عوامل حسرت در قیامت؛ دوستی با گمراهان

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ|  ره توشه ماه رمضان۱۳۹۸ عوامل حسرت در قیامت از دیدگاه قرآن کریم، قسمت سوم.

کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

دوستی با گمراهان

اشاره
در جلسات پیشین، در باره حسرت و عوامل آن در آخرت سخن گفته و به دو عامل مهم یعنی اعراض از یاد خدا و ترک عمل صالح اشاره کردیم. در این جلسه به یکی دیگر از مهم‌ترین عوامل حسرت در آخرت، یعنی دوستی با گمراهان اشاره خواهد شد.

بایستگی انتخاب دوست
انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است و نمی‌تواند به تنهایی و به دور از اجتماع انسانی زندگی کند. بنابراین در زندگی بشری، چاره‌ای از دوستی و هم‌نشینی افراد انسانی با یکدیگر نیست. اسلام به عنوان کامل‌ترین دین الهی، با گوشه‌گیری و کناره‌گرفتن از جامعه مخالف است. پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) در این باره می‌فرماید: «خَيْرُ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ كَانَ مَأْلَفَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يَأْلَفُ وَ لَا يُؤْلَفُ»:  «بهترین مؤمن کسى است که با مؤمنان انس و الفت دارد و کسی که نه الفت‌پذیر است و نه الفت می‌گیرد، در او خیری نیست». امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «إِيَّاكُمْ وَ الْفُرْقَةَ فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّيْطَانِ كَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْب‏»:  «از گوشه‌گیری و جدایی بپرهیزید؛ زیرا کسی که از دیگران جدا شود، نصیب شیطان می‌شود؛ همان‌گونه که اگر گوسفندی از گله جدا باشد، نصیب گرگ می‌شود».

با نگاهی به جامعه امروزی، روشن می‌شود که گوشه‌گیری و انزواطلبی، سرچشمه بسیاری از گناهان از جمله خودارضایی، روی آوردن به اعتیاد، مشکلات عصبی و... است.پیدا کردن دوست خوب آن‌قدر اهمیت دارد که از نگاه حضرت علی(علیه السلام) ، عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد و از او عاجزتر، کسی است که دوستان به دست آورده را از دست بدهد: «أَعجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَنِ اِكتِسابِ الاِخوانِ و أَعجَزُ مِنهُ مَن ضَیَّعَ مَن ظَفِرَ بِهِ مِنهُم».  
البته دوستی مورد تأکید اسلام، رفاقتی است که برای خدا باشد نه برای ثروت، پارتی‌بازی، آقازادگی، دوستی با نامحرم، بازی‌های سیاسی غیرشرعی و ... . 

عواقب دوستی با افراد ناباب
هر چند اسلام بر اصل دوستی تأکید کرده، ولی از دوستی با افراد ناباب نیز به شدت نهی نموده است؛ چنانکه قرآن می‌فرماید: 
وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‏ يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبيلاً * يا وَيْلَتى‏ لَيْتَني‏ لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَليلاً * لَقَدْ أَضَلَّني‏ عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَني‏ وَ کانَ الشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً:  و (به خاطر آور) روزى را که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان مى‏گزد و مى‏گوید: اى کاش با رسول (خدا) راهى برگزیده بودم! اى واى بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یادآورى (حق) گمراه ساخت بعد از آنکه (یاد حق) به سراغ من آمده بود! و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است.

شیطان دوست ‌نما
مهم‌ترین شأن نزولی که درباره این آیه نقل شده، چنین است: عقبة بن أبی‌معیط و أبی بن خلف، از دوستان قدیمی همدیگر بودند. یک‌بار عقبه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را به میهمانی دعوت کرد. هنگامی که موقع خوردن غذا فرا رسید، پیامبر(صلی الله علیه و آله) از او خواست، شهادتین را بگوید تا از غذایش تناول کند. عقبه نیز پذیرفت. خبر شهادتین عقبه در مکه پیچید. از جمله به گوش ابی بن خلف که در آن مجلس حضور نداشت، رسید. وی نزد دوستش آمد و گفت: من هرگز از تو راضی نمی‌شوم، مگر اینکه نزد محمد بروی و به شدت به او توهین کنی.  عقبه این کار را کرد و مرتدّ شد و سرانجام در جنگ بدر، در صف کفار به هلاکت رسید و رفیقش اُبَیّ نیز در روز جنگ احد کشته شد. 

شأن نزول، سبب اختصاص آیه به فرد خاصی نمی‌شود و این آیه شامل تمامی انسان‌هایی است که به وسیله دوستان بد، از راه حق منحرف شده‌اند. این آیه درس بزرگی برای جوانانی است که در مجالس و شب‌نشینی‌ها، فریب دشمنان دوست‌نما را می‌خورند.اینان در روز قیامت، با حسرت و اندوه می‌بینند که این دوستی‌ها برایشان هیچ سودی نداشته و به فرموده قرآن «و هیچ دوست صمیمى سراغ دوستش را نمى‏گیرد. در این هنگام گنهکار دوست ‏دارد اقوام و همه مردم روى زمین را فدا کند تا مایه نجاتش گردند، امّا هرگز چنین نیست (که با اینها بتوان نجات یافت، آرى) شعله‏هاى سوزان آتش است». 

در روایات نیز از دوستی با افراد ناباب نهی شده است؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرموده است: «لا تَصحَبِ الشَّریرَ فَاِنَّ طَبعَكَ یَسرَقُ شَرّاً وَ أَنتَ لا تَعلَمُ»:  «از مصاحبت و دوستی با مردم شرور و فاسد بپرهیز؛ زیرا طبیعت تو به صورت ناخودآگاه بدی و ناپاکی را از طبع منحرف او می‌دزدد، در حالی که خود نیز از آن بی‌خبری».
امام خمینی دوستی و هم‌نشینی با بی‌دینان و گناهکاران را نکوهش و تأکید می‌کند مجالست با اینان، نه تنها حالات و اعمال انسان، بلکه قلب او را دگرگون و فاسد می‌کند؛ به گونه‌ای که پس از سالیان طولانی نیز نمی‌توان قلب را از آن رذایل پاک کرد. 
نخست موعظه پیر صحبت این حرف است     که از مصاحب ناجنس احتراز کنید 

پیامدهای دوستی با گمراهان
دوستی با افراد ناباب مشکلات و ناراحتی‌های فراوانی برای دنیا و آخرت آدمی فراهم می‌کند که در ادامه به برخی از عواقب آن اشاره می‌کنیم.

1. پشیمانی
قرآن کریم در آیه52 سوره مائده از بیماردلانی سخن می‌گوید که به خاطر ترس از گرفتاری، با یهودیان و مسیحیان طرح دوستی ریختند، ولی سر انجامشان حسرت و خسران شد. نمونه عینی این افراد، کسانی هستند که امروزه از ترس آمریکا و دیگر قدرت‌های استکباری، حاضرند اقتدار خود را کنار گذاشته و لباس ذلت بپوشند؛ ولی افراد با ایمان از دوستی با این افراد اجتناب کرده و شعارشان این است که: «آیا این (منافقان) همان‌ها هستند که با نهایت تأکید سوگند یاد کردند که با شما هستند؟! (آرى،) اعمالشان نابود گشت و زیانکار شدند». 

اگر از تبهکارانی که امروزه گوشه زندان‌ها به سر می‌برند و لب به حسرت می‌گزند، معتادانی که گوشه خیابان‌ها افتاده‌اند و همه کسانی که عاقبت به خیر نشده‌اند، بپرسیم مهم‌ترین علت بدبختی شما چیست و بیش از همه از چه چیز حسرت می‌خورید؟ شاید اولین جواب آنان این باشد: «دوست ناباب».

2. زيبا دیدن باورهاى نادرست و اعمال زشت
قرآن کریم آنگاه که از سرنوشت شوم دشمنان خدا سخن می‌گوید، وضعیت دنیوی آنان را این‌گونه به تصویر می‌کشد: «ما براى آنها هم‌نشینانى (زشت‏سیرت) قرار دادیم که زشتی‌ها را از پیش‌رو و پشت‌سر آنها در نظرشان جلوه دادند و فرمان الهى در باره آنان تحقق یافت و به سرنوشت اقوام گمراهى از جنّ و انس که قبل از آنها بودند، گرفتار شدند؛ آنها مسلّماً زیانکار بودند». 
افرادی که جوانان را به دام اعتیاد و فساد می‌کشند، هیچ‌گاه از ضررهای مواد افیونی برایشان نمی‌گویند؛ بلکه آن را مفید جلوه می‌دهند. به جای اینکه از ضررهای دزدی بگویند، او را به پول کلان و بادآورده وسوسه می‌کنند. برای گمراه کردن دختران معصوم، به آنان وعده ازدواج می‌دهند و این مطلب درباره همه دوستان ناباب و وسوسه‌هایشان، صدق می‌کند.

3. ذلّت‏ و خوارى
دوزخیان، خواری خودشان را در قیامت این‌گونه به تصویر می‌کشند: «اى واى بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یادآورى (حق) گمراه ساخت، بعد از آنکه (یاد حق) به سراغ من آمده بود! و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است».  چه ذلتی از این بالاتر که جوانی که می‌توانست به بهترین مقامات علمی، مادی و معنوی برسد، به خاطر وسوسه‌های یک دوست ناباب، گمراه شده و همه چیز خودش را از دست بدهد؟
هلاکت، ‏ حسرت  و آتش دوزخ،‏  از دیگر آثار دوستی با بدان است که از توضیح آن صرف‌نظر می‌کنیم.

ویژگی‌های دوستان خوب
اینک که ثابت شد وجود دوست ضروری است و باید از دوستان بد پرهیز کنیم، نوبت به جواب این پرسش می‌رسد که یک دوست خوب باید از چه ویژگی‌های اخلاقی، رفتاری و فکری برخوردار باشد تا سزاوار محبت ورزیدن و دوستی باشد؟
برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

1. ايمان 
اولین و مهم‌ترین شرط دوستی، ایمان است. قرآن در این رابطه آیات گوناگونی دارد که ما را از دوستی با کافران و مشرکان و منافقان بر حذر می‌دارد: «لا يَتَّخِذِ المُومِنُونَ الكافِرينَ أَولِياءَ مِن دُونِ المُومِنينَ وَ مَن يَفعَل ذلِكَ فَلَيسَ مِنَ اللّهِ في شَيءٍ»:  «مؤمنان نباید کافران را به جاى مؤمنان به دوستى بگیرند و هر که چنین کند، در هیچ چیز [او را] از [دوستى] خدا [بهره‏‌اى] نیست».
در واقع قرآن، یک درس مهم سیاسی اجتماعی به مسلمانان می‌دهد. تاریخچه استعمار گویای آن است که ظالمان استعمارگر، همیشه در لباس دوستی و دلسوزی و اظهار محبت ظاهر شده و در نهایت بر آن جامعه تاخته و هر چه بوده، به یغما برده‌اند. امروزه نیز آمریکای جنایتکار با نام «دوستی با ملت ایران»، سعی می‌کند به چپاول خود ادامه دهد.

در مباحث فردی نیز یکی از بزرگ‌ترین مشکلات امروز جامعه، این است که افراد برای انتخاب دوست، به ایمان او توجه کافی نمی‌کنند. بسیاری از جوانان فریب ظاهر افراد را خورده و دست دوستی به سوی «دست‌کش‌های مخملین» دراز می‌کنند؛ غافل از اینکه این دست‌ها برای فریب و نابودی فرد در دنیا و آخرت به سوی او دراز شده است. ولی فرد با ایمان سعی می‌کند هیچ‌گاه گول این افراد را نخورد.

قرآن کریم حکایتی درس‌آموز از بهشتیان را این‌گونه بیان می‌کند: 
بهشتیان، آنگاه که بر تخت‌ها نشسته‏ و گفتگو می‌کنند، یکی از آنان مى‏گوید: همانا مرا در دنیا هم‌نشینى بود که مى‏گفت: آیا تو واقعاً از کسانى هستى که رستاخیز را باور دارند؟! مى‏گفت: آیا وقتى مردیم و خاک گشتیم و استخوان‏هایى [پوسیده‏] شدیم، به راستى زنده مى‏شویم و سزا مى‏بینیم؟! سپس آن مرد بهشتى به یاران خود مى‏گوید: آیا شما [هم‏] به دوزخ سر مى‏کشید تا هم‌نشین مرا ببینید و فرجامش را بنگرید؟ پس او به آتش سر مى‏کشد و هم‌نشینش را در میانه دوزخ مى‏بیند. به او مى‏گوید: به خدا سوگند، نزدیک بود مرا به دوزخ افکنى و به هلاکتم اندازى، و اگر نعمت هدایت و توفیق پروردگارم نبود، قطعاً من نیز از کسانى بودم که براى عذاب احضار مى‏شدم. 

2. عقل 
عقل، مشعل فروزان زندگی است و بهروزی و سعادت آدمی در سایه تدبیر و اندیشه است. اسلام نیز یکی از شرایط رفاقت و دوستی را عقل و خرد دانسته و تأکید نموده که با صاحبان عقل، معاشرت و دوستی داشته باشید. امام رضا(علیه السلام) می‌فرماید: «عَلَيكَ أَن تَصحَبَ ذَا العَقلِ فَاِن لَم تَحْمَدْ بِكَرَمِهِ اِنتَفِع بِعَقلِهِ»:  «سعی کن با انسان عاقل دوستی نمایی تا اگر از کرم و بخشش آن نتوانی استفاده کنی، از عقلش بهره ببری». امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «هم‌نشینی با دوست دانا، سبب زنده بودن روح است». 

این در حالی است که رفیق ناشایست و دوست جاهل، هم‌چون زهری است که وجودش هر لحظه جسم و جان را آزار می‌رساند. در روایات اسلامی به شدت از دوستی با رفقای جاهل و بی‌خرد نهی شده است. از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «مَن لَم يَجتَنِب مُصادَقَةَ الاَحمَقِ يُوشِكُ أَن يَتَخَلَّقَ بِأَخلاقِه»:  «کسی که از رفاقت و هم‌نشینی با احمق پرهیز نکند، تحت تأثیر کارهای احمقانه وی واقع می‌شود و زود به اخلاق ناپسندش متخلق می‌گردد». 

شعر زیر ترجمۀ این سخن امام علی(علیه السلام) است که فرمود: «عَدُوٌّ عاقِلٌ خَيْرٌ مِنْ صَديقٍ اَحْمَق»؛  
دوستی با مردم دانا نکوست      دشمن دانا به از نادان دوست

دشمن دانا بلندت می‌کند      بر زمینت می‌زند نادان دوست

چنانکه روایت «ايّاكَ و مُصادَقَةَ الاَحمَقِ، فَاِنَّهُ يُريدُ اَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ»  نیز بر همین مطلب دلالت می‌کند.
ضرب‌المثل‌های «دوستی خاله خرسه»، «عاقل آن است که پرهیز کند از جاهل» و «گلشن بی‌‌خردان، گلخن است»،  همگی بیانگر آن است که دوستی با افراد فاقد عقل و شعور، نادرست و زیانبار است.

3. علم
هم‌نشینی با دانشمندان و دوستی با آنان در اسلام، بسیار مورد تأکید قرار گرفته؛ به گونه‌ای که برخی از دانشمندان بخشی از کتاب‌های خود را به این امر اختصاص داده‌اند  و روایات فراوانی نیز بر این مطلب دلالت دارد؛ برای مثال حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «مَنْ جَالَسَ الْعُلَمَاءَ وُقِّرَ وَ مَنْ خَالَطَ الْأَنْذَالَ حُقِّرَ»:  «کسى که با علما بنشیند، با وقار و بزرگوار مى‏شود و کسى که با مردم فرومایه و خوار هم‌نشینی کند، کوچک و پست گردد».

در روایت دیگری آمده است: مردی در محضر رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) نشسته بود که سخن از دوستی و هم‌نشینی با دوست خوب شد. از رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) پرسید: ‌ای پیامبر خدا! دوستان خوب چه کسانی هستند؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) کوتاه، اما پرمعنا فرمود: «مَنْ ذَکَّرَکُمْ بِاللَّهِ رُؤْیَتُهُ وَ زادَکُمْ فی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ ذَکَّرَکُمْ بِالآخِرَةِ عَمَلُهُ»:  «آن کسی که دیدارش، شما را به یاد خدا بیندازد و سخنش، بر دانش شما بیفزاید و رفتار او آخرت [و ترس از روز جزا] را به یاد شما بیندازد». 

4. رعایت احترام 
یکی دیگر از ویژگی‌های دوست خوب، رعایت احترام دوست است. چه بسا که تغییر رویه‌ها و اصلاحات رفتاری، به همین سبب اجرا می‌شود؛ زیرا احترام، باعث هدایت دیگران می‌گردد.

5. راستگویی 
قرآن کریم، صداقت را از معیارهاى انتخاب دوست معرفی کرده  و در روایات نیز این مطلب به صراحت آمده است. امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «اِنَّمَا سُمِّیَ الصَّدِیقُ صَدِیقاً لاَنَّهُ یَصدِقُکَ فِی نَفسِکَ وَ مَعَایِبِکَ فَمَن فَعَلَ ذَلِکَ فَاسْتَنِمْ اِلَیهِ فَإنَّهُ الصَّدِیقُ»:  »دوست به این دلیل دوست نامیده شده که در مورد نفس تو و عیب‌هایت به تو راست می‌گوید. پس هر کس این کار را با تو کرد، به او آرام گیر که او دوست توست».

مردی بسیار به امام مجتبی(علیه السلام) علاقمند بود. خدمت امام آمد و از او خواست که دوست و هم‌نشین او باشد. امام مجتبی پاسخ مثبت داد و فرمود: «من تو را به دوستی خود بر می‌گزینم؛ اما چند شرط دارد که باید در دوستی با من رعایت کنی!» مرد پذیرفت. امام فرمود: «اگر می‌خواهی با من دوست باشی، نباید مرا مدح کنی؛ زیرا من خود را بهتر از تو می‌شناسم. مبادا به من دروغ بگویی؛ زیرا دروغ را ارزش و اعتباری نیست و مبادا نزد من از کسی غیبت کنی!» مرد اندکی سکوت کرد و چون آن شرایط را در خود نمی‌دید، به امام گفت: ای فرزند رسول خدا! به من اجازه بده تا باز گردم. امام با لبخندی فرمود: «اگر این گونه می‌خواهی، اشکالی ندارد».  

6. نصیحت و نصیحت‌پذیری
دوست خوب باید همانند آینه باشد و عیب‌های قابل اصلاح و زشتی‌های رفتاری دوست خود را پنهانی، بدون جار و جنجال، بدون بازگو کردن نزد دیگران، با صداقت و بدون کم و زیاد کردن به دوستش گوشزد کند؛ چنانکه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «خَيْرُ إِخْوَانِكُمْ مَنْ أَهْدَى إِلَيْكُمْ عُيُوبَكُمْ» 
گر عيوب تو دوست گفت مرنج      كه رسول ستوده خود گويد

بهترين دوست در زمانه كسى است       كه عيوب تو روبرو گويد 

امام حسین(علیه السلام) نیز در این باره می‌فرماید: «مَنْ أَحَبَّک نَهَاک وَ مَنْ أَبْغَضَک أَغْرَاک»:  «دوست حقیقی تو را نصیحت کرده و از لغزش باز می‌دارد؛ امّا آنکه دوستت ندارد، تو را فریب داده و در انجام گناهان مغرورت می‌کند».