برکات حضور امام رضا در ایران

فضای مجازی، مسافرت­ های تفریحی، گردشگاه­ های طبیعی، ورزش و غیره فرصت هایی هستند که در شادزیستی افراد تأثیر دارد هر چند این ابزارها آثاری نیز برای روح و روان انسان در پی دارد، اما باید گفت؛ اعتقاداتی نیز وجود دارد علاوه بر شادزیستی دنیوی در ترویج معنویت گرایی ما ایرانیان تأثیر بسزایی دارد که علاوه بر بعُد سیادتی و زیارتی، آثار اقتصادی و اجتماعی فراوانی دارد که می توان زیارت امام رضا(ع) را نام برد.
درباره آثار و فواید زیارت بسیار شنیده ایم و یا با چشم خود نیز شاهد بوده ایم، اما شاید نیاز باشد مقداری نیز با «چشم دل»  و «تدبری که قرآن کریم» بر آن تاکید دارد، «معماری دل» که امام رضا(ع) برای ایرانیان نسبت به انسانی سازی، تمدن سازی، جامعه سازی و معنویت افزایی ساخته است را ببینیم.
بسیاری از افراد هستند، وقتی به زیارت امام رضا(ع) مشرف می شوند، تمام غصه های آنها تبدیل به قصه می شود و فراموش می کنند که چه مشکلاتی دارند، زیارت این امام همام وقتی قشنگ تر می شود که با عقیده خالص و  با شناخت و معرفت ایشان وارد مشهد شویم و با دستی پر از امید، طراوات، ببخشش، خوش قلبی و رفع کنیه باز گردیم و این امید را داشته باشیم که خدا حجت هایی را فرستاده که اگر نتوان مستقیم و از روی شرمسازی با خدا وارد راز و نیاز شد، با خلیفه های برحقش به آرامی سخن گفت و درد دل کرد، جرا که امام رضا(ع) امامی است که به رضا معروف و همه ایشان را به عنوان امام رئوف و ضامن آهو می شناسند در ادامه بیشتر به ویژگی های شخصتی و علمی امام رضا(ع) و حضور مبارک ایشان در ایران می پردازیم.

ویژگی های معرفتی و شخصیتی امام رضا(ع)
امام رضا(ع) هشتمين امام و پيشواي شيعيان جهان است که نام ایشان علي است. كنيه آن حضرت «ابوالحسن» و مشهورترين القاب آن حضرت «رضا» به معنای «خشنودی»  است. در روایات آمده است؛ «خداوند او را رضا لقب نهاد زیرا خداوند در آسمان و رسول خدا و ائمه اطهار در زمین از او خشنود بوده‌اند و ایشان را برای امامت پسندیده ‌اند و همین طور (به خاطر خلق و خوی نیکوی امام) هم دوستان و نزدیکان و هم دشمنان از ایشان راضی و خشنود بود‌ند».
پدر بزرگوارش امام موسي كاظم(ع) است و مادر ایشان، بانويی پرهيزگار با ‌نام «تكتم» از اهالي مغرب(مراکش) بوده كه بعد از ولادت امام رضا(ع) او را «طاهره» ناميدند. در تاريخ ولادت آن حضرت، اختلاف هست. ولي قول مشهور 11 ذی القعده سال 148 هجري قمري است كه در مدينه متولد شده‌اند. ایشان در سن ۳۵ سالگی عهده‌دار مسئولیت امامت و رهبری شیعیان گردیدند. سرانجام امام رضا(ع) روز آخر ماه صفر سال 203 ه. ق در توس به شهادت رسيد. عمر آن حضرت در زمان شهادت 54 سال است. ایشان پس از شهادت در كاخ «حميدبن قحطبه» مدفون شدند و بارگاهش زيارتگاه شيعيان و عاشقان اهل‌بیت(ع) شد.
از ویژگی های شخصیتی امام رضا(ع) که سرآمد بوده، می توان به اخلاق و ادب، زهد، عبادت، سخاوت، تواضع، صبر و مقاومت اشاره کرد که امروز با توجه به ناهنجاری هایی که در جامعه وجود دارد، توجه به این موارد برای عملی سازی در جامعه بسیار نیاز هست. چرا که اگر این گونه الگوها در جامعه بازگو و به صورت عملی در بین مسئولین باشد، همین امر می تواند در بین عموم مردم رواج پیدا کنند چرا که « الناس علی دین ملوکهم »، همچنین «الناس بأمرائهم اشبه منهم بآبائهم» یعنی «مردم به حاکمان خود شبیه‌ترند از پدران».

نقش امام رضا(ع) در گسترش شیعه
کوفه، جبل، کرمانشاه و قم، نقاط شیعه ‌نشین و مراکز قدرت شیعیان در زمان امام رضا(ع) بوده است و مأمون مسیر حرکت امام رضا(ع) را به ایران از مسیر بصره، اهواز و فارس به سوی مرو حرکت می داد و  ماموران مامون نیز به صورت مداوم حضرت امام رضا(ع) را زیر نظر داشته و رفتار و اعمال ایشان را به او گزارش می داده اند.
امام رضا(ع) در مسیر حرکت خود وارد نیشابور شد، مردم خبر ورود ایشان را می شوند و بسیاری به استقبال ایشان می آید. در این هنگام دو تن از علما و حافظان حدیث نبوی، به همراه گروه‌های زیادی از دوستدارن علم، گفتند؛ « ای امام بزرگ و ای فرزند امامان بزرگوار، تو را به حق پدران پاک و اجداد بزرگوارت سوگند می‌دهیم که رخسار فرخنده خویش را به ما نشان دهی و حدیثی از پدران و جد بزرگوارتان، پیامبر خدا، برای ما بیان فرمایی تا یادگاری نزد ما باشد».
امام دستور توقف مرکب را دادند و حضرت فرمودند: « کلمه لااله‌الاالله حصار من است پس هر کس آن را بگوید داخل حصار من شده و کسی که داخل حصار من گردد ایمن از عذاب من خواهد بود. سپس امام فرمودند: «اما این شروطی دارد و من، خود، از جمله آن شروط هستم».
حدیث سلسله الذهب نمونه ای از احادیث است که از نظر علمی کمتر به آن توجه شده است و می تواند یکی از تحکم اعتقادات در بین نوجوانان و جوانان ایران باشد، چرا که یکی از راه‌های گسترش شیعه، گفتن احادیثی است که در عقل «انسان امروزی» بگنجد و در متون درسی قرار گیرد که باید تأسف خورد و گفت؛ مهدهای کودک ما بیشتر به آموزش هایی توجه دارند که صبغه غربی دارند که البته این نکته نباید به این معنی باشد که گفت همه چیز غرب بد است، اما باید گفت ما پشتوانه ملی مذهبی بسیار قویی داریم که با به کار بردن درست می توان بسیاری از نیازها را رفع کرد. بنابراین با بررسی و تبیین این گونه احادیث می توان معنویت و توجه افراد را به این امر اختصاص داد.

آثار فکری و عملی امام رضا(ع) در ایران
تاثیرات امام رضا(ع) در ایران را می توان در عرصه ­های مختلف مورد توجه قرار داد که در ذیل آنها را مورد بررسی قرار می دهیم.

تأثیرات اعتقادی
داشتن عقیده برای هر انسانی بستگی به مواردی از جمله، ساختار اجتماعی، نحوه آموزش، موقعیت اجتماعی، سطح فرهنگی و تمدنی، محیط خانواده و بسیاری دیگر از مسائل دارد که موجب شکل گیری اعتقادات می شود که در این میان نباید نقش اما رضا(ع) را در هویت بخشی ایرانیان و رشد شیعه در این سرزمین را نادیده گرفت. متخصصین در عرصه «هویت شناسی» معمولاً برای هویت یابی افراد «گذشت زمان» را یکی از ملاک ها می دانند که از بطن ورود ایشان به ایران، این گذشت زمان همچنان تاثیری در فراموش کردن این امام همام نداشته است.
منطقی است؛ پذیریم، حضور ایشان در ايران سبب تقويت باورهای تاريخی شيعی شد. چرا که وقتی حضرت به ایران آمدند، کانون جغرافیایی شیعه در مناطقی از ایران وجود داشت، اما  این کانون های شیعی اصیل نبودند؛ از این رو با آمدن ایشان شیعه دوازده امامی گسترش یافت و قبل از آن، شیعیان ایران در موضع ضعیفی بودند.
امام رضا(ع) در طی سه سال حضور خود در خراسان، در تمام حرکات و رفت و آمدها و نامه‌ها و بیانات و مجالس و برخوردهایش با مردم هدفي را تعقیب می‌کرد و آن تقویت جریان شیعه اعتقادی بود. ایشان در هر فرصتی به ذکر احادیثی که دلیل روشن بر برتری حضرت علی(ع) بر سایر مردم داشت، می‌پرداخت. همچنین شيعيان به دليل دورى از اهل بیت(ع) و محدوديت‌هايى كه بنی عباس برای آنان فراهم كرده بودند و از نظراعتقادي دچار مشكلات و شبهاتي شده بودند، امام بسیاری از آن شبهات را پاسخ و مردم را هدایت می کرد.

رشد محافل علمی
از دیگر برکات امام رضا(ع) در ایران را می توان رشد محافل علمی به خصوص حوزه های علمیه برشمرد که این عمل برای ائمه به نوعی هم مسئولیت بوده و هم وظیفه، چرا که هدایت بشریت با ختم نبوت تمام نشده و با وجود امام معصومی که مبرا از گناه و هدایت یافته است، خود نیز هدایت می کند. و یکی از نهادهایی که می تواند این هدایت را در جامعه تبیین کند حوزه علمیه است که تاسیس این نهاد را باید از صدر اسلام دانست.
علی بن موسی الرضا(ع) طی دوران اقامت خود در مرو، برای ترقی اندیشه و اعتقادات مردم خراسان بسیار تلاش نمود و با مناظره های علمی با اهل كتاب و نحله های فكری گوناگون، موجبات اعتلای معرفت و بینش دینی این منطقه را فراهم آورد. آن حضرت، با تشكیل محافل علمی، كلامی و حدیثی به دفاع از اصول اسلام و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام پرداخت و به شبهات و ایرادات فِرَق مختلف پاسخ داد. شمار مناظرات امام رضا(ع) که درباره مسائل گوناگون با اهل كتاب و نمایندگان مسیحیان، یهودیان، مانویان، زرتشتیان، صابئین و فرق اسلامی بسیار است. ایشان افزون بر شرکت در مناظرات عمومی و مجالس علمی در «منزل خود» و «مسجد مرو» پذیرای پیروان خود و تشنگان معرفت بودند که در واقع به نوعی حرکت اولیه حوزه های علمیه را در مشهد می توان از همین مجالس دانست که البته با مخالفت های مامون همراه بود.

وجود فضای زیارتی و عبادی
وجود امام رضا(ع) در مشهد و ایجاد مکان ها زیارتی و عبادی خود بسیاری از خیرات مادی و معنوی را در بر دارد. البته از آنجایی که وجود ائمه اطهار هم در زمان حیات و هم پس از شهادت دارای برکات و آثار ارزشمند است؛ از این رو می بینیم وقتی امام شهید می شود و مأمون که می خواهد خود را با این کار بزرگ نشان دهد، دقیقا قضیه برعکس می شود و امام پس از شهادت جایگاه بسیار رفیعی را نزد مردم پیدا می کند که تا امروز نیز شاهد آن هستیم.
بنابر این باید گفت فضای زیارتی و عبادی هم در زمان حضور ائمه اطهار بوده و هم پس از شهید شدن آن حضرت، همچنین می بینیم وقتی امام در مرو هست، طرفداران زیادی دارد و پس از شهادت ایشان نیز خادمانی داشته که فضای زیارتی و عبادی را آماده نمایند که بقعه «رضویه» از جمله آثاری است که از ابتدا خادم داشته است و به ظاهر نخستین گروهی که در کنار قبر ایشان سکونت دارند، خادمان روضه مبارکه، کاسبان و اصناف آن دوره بوده اند که پس از مدتی مسجدی در کنار قبر ایشان ساخته و تعداد زائران نیز به مرور با مکان هایی که بعداً برای زائران ساخته شده، افزایش می یابند.

موقوفات امام رضا(ع)
آستان مقدس روضوی جزو ثروتمندترین مجموعه های اقتصادی است و حتی آن را بزرگترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام می دانند و علت این امر نفوذ معنوی است که امام رضا(ع) در دل شیعیان دارد و روز به روز به شمار آن اضافه می شود. سندهای وقفی امام رضا(ع) بسیار زیاد است. از قدیمی‌ترین سندهای وقفی مربوط به قرن دهم است و شاید قدیمی‌ترین سند وقف غیرمنقول نیز مربوط به وقفنامه «عتیق علی طوسی» باشد که سال 931 هجری تنظیم شده و پس از آن وقفنامه سیدعلی حسینی گنابادی است كه در سال 957 هجری ملكی را در قریه زیبد گناباد وقف آستان قدس كرده است. همچنین باید از موقوفاتی از امام رضا(ع) نام برد که متاسفانه خارج از مرزهای کنونی ایران است. در حال حاضر رَقبات زیادی در افغانستان، مناطق خوارزم و ماوراءالنهر كه جزء منطقه خراسان بوده، واقع شده كه با تغییر مرزهای سیاسی در آن طرف مرزها مانده اند. در قفقاز، آذربایجان شوروی، هند و پاكستان نیز سابقاً موقوفه هایی وجود داشته است. همچنین تعدادی مؤسسه دینی به نام امام رضا(ع) در هند و پاكستان نیز اكنون وجود دارند كه مورد توجه شیعیان آنجاست و مردم در روزهایی خاص در آن اماكن گرد هم می آیند و از فضائل و مناقب آن حضرت سخن می‌گویند و به نام آن امام نذر و نیاز می كنند.
لازم به ذکر است در حال حاضر نیز بسیاری از مغازه ها، خانه ها، زمین های کشاورزی در مشهد وجود دارد که به عشق امام رضا(ع) وقف شده است، البته در این میان نباید از موقوفاتی که در دیگر شهرها وجود دارد، چشم پوشی کرد.

وجود شفاء خانه از قدیم و ساخت بیمارستان ها با نام امام رضا(ع) در حال حاضر
طبابت امام رضا (ع) بسیار معروف بوده و حتی ایشان کتابی با عنواین طب الرضا(ع) دارد. کتاب طب الرضا یا رساله‌ ذهبیه کتابی پزشکی است که از امام رضا(ع) برجای مانده است. این کتاب مجموعه ای از سخنان امام (ع) هست که به خاصیت های پزشکی غذاها و نوشیدنی ها اشاره داشته است. همچنین؛ باید گفت این کتاب به نوعی قدرت پیشگیری از بسیاری بیماری ها را دارد و تکنیک هایی را برای مقابله با بیمارها و آسیب های روحی و روانی مورد توجه قرار داده است. لازم به ذکر است، این رساله به درخواست مأمون خلیفه عباسی، توسط امام تقریر و تحریر شده است که البته جنبه عمومی یعنی برای دیگر افراد نیز کارایی دارد.
امروزه نیز وجود بیمارستان هایی با این نام زیبا، نشان از برکت وجودی ایشان و معنویت و عشقی است که مردم نسبت به این امام همام دارند و بسیاری از افراد ثروتمند این اعتقاد را دارند که وقف هایی که برای امام رضا(ع) داشته اند نه تنها از مال آنها کم نشده، بلکه افزایش روز افزون مالی و اقتصادی داشته اند.

ورود سادات و افزایش معنویت گرایی در ایران
پس از هجرت امام رضا(ع) به ایران رشد شیعیان رو به افزایش رفت چرا که به دنبال ورود آمدن ایشان به ایران، بسیاری از پیروان و خاندان این امام رئوف نیز به ایران آمده که باید گفت بسیاری از آنها شهید شدند که نمونه خاندان آن دو بزرگوار حضرت معصومه(س) در قم و شاهچراغ در شیراز است. در واقع با ورود سادات علوی گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در ایران افزایش یافت که پیامد این حرکت نوعی معنویت گرایی در بین ایرانیان را باعث شد.

منابع:

تحف العقول

محمدی اشتهاردی، محمد، (1378)، ايرانيان مسلمان در صدر اسلام و سير تشيع در ايران.

اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، ج 2.

تاریخ امامت ، منتظرالقائم.

عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج1.

کتاب تاریخ آستان قدس، ج 2.

کتاب تکوین و تکون هویت ملی ایرانیان، موسی نجفی.