تلیها و... و نفسٍ و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها قد افلح من زکّیها»شمس / 1 تا 7
و همچنین آیات مربوط به دعوت ملکه سبا توسط حضرت سلیمان، در سوره سبأ.
دعوت به مشترکات
« انعطاف پذیری اسلام چنین اقتضا می کند که با روش های مناسب زمان و با زبان روز و با ابزارهای مشروع گوناگون که متضمن رساندن پیام اسلام به مردم است، تبلیغ و دعوت صورت پذیرد و این کار بنحو احسن صورت گیرد! »
«قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمة سواء بیننا و بینکم الاّ نعبد الاّ اللّه و لا نشرک به شیئا و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون اللّه ...»آل عمران / 64
تفکیک سطوح مخاطبان و پیام ویژه برای هر یک
«یا ایها الناس انّا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلنا شعوبا و قبائل لتعارفوا...»
حجرات / 13
«یا ایها الذین آمنو کونوا قوامین بالقسط شهداء للّه ...»نساء / 135
«یا نساء النبی لستن کاحدٍ من النساء ان اتقیتنّ...»احزاب / 30
«یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم...»توبه / 73
یُسر و آسان گیری
«فمن کان مریضا او علی سفر فعدة من ایام اُخَر...»بقره / 184
«لا نُکلِّف نفسا الاّ وسعها...»مؤمنون / 62
«یرید اللّه بکم الیسر و لا یرید بکم العُسر...»بقره / 185
اظهار محبت و مهر ورزی
«و اذا سألک عبادی عنی فانّی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان...»بقره / 186
«قل یا عبادی الذین اسرفو علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة اللّه ...»زمر / 53
«رضی اللّه عنهم و رضوا عنه ذلک لمن خشی ربه»بینة / 8
3. شیوه های ساده و بسیط
برخی از شیوه ها دارای چنان سادگی و بی پیرایگی است که به جان همگان نشسته و به تبعیت وامی دارد؛ بدین معنی که عوامل و عناصر تشکیل دهنده آن بسیار اندک و واضح هستند و از پیچیدگی برخوردار نبوده و در نتیجه، در هر سطحی از مخاطبان به راحتی قابل درک است.
موعظه
«واعبدوا اللّه و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا و بذی القربی و الیتامی»نساء/36
«و ابتغ فی ما اتاک اللّه ُ الدار الاخرة و لا تنس نصیبکَ من الدنیا...»قصص / 77
بیان سرگذشت پیشینیان
«و قوم نوح لمّا کذبوا الرسل اغرقناهم و جعلناهم للناس آیةً...»فرقان / 37
«نحن نقصّ علیک احسن القصص بما اوحینا الیک...»یوسف / 3
فرمان به نیکی و نهی از بدی
«و قرنَ فی بیوتکن و لا تبرّجن تبرّج الجاهلیة الاولی...»احزاب / 33
«و لا تصَعِّر خدّکَ للناس و لا تمش فی الارض مرحا...»لقمان / 18
یادآوری
«اَولا یَذکر الانسان انّا خلقناه من قبل و لم یک شیئا»مریم / 67
«الذی جعل لکم الارض فراشا و السماء بناءً و انزل من السماء ماءً...»بقره / 21
«و اذکروا نعمة اللّه علیکم اذ کنمت اعداءً فاَلَّف بین قلوبکم...»آل عمران / 103
تکرار
«فانّ مع العسر یُسرا انّ مع العسر یسرا»انشراح / 5، 6
«فبایّ آلاء ربّکما تکذّبان مدهامّتان فبایّ آلاء ربکما تکذّبان»الرحمن
تکرار جمله «اَلِهٌ مع اللّه » در سوره نمل، 5 مرتبه بین آیات 60 تا 64
تکرار «ولقد یسّرنا القرآن للذکر فهل من مدّکر»قمر / 17، 22، 32، 40
4. شیوه های مرکب و پیچیده
از جمله جلوه های تنوع روش های تبلیغ دینی وجود روش های پیچیده و مرکبی است که هر یک دارای عناصر و عوامل متعددی هستند. برای فهم و تأثیر گذاری این شیوه ها بایستی مخاطب عقل، ذهن و هوش خود را به تلاش واداشته و در راز و رمز ارسال پیام ها دقت کند، هر چند این موضوع الزاما به مفهوم دشواری یا غیر قابل درک بودن پیام در این شیوه ها نیست؛ بلکه پیچیدگی ابعاد وجودی و ترکیب شرایط مخاطب، موجب اتخاذ چنان شیوه هایی می گردد.
استدلال عقلانی
«أو لم یروا انَّ اللّه الّذی خلق السموات و الارض قادرٌ علی ان یخلق مثلهم...»
اسراء / 99
«ام خلقوا من غیر شیئٍام هم الخالقون»طور / 35
مقایسه
در باب توحید «ءارباب متفرّقون خیرام اللّه الواحد القهّار...»یوسف / 39
«افمن یخلق کمن لا یخلق اَفلا تذکَّرون»نحل / 17
«افمن یهدی الی الحق احق اَن یُتبع امّن لا یهدّی الاّ ان یُهدی...»یونس / 35
مناظره و جدال نیکو
جدال ابراهیم با نمرود «ألم تر اِلَی الّذی حاجّ ابراهیم فی ربه أَن اتیهُ اللّه الملک قال ابراهیم ربی الّذی یُحیی و یمیت قال انا أحیی و أمیت قال ابراهیم فانّ اللّه یأتی بالشمس من المشرق فأت بها من المغرب فبهت الّذی کفر...»بقره / 170
«قل من رب السموات و الارض قل اللّه قل افاتّخذتم من دونه اولیاء...»رعد / 16
مبارزه با انحرافات و خرافه ها
«او لو کان اباءهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون»بقره / 170
«و اذا الموْءودة سئلت بایّ ذنبٍ قتِلت»تکویر / 9
ب. تنوع اسوه ها و شخصیت های برجسته قرآنی
در قرآن، با چهره های متنوع اسوه ای آشنا می شویم که هر یک دارای صفات و شرایط ویژه بوده و روش های متعدد تربیتی و تبلیغی را در برابر مخاطبان و جامعه خود آزموده و برای هدایت آنان به کار بسته اند. قرآن، گاهی اسوه تمام عیار و همه جانبه ای چون رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را معرفی می کند «لقد کان لکم فی رسول اللّه اسوة حسنة» و گاهی اسوه چند ساحتی حاوی ویژگی های مطلوب زندگی دنیوی و اخروی، مانند حضرت ابراهیم و نوح «قد کانت لکم اسوة حسنة فی ابراهیم و الّذین معه اذ قالوا لقومهم انّا برآء منکم و ممّا تعبدون...» و زمانی اسوه تک ساحتی در زمینه ای خاص، مانند طالوت، به عنوان اسوه فرماندهی «قال لهم نبیّهم انّ اللّه بعث لکم طالوت ملکا».
قرآن، گاهی از میان مردان، اسوه ای معرفی می نماید، مانند ادریس، داود، سلیمان، لقمان، «و اذکر فی الکتاب ادریس انّه کان صدّیقا نبیا» و زمانی از میان زنان برجسته و تاریخ ساز «یا مریمُ انّ اللّه اصطفاکِ و طهَّرکِ و اصطفاکِ علی نساء العالَمین».
قرآن کریم در مقام قوه جاذبه و معرفی ملکه عفاف، هم از مرد تمثیل می آورد و هم از زن، یوسف و مریم. هم یوسف مبتلا شد و در اثر عفاف نجات یافت.»
اسوه قرآنی گاه از ضعیف ترین اقشار جامعه ظهور می کند،آن چنان که موسی، ایوب، هود و برخی دیگر برخاستند و گاهی از درون دربار قدرت و سلطنت مانند سلیمان، مؤمن آل فرعون و آسیه.
همچنین پاره ای از اسوه های قرآن، مانند: مؤمن آل فرعون و اصحاب کهف، مدتی کوتاه به دعوت الهی پرداخته اند و پاره ای چون: نوح و لقمان زمانی مدید و بلکه قرن ها بدین مأموریت اشتغال داشته اند. برخی از ایشان چون سلیمان در آسایش به دعوت پرداخته اند و برخی در سختی و مشقت، همچون یوسف در زندان و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در زیر فشار مشرکان. گاهی آحاد اجتماع همچون اصحاب کهف، گروهی که به مرحله انقلاب فکری و دگرگونی عقلانی رسیده و سعادتمند گشته اند. «انّهم فتیة امنوا بربّهم و زدناهم هدیً»، کهف / 13. یا ساحران دربار فرعون «قالوا لاضیر انّا الی ربّنا منقلبون»، شعراء / 50.
بر دعوتگراست که به تمام اسوه های قرآن در زمینه های مختلف توجه کند؛ اسوه هایی چون نمونه انسان غنی و سپاسگزار در وجود سلیمان، نمونه حاکم دادگر در وجود ذوالقرنین، نمونه انسان گرفتار بلا؛ امّا شکیبا و خشنود به قضای الهی در شخصیت ایوب، نمونه جوان مطیع فرمان الهی و جان نثار در چهره اسماعیل ذبیح اللّه ، نمونه مؤمنی که ایمانش را به خاطر مصلحتی تا مدتی کتمان و سپس آشکار می نماید، در وجود مؤمن آل فرعون، نمونه رسول زندانی که در کنار زندانیان به دعوت الهی می پردازد در چهره یوسف، نمونه پدر مؤمن و فرزند کافر در نوح و پسرش، نمونه زن مؤمن در برابر مرد کافر، در آسیه همسر فرعون، نمونه زن کافر در کنار مرد مؤمن، در زنان لوط و نوح، نمونه انسان خیرخواه و صلح جو، که ستم را با تقوا پاسخ می دهد، در وجود هابیل فرزند آدم، نمونه انسان شرور در قابیل، نمونه مردمان بزدل، در بنی اسرائیل و نمونه امّتی که نعمت خدا را شکر نمی گزارد در قوم سبأ و...(6).
از جمله جلوه های تنوع روش های تبلیغ دینی وجود روش های پیچیده و مرکبی است که هر یک دارای عناصر و عوامل متعددی می باشند. برای فهم و تأثیر گذاری این شیوه ها بایستی مخاطب عقل، ذهن و هوش خود را به تلاش واداشته و در راز و رمز ارسال پیامها دقت کند.
اینک به ذکر اقسام اسوه های معرفی شده و توصیف شده از جانب قرآن می پردازیم:
یکم. اسوه های معصوم
مانند پیامبر اکرم، ابراهیم، موسی، عیسی و سایر پیامبران.
دوم. اسوه های غیر معصوم
مانند لقمان «و لقد اتینا لقمان الحکمة اَن اشکر للّه ِِ...»لقمان / 12
مؤمن «و جاء من اقصی المدینة رجل یسعی قال یا قوم اتّبعوا المرسلین»یس / 20
آسیه «و ضرب اللّه مثلاً للذین امنوا مرأة فرعون...»تحریم / 11
سوم. اسوه های یک یا چند ساحتی
این اسوه ها در یک یا چند زمینه محدود، به مراتب والا و درجات عالی رسیده و الگوی بشریت شده اند؛ مانند بیشتر انبیا، که قرآن در جهتی خاص از آنها به نیکی یاد کرده. به عنوان مثال، یوسف اسوه امانتداری و مدیریت است و ذوالقرنین اسوه زمامداری و شعیب اسوه اصلاح اقتصادی، هود اسوه صراحت در تبلیغ دینی. لکن هیچ یک از ایشان را نمی توان اسوه تمام عیار و فراگیر بشریت شمرد؛ چرا که برای برخی از آنها صراحتا و برای برخی تلویحا محدودیتِ مراتب فضیلت بیان شده است و حتی در مورد حضرت یونس می فرماید: «و لا تکن کصاحب الحوت»و بدین سان در بُعدی خاص از پیروی او نهی می کند. درباره ابراهیم نیز با آن همه تمجیدها و ستایش های بلیغ، استثنایی قائل می شود که «الاّ قول ابراهیم لابیه ساستغفرنّ لک...»ممتحنه / 4
چهارم. اسوه همه جانبه و تمام عیار
با دقت در مضامین آیات متعدد قرآن که در صدد چهره پردازی و معرفی اسوه های قابل تأسی برای تمام دوران ها و سرزمین هاست و با توجه به خاتمیت دعوت محمدی، تنها اسوه ای که می تواند برای همه انسان ها و در همه شرایط و زمان ها الگوی بی رقیب و نسخه تمام عیار باشد، وجود شریف پیامبر اسلام است که طی آیاتی بدان تصریح شده است:
درباره اخلاق ایشان؛ «انک لعلی خلق عظیم»قلم / 4
درباره دستورات ایشان؛ «و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا»حشر / 7
درباره سخنان ایشان؛ «و ما ینطق عن الهوی ان هو الاّ وحی یوحی»نجم / 3، 4
پنجم. افراد اسوه
که درباره اقسام آنان سخن گفته شد.
ششم. جماعت های اسوه
در کنار افراد اسوه، گروه هایی نیز به عنوان اسوه معرفی شده اند، که این نیز حاکی از جامعیت نگرش تبلیغی قرآن و دلیلی بر شایستگی این منشور هدایت برای همه سرزمین ها و زمان ها و انسان ها است.
پیروان ابراهیم. «قد کانت لکم اسوة حسنة فی ابراهیم و الذین معه...»ممتحنه / 4
اصحاب کهف. «انّهم فتیةٌ امنوا بربّهم و زدناهم هدی»کهف 13
حواریون عیسی. «قال الحواریون نحن انصار اللّه ...»صف / 14
پیروان محمد صلی الله علیه و آله وسلم . «محمد رسول اللّه و الّذین معه اشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم...» فتح / 29
ساحران بنی اسرائیل. «قالوا لن نؤثرکَ علی ما جاءنا من البیّنات...»طه / 72
ج. تنوّع شیوه های تبلیغی مأخوذ از سنّت و سیره پیامبران
شاید بتوان گفت، بیشترین تنوع را در مطالعه روند تبلیغی ارائه شده از سوی انبیا شاهدیم.
هر یک از پیامبران با توجه به محیط و شرایط اجتماعی ویژه خویش، شیوه های مناسب تر، تأثیر گذارتر و سنجیده تری را به کار بسته اند؛ تا در نهایت، مخاطبان را به سر منزل سعادت و فلاح رهنمون شوند. براساس مطالعات قرآنی و روایی انجام شده روشن می گردد که چه شیوه هایی بیشترین میزان اهتمام و توجه انبیا را به خود اختصاص داده و بالاترین تأثیر را داشته اند.
در ذیل، این شیوه های متعدد و متنوع همراه با میزان کاربرد آنها در سراسر قرآن و از جانب چهره های قرآنی عرضه می گردد و در ادامه برای هر شیوه نمونه ای ذکر خواهد گردید که عمدتاً برگرفته از متن آیات و یا روایات وارده هستند.
1. روش استدلالی و منطقی متین. که حداقل ده نفر از انبیا در دعوت خود از آن به تفصیل بهره جسته اند.
نمونه: حضرت ابراهیم هنگامی که می فرماید:
«قال هل یسمعونکم اذ تدعون او ینفعونکم اَویضرّون»شعراء / 72 و 73
«قال اتعبدون ما تنحتون و اللّه خلقکم و ما تعملون»صافّات / 96
2. روش نُصح و خیرخواهی خالصانه. که حداقل به طور برجسته در دعوت نُه نفر از انبیا آمده است.
نمونه: حضرت هود
«ابلّغکم رسالات ربی و انا لکم ناصحٌ امین»اعراف / 68
و حضرت یعقوب
«قال سوف استغفرلکم ربّی انّه هو الغفور الرحیم»یوسف / 98
3. روش مهربانی و شفقت ورزی. حداقل به طور بارز در دعوت هشت نفر از انبیا.
نمونه: پیامبر اسلام به گواهی قرآن:
«فبما رحمة من اللّه لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک...»
آل عمران / 159
حضرت صالح
«لقد ابلغتکُم رسالة ربی و نصحت لکم و لکن لا تحبّون الناصحین»اعراف / 79
4. روش بیان صریح عقاید. به طور برجسته در دعوت حداقل 8 نفر از انبیا مشهور است.
نمونه: حضرت نوح.
«لقد ارسلنا نوحا الی قومه فقال یا قوم اعبدواللّه ما لکم من اله غیره»اعراف / 60
و حضرت هود.
«و الی عادٍ اخاهم هودا قال یا قوم اعبدواللّه ما لکم من اله غیره افلا تتّقون»
اعراف / 65
5. روش یادآوری نعمت ها و آیات الهی. حداقل به طور برجسته در دعوت 8 نفر از انبیا.
نمونه: حضرت هود.
«و اذکروا اذ جعلکم خلفاء من بعد قوم نوح و زادکم فی الخلق بصطة فاذکروا آلاءَ اللّه ...»اعراف / 69
و حضرت شعیب.
«و اتقوا الذی خلقکم و الجبلّة الاولین»شعراء / 184
اسوه قرآنی گاه از ضعیف ترین اقشار جامعه ظهور می کند، آن چنان که موسی، ایوب، هود و برخی دیگر برخاستند و گاهی از درون دربار قدرت و سلطنت، مانند سلیمان، مؤمن آل فرعون و آسیه.
6. روش انذار و هشدار. حداقل در دعوت شش نفر از انبیاء
حضرت شعیب.
«و یا قوم اعملوا علی مکانتکم انی عامل سوف تعلمون من یأتیه عذاب یخزیه و من هو کاذب»هود / 93
و حضرت موسی.
«قال لهم موسی ویلکم لا تفتروا علی اللّه کذبا فیسحتکُم بعذابٍ...»طه / 61
7. روش مدارا و پاسخ نرم در برابر خشونت. حداقل در شش مورد.
«قال الملأ الّذین کفروا من قومه انا لنریک فی سفاهة... قال یا قوم لیس بی سفاهة و لکنّی رسول من رب العالمین»اعراف / 66 و 67
حضرت ابراهیم در پاسخ به تندی و تهدید پدر ( یا عمویش ) چنین گفت:
«قال سلام علیک سأستغفر لک ربی انّه کان بی حفیا»مریم / 47
8. روش عدم درخواست مزد. حداقل در شش مورد.
نمونه: حضرت نوح.
«و یا قوم لا اسألکم علیه مالاً انْ اجری الاّ علی اللّه »هود / 29
و حضرت لوط.
«و ما اسألکم علیه من اجرٍ ان اجری الاّ علی رب العالمین»شعراء / 164
9. روش هجرت برای یافتن عرصه های جدید دعوت. حداقل در پنج مورد.
نمونه: حضرت ابراهیم با هجرت از ارض مقدس به سرزمین خشک بطحا، در پی یافتن عرصه های جدید که با پایه گذاری کعبه، مرکزی برای توحید ایجاد کرد. در تاریخ به سفر آن حضرت به مصر نیز اشاره شده است.(7)
و حضرت موسی.
«و اوحینا الی موسی ان اسرِ بعبادی لیلاً انکم متّبعون»شعراء / 52
پس از ایمان ساحران و تهدیدهای فرعون هجرت گزید و قبل از آن نیز یک هجرت به مدین داشت.(8)
10. روش مقایسه و تحریک وجدان مخاطبان. حداقل در پنج مورد.
نمونه: حضرت الیاس.
«اتدعون بعلاً و تذرون احسن الخالقین»صافات / 124
و حضرت لقمان که سخنان زیادی از این دست دارد:
عدوٌّ حلیم خیر من صدیق سفیه / دشمن بردبار و متین بهتر از دوست نادان است.
یا بنیّ الفقر خیر من اَن تظلم و تطغی / پسرم! تهیدستی بهتر از آن است که ستم و طغیان کنی.
11. روش تشویق و ترغیب. حداقل در پنج مورد.
نمونه: ذوالقرنین.
«و امّا من امن و عمل صالحا فله جزاءً الحسنی و سنقول له من امرنا یُسرا»کهف / 88
و حضرت شعیب.
«بقیّة اللّه خیر لکم إن کنتم مؤمنین»هود / 86
12. مرحله بندی دعوت. حداقل چهار مورد.
نمونه: حضرت محمد.
شروع دعوت در مکه، به مدت سه سال به صورت مخفی و ده سال علنی و آن گاه هجرت به مدینه و مرحله تشکیل حکومت.
و حضرت نوح.
«قال رب انی دعوت قومی لیلاً و نهارا... ثم انّی دعوتهم جهارا ثم انی اعلنت لهم و اسررت لهم اسرارا»نوح / 5 تا 9
13. استفاده از فرصت ها و ابتکار عمل. حداقل چهار مورد.
نمونه: لقمان. وی از هر شرایطی برای وعظ و بیان حکمت های الهی بهره می جست و با شیوه های مختلف از جمله رفع اختلاف مردم، امانت و راستی را ترویج می کرد.
و حضرت یوسف که در دوران ضعف و زندان و نیز در دوران عزّت و حکومت همواره به دعوت الهی اشتغال داشت و خدا را یاد آور بود؛
«رب قد اتیتنی من الملک و علّمتَنی من تأویل الاحادیث...»یوسف / 101
14. امید بخشی و پرهیز از نومیدی. حداقل در چهار مورد.
نمونه. حضرت موسی.
«و قال موسی یا قوم ان کنتم امنتم باللّه فعلیه توکّلوا ان کنتم مسلمین»یونس / 84
و حضرت نوح که با گذشت بیش از نهصد سال از دعوتش، همچنان به هدایت قومش امیدوار بود؛ تا آن که خدا او را از عدم ایمان قومش مطمئن ساخت.
15. برائت از شرک و مشرکان. حداقل در چهار مورد.
نمونه: حضرت ابراهیم.
«اذ قالوا لقومهم إنّا برآء منکم و مما تعبدون من دون اللّه کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العداوة و البغضاء ابدا حتی تؤمنوا باللّه وحده...»ممتحنة / 4
و آسیه همسر فرعون که می گفت:
«و نجّنی من فرعون و علمه و نجّنی من القوم الظالمین»تحریم / 11
آنچه در بالا ذکر شد مجموعه ای از پرکاربردترین شیوه های تربیتی و تبلیغی شخصیت های برجسته قرآن بود. البته جدا ا زاین شیوه ها، روش های متعدد دیگری در مقیاس کمتر به کار رفته اند که در ذیل به آنها اشاره می شود؛ تا تنوع و جامعیت تبلیغ قرآنی، به ویژه از رهگذر اسوه های نیکو روشن تر گردد:
ـ مبارزه عملی با شرک
ـ تبشیر و مژده سعادت
ـ فعالیت پنهانی
ـ صبر و استقامت بسیار
ـ نظم و وقت شناسی
ـ دعوت به اصلاحات اقتصادی
ـ خطابه و سخنوری و بیان حکمت های ظریف
ـ وعظ و اندرز حکیمانه
ـ تکلّم به زبان های متعدد
ـ احقاق حق و داوری عادلانه
ـ آواز نیکو
ـ پیشتازی در خیرات
ـ سپاسگزاری دائم
ـ توجه ویژه به خانواده
ـ تأسیس کعبه، مساجد و مراکز تبلیغی
ـ اهتمام ویژه به نماز و زکات
ـ اقناع تدریجی و تبلیغ مرحله ای
ـ مهمان نوازی
ـ تشکیل کادر مرکزی دعوت
ـ رفع اختلاف میان مردم
ـ آسان گیری و یُسر
ـ ایجاد جوّ آزادی اندیشه و اظهار نظر
ـ کاربرد تمثیل و تشبیه
ـ تلاش برای دفع اتهام
قرآن مجید، به عنوان جامع ترین کتاب هدایت بشر، مجموعه ای از روش های متنوع را در عرصه دعوت اسلامی عرضه کرده است.
شایان توجه است که، عدم تکرار یک شیوه، هرگز از اهمیت اولیه آن نمی کاهد؛ بلکه این شرایط زمانی و مکانی و وضعیت مخاطبان است که تکرار یا عدم تکرار را اقتضا می نماید. بنابراین، روشی همچون اقناع تدریجی که کمتر در قرآن به صراحت از آن یاد شده، مورد توجه تمامی اسوه های قرآن بوده است. در نتیجه، در صورت حصول شرایط ویژه هر روش، اتخاذ آن روش حتمی و الزامی بوده است.
--------------------------------
پی نوشت ها:
1. عضو هیئت علمی دانشگاه.
2. فتحی یکن؛ مشکلات الدعوة و الدّعاة، 117.
3. گفتنی است که در موارد متعدد، مضامین قرآن حکایت سیره پیامبر گرامی در دعوت اسلامی است و در بسیاری موارد دیگر نیز شیوه متخذه از سوی پیامبر، برگرفته از دستور قرآنی بوده است.
4. عبداللّه جوادی آملی؛ زن در آیینه جمال و جلال / تهران / نشر فرهنگی رجاء / 1371 / 199.
5. همان / 200.
6. یوسف القرضاوی؛ ثقافة الداعیه / بیروت / مؤسسة الرساله / صص 29، 30.
7. طبری، ابن جریر؛ تاریخ الرسل و الملوک / ج 1 / 171.
8. توضیح بیشتر: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه / ج 5 / 236.
منبع: کتاب روش، زمستان 1382، پیش شماره 1
افزودن دیدگاه جدید